Page 26 - 3-son 2018 yil
P. 26
Хорижий филология №3, 2018 йил
KAUZATIV MA’NO VA UNING TILSHUNOSLIKDA O‘RGANILISH HOLATI
Turniyozov Behzod Ne’matovich,
SamDCHTI katta o„qituvchisi, filologiya fanlari nomzodi
Калит сўзлар: kauzativlik, kauzativ, makromatn, aktant, sintaktik, kauzatsiya.
Tilshunoslikda kauzativlik, kauzativ emas, balki o‗ziga xos yasalish hisoblanishini
fe‟l kabi tushunchalarning o‗rganilishi aytadi. Kauzativlar faqat fe‘l so‗z turkumi
yangilik emas, albatta. Bu haqda tilshunos asosida emas, hatto ot va sifat so‗z turkumlari
olimlardan L.Tenyer, Y.D.Apresyan, asosida yasalishi mumkinligini izohlab o‗tadi:
N.D.Arutyunova, G.A.Zolotova, A.P.Chudi- везти-возить, отрезветь-отрезвить,
nov, T.K.Abdiyev, A.M.Amatov va boshqalar обезлюдеть-обезлюдить kabi [5.24].
tadqiqot ishlarida fikr va mulohazalarini Darhaqiqat, «Русская грамматика» asarining
atroflicha bayon etib o‗tganlar. Biz ham «Словообразование» bo‗limida quyidagi
ushbu maqolada kauzativlikning o‗rganilish fikrning guvohi bo‗lishimiz mumkin:
holati bilan tanishib, shu bilan birga, o‗z ilmiy «Большая часть глаголов с суф. -и
nuqtayi nazarimizni yoritib bermoqchimiz. мотивируется существительными и
Kauzatsiya lotincha ―causa‖ so‗zidan olingan прилагательными: леденеть-леденить,
bo‗lib, ―sabab‖ ma‘nosini ifodalaydi [1.94]. стареть-старить» [6.332].
Mazkur hodisa tilshunoslikda aynan shu Aytish kerakki, masalaga bunday
jihatdan o‗rganiladi hamda kauzativ fe‘lning yondashuv agglyutinativ tillarga xos emas.
asosiy semasi sifatida sabab ma‘nosi bilan Chunki turkiy tillarda fe‘l yasovchi
bog‗lanishi ta‘kidlanadi [2.7]. Aksariyat qo‗shimchalar bilan nisbat hosil qiluvchi
ishlarda kauzativlik tushunchasi fe‘lning qo‗shimchalarning chegarasi aniq sezilib
orttirma darajasi bilan bog‗lanib, asosan, turadi. Boshqacha aytganda, so‗z yasalishi
morfologik nuqtayi nazardan tekshirilgan va grammatik kategoriya hisoblanmaydi.
kauzativlikda bajaruvchining ta‘siri bilan Grammatik kategoriya umumlashgan
boshqa shaxs tomonidan bajarilgan harakat grammatik ma‘no bo‗lib, u tilning qaysi
mavjudligi aytilgan [3]. Bizningcha, morfologik tipga kirishini ko‗rsatadi va o‗z
kauzatsiyani faqat sabab ma‘nosi bilan ifodasini so‗zlarning o‗zgarishida, gapda
cheklab qo‗yish maqsadga muvofiq emas. so‗zlarning bog‗lanishida topadi [7.154]. Shu
Zero, bajaruvchining ta‘siri bilan boshqa bois fe‘lning asosiy grammatik kategoriyalari
shaxs tomonidan bajariladigan harakat orqali jumlasiga zamon, nisbat, mayl kabilarni
faqat sabab ma‘nosi emas, balki maqsad, kiritamiz. Jumladan, kauzativlik ham sabab
natija, shart ma‘nolari ham ifodalanishi ma‘nosini bildirib, orttirma nisbat bilan
mumkin. Shunday ekan, bugungi aloqador bo‗ladi. Yasalish jarayonida yangi
tilshunoslikda kauzativ ma‘noning so‗z yasalishini (arra+la, qora+y, suv+sira
o‗rganilishi masalasi izohtalab ko‗rinadi. kabi) tushunamiz. Bundan tashqari, fe‘l
Quyida bu haqda aytilgan fikrlardan nisbatini hosil qiluvchi qo‗shimchalar (-dir,-
ba‘zilarini ko‗rib o‗tamiz. tir, -ir,-iz va hokazo) haqida gapirilganda
V.Delbryuk, A.Meye kabi tilshunoslar ularni lug‗aviy shakl hosil qiluvchi affikslar
kauzativ fe‘llarni tarixiy jihatdan tadqiq etib, jumlasiga kiritamiz. Mazkur qo‗shimchalar
bunday fe‘llarda kauzativ ma‘no yasama fe‘l o‗zagiga qo‗shilib, sabab, natija, maqsad
ekanligini, kauzativlik tushunchasi esa ma‘nolarini ifodalashga xizmat qiladi. Ammo
fe‘lning morfologik kategoriyalaridan biri rus tilida birgina -i qo‗shimchasi ham so‗z
hisoblanishini ta‘kidlaydilar [4. yasash, ham grammatik kategoriya ifodalash
mexalib.com/viem/31500: 211-237]. funksiyasini bajarayotgani ko‗rinib turibdi.
T.G.Xazagerov ham kauzativ fe‘llar yasama Shu bois uni so‗z yasalishi derivatsiyasida
ekanligi haqidagi fikrni qo‗llab-quvvatlaydi, bemalol hosilani shakllantiruvchi operator
lekin bu yasalish umumiy rejadagi yasalish deb atay olamiz. Ammo, shunday bo‗lsa-da,
25
