Page 27 - 3-son 2018 yil

Хорижий филология №3, 2018 йил

Y.V.Baklagova rus tilida morfologik bo‗lmasa-da, kauzativ xarakterli
kauzatsiya borligini inkor etadi va hisoblanaveradi [9.77-82]. Yuqoridagi fikrga
kauzativlikning bunday turi maxsus qo‗shilsa bo‗ladi, albatta. Zero, kauzativ
qo‗shimchalar bilan hosil bo‗lishi kerakligini ma‘no fe‘lning orttirma nisbati shakllari
ta‘kidlaydi. Fikrining isboti sifatida turkiy mavjud bo‗lmagan tillarda ifodalanmay
tillarga xos bo‗lgan orttirma nisbat shakllarini qoladi, deb tushunmaslik kerak. Kauzativ
keltirib o‗tadi. U ko‗proq sintaktik kauzatsiya ma‘no har bir tilning o‗ziga xos lingvistik
haqida mulohaza bildiradi. Sintaktik omillari bilan bemalol ro‗yobga chiqaveradi.
kauzatsiyada kauzativ ma‘no «запретить», Bu, ayniqsa, til belgilarining paradigmatik
«заставить», «велеть», «вынудить», rejadan sintagmatik munosabat jarayoniga
«дать» kabi maxsus fe‘llar bilan o‗tishida yaqqol namoyon bo‗ladi. Bunda
ifodalanishini, o‗z navbatida, bu fe‘llar kauzativlikning maqsad, sabab, natija
harakatni bajarishga, holatni o‗zgartirishga ma‘nolari bilan bog‗langanligini va turli xil
sabab bo‗lishini va, ayni paytda, lingvistik hamda ekstralingvistik omillar
makrokauzativ jarayon shakllanishini aytadi: muhim ahamiyat kasb etishini ko‗rishimiz
Он заставил меня порвать документ = Он mumkin bo‗ladi:
каузировал (отношение каузации), Komila yig„lab yubordi. Matniyoz
определенным воздействием (каузирующее yugurib kelib uni darvoza tomonga boshladi.
действие), документ изменил состояние – Azimjon Ochil buvani tinchitishga urinar,
оказался разделенным на части Sattor bo„lsa bir og„iz gap aytolmay og„zini
(каузируемое состояние)[8. fan5.ru]. ochgancha bir chetda turar edi. Ichkaridan
Bizningcha, olim makrokauzativ To„lqinning o„ksib yig„lagani eshitildi
jarayonni torroq tushunadi. Aslida (A.Muxtor. Chinor).
makrokauzatsiya MSQ (Murakkab sintaktik Berilgan makromatn abzas shaklida
qurilma an‘anaviy tilshunoslikda «qo‗shma bo‗lib, uning komponentlari uchta sodda gap
gap» termini bilan o‗rganilmoqda) sathida hamda tarkibiy qismlari bo„lsa operatori bilan
vujudga keladi. Zero, MSQ mikromatn munosabatga kirishgan bitta teng
maqomida tadqiq etilar ekan, u nutq komponentli MSQdan iborat. Makromatnning
birliklarini jamlashi bilan gapning integrativ har qanday ko‗rinishi tayyor holdagi hosila
xususiyatidan farq qiladi. Shu bois yuqoridagi qurilma bo‗lganligi uchun tub struktura
misolni murakkab sintaktik qurilma tarzida masalasi ustuvor ahamiyat kasb etmaydi
shakllantirsak maqsadga muvofiq bo‗lar edi: [10.84]. Biroq berilgan abzas tarkibiy
Он заставил меня порвать документ, qismlarini alohida tahlil qilgan taqdirimizda
поэтому я порвал его. Он заставил меня ham ularning tub strukturalarida orttirma
порвать документ и я порвал его. nisbat shakllari mavjudligi kuzatilmaydi. Tub
Shuni ham aytish kerakki, tobe struktura deganda esa gapning sintaktik
komponentli MSQ orqali anglashilayotgan derivatsiyasi uchun asos bo‗ladigan ichki
kauzativ ma‘no teng komponentli MSQ orqali tafakkur strukturasini tushunamiz. Tub
anglashilayotgan kauzativ ma‘noga nisbatan struktura asosida nafaqat ma‘lum bir gap,
ustuvor vaziyatni egallaydi. Chunki tobe balki murakkab sintaktik qurilmalar, abzasdan
komponentli MSQning tobe komponenti tortib makromatngacha bo‗lgan nutq
orqali sabab, natija, maqsad, shart ma‘nolari parchalari shakllanishi mumkin [11.45]. Bu
aniq sezilib turadi. Qiyoslang: Yurt tinch – struktura nisbiy mavhumlik holatida va imkon
sen tinch. Yurt tinch, shuning uchun sen tinch. qadar minimal shaklda bo‗ladi. Zero,
Y.V.Baklagovaning fikriga o‗xshash mavhumlik til sistemasi belgilarining
mulohaza Y.Y.Gordonning tadqiqotida ham barchasiga xos bo‗lib, u faqat belgi nutqqa
ko‗zga tashlanadi. Olimning fikricha, ko‗chirilgandan keyin konkretlashadi. Bu
harakatni bajarishga undash ma‘nosini tushunchalarning barchasi, so‗zsiz, insonning
beruvchi «побуждать», «заставлять», nutqiy faoliyati bilan chambarchas bog‗liqdir.
«разрешать» kabi fe‘llar ham, garchi ularda Chunki inson tafakkuri til bilan, til esa inson
kauzativlikni ko‗rsatuvchi maxsus formalar ongining faoliyati bilan uzviy aloqadordir.

26