Page 29 - 3-son 2018 yil

Хорижий филология №3, 2018 йил

sifatida namoyon bo‗lishi mumkin. Bu esa, namoyon bo‗lmoqda. Ikkinchi misolda
o‗z navbatida, so‗zlovchining nutq jarayonida kauzaoperator real ifodalanmagan. Bu
birgina sabab ma‘nosini ifodalashida turli xil vazifani «natijada» so‗zi bajarishi kerak edi.
grammatik vositalardan foydalanish Mazkur so‗z ifodalanmagan bo‗lsa-da, uning
imkoniyati mavjudligidan dalolat beradi. borligi nutq muhiti orqali sezilib turibdi. Shu
Bunday vositalarni derivatologiyada bois uni nol ifodali kauzaoperator deb
kauzaoperatorlar deb ataymiz. ataymiz. Lekin uning mavqeyi birinchi
Kauzaoperatorlar MSQ operandlarini misoldagi «deya» kauzaoperatori singari
sintaktik jarayonga olib kirish bilan birga baland emas. Buning sababi shundaki,
ularga sabab, natija, maqsad, shart birinchidan, u MSQ tarkibiy qismlarini
ma‘nolarini yuklaydi. Boshqacha aytganda, derivatsion jihatdan voqelantirmagan, chunki
bajaruvchining ta‘siri bilan boshqa shaxs bu vazifani MSQning hokim qismida
tomonidan bajariladigan harakat munosabatini kelayotgan -ki operatori bajarmoqda.
ifodalashga xizmat qiladi: Ikkinchidan, uning ishtirokisiz ham MSQning
1. Bobolarning ruhi yor bo„lsin deya, tobe qismi bemalol qo‗llanaveradi hamda
niyat bilan Hakim bir tong ushladi qalam mazmuniy va sintaktik jihatdan ham ancha
(A.Oripov. Surat va siyrat). mustaqil ekanligi sezilib turadi. Bu
2. Qilich botir bo„zchini ko„tarib operatorning asosiy vazifasi semantik rejada
chunon uribdiki, haligi bo„zchi qo„ltig„igacha bo‗lib, MSQga kauzativ ma‘noni yuklashda
yerga kirib ketibdi («O‗zbek xalq ertaklari»). ko‗rinadi. Uchinchi misolda MSQ sintaktik
3. Daraxt bargi tagidan to„kilsa, qish derivatsiyasi shart fe‘lining affiksi -sa
yengil keladi (O‗.Usmonov. Girdob). kauzaoperatoriga asoslanmoqda. Bu
Misollar tahlili natijasi Hakimning operatorning sintaktik mavqeyi birinchi
qalam ushlashi, bo„zchining qo„ltig„igacha misoldagi operator singari ancha baland
yerga kirishi, daraxtning bargi tagidan bo‗lib, kauzativlik ma‘noning shakllanishida
to„kilishi kabi harakatlarning bajarilishi ham ustuvor ahamiyat kasb etmoqda. Faqat
boshqa harakatning ta‘siri orqali yuzaga bunda MSQning ikkinchi komponenti birinchi
chiqayotganligidan dalolat beradi. Bunda komponent orqali ifodalanayotgan
birinchi misolda tobe komponentli MSQning harakatning bajarilishi uchun turtki
tobe qismi tarkibida kelayotgan «deya» bo‗lmoqda. Buni e‘tibordan chetda
kauzaoperatori o‗ta faol bo‗lib, quyidagi qoldirmaslik kerak, chunki qaysi tarkibiy
vazifalarni bajarayotganini ko‗ramiz: a) MSQ qism harakatni bajarishga undasa, o‗sha
tarkibiy qismlarini derivatsion jihatdan operand kauzator mavqeyida bo‗ladi.
voqelantirmoqda; b) mustaqil gapni tobe Kauzativlikni sintaktik nuqtayi
gapga aylantirmoqda; d) MSQning umumiy nazardan o‗rganadigan bo‗lsak, uni nafaqat
mazmuniga maqsad ma‘nosini yuklamoqda; tobe komponentli MSQ shakllanishida, balki
e) ikkinchi komponent orqali ifodalanayotgan teng komponentli MSQ derivatsiyasida ham,
harakatning bajarilishi uchun zamin mikrosintagmatik munosabatlarning
hozirlamoqda. Natijada tobe komponentli shakllanishidagi morfemalarning o‗zaro
kauza MSQning umumiy derivatsion hosilasi munosabatida ham kuzatishimiz mumkin.

Adabiyotlar:
1. Розенталь Д.Э., Теленкова М.А. Словарь-справочник лингвистических терминов. –M:
Просвешение,1985.
2. Цуй Ван, Бочина Т. Г. Каузативная конструкция в русском и китайском
языках//Филологические науки, 2014,№3.
3. Aбдиев Т. К. Конструкции с каузативными глаголами в киргизском языке. –
Бишкек, 2009; Аматов А. М. Морфологические каузативы в английском языке//Ярославкий
педагогический вестник, 2003, №1.

28