Page 31 - 3-son 2018 yil

Хорижий филология №3, 2018 йил

ТЕМПОРАЛЛИКНИНГ РЕФЕРЕНЦИАЛ ХУСУСИЯТЛАРИ

Мирсанов Ғайбулло Қулмуродович,
СамДЧТИ доценти,

Калит сўзлар: референция, дейксис, замон, матн, гап, доминант.

Дейксиснинг замонавий назарий шунингдек, сўзловчининг ишончи (ўша
талқинида, дискурснинг замон ва маконда нарса ҳақида тингловчида маълумотнинг
амал қилиши таъминловчи восита мавжудлигини) боғлиқлиги тушунилади.
сифатида баҳоланади. Е. Падучеванинг Референциянинг муваффаққиятли амалга
фикрича матн/дискурс дейксиси ошиши учун инференциянинг ўрнини ҳам
референциал хусусиятга эга бўлиб, унинг аниқ белгилаш талаб этилади. Чунки, сўз
вазифаси тил омилларининг тил билан ва нарсалар ўртасида бевосита муносабат
алоқадор бўлмаган объектлар билан мавжуд эмас. Тингловчининг вазифаси эса,
муносабати асосида матн боғлиқлигини сўзловчи маълум референциал иборани
таъминлашга қаратилади (Падучева 1996: қўллаши орқали нимани ифодаламоқчи
244). эканлигини англаш саналади (Yule G.
Референция ҳодисаси когнитивликка 1996: 17-18).
оид бўлиб, бу борада М. Ламблаген ва Ф. Темпорал референция матн
Хаммлар темпорал муносабатларнинг доирасидаги ҳолат ва ҳаракат турларини
тилда кодлашуви маълум маънода аниқлаш учун ҳам хизмат қилади.
вақтнинг инсон тафаккурида акс этишини Жумладан, темпорал референция ҳолатга
таъкидлашади. Шунингдек, улар нутқ кириши, ҳаракатнинг оқимини англатишда
бирликларининг вақт тушунчасида муҳим аҳамиятга эга. Ўз навбатида ҳолат
лисоний кодлашувини вақт ментал ва ҳаракат тушунчаларига эътибор
тузилма сифатида тан олингандагина қаратамиз.
тўлалигича англаш имконияти вужудга Р. Деклерк лисоний вақт тушунчаси
келишини таъкидлашади (Michiel van доирасида ―темпорал доминантлик‖
Lambalgen and Fritz Hamm. 2005: 3). (temporal domain) атамасини замон
Референция сўз ва борлиқдаги воситаси орқали бир-бирига темпорал
объектнинг тилга боғлиқ бўлмаган боғланган вазиятларга, ҳамда
муносабатини белгиловчи восита сифатида мўлжалланган вақт таркибига (a set of
қаралади. Мулоқат доирасида референция orientation times) нисбатан қўллайди.
прагматик асосга эга бўлиб, бунда сўз ѐки Доминантлик ҳар доим замон шакли
ибора реал оламдаги объектни белгилашга орқали ўрнатилади ва ҳар бир замон шакли
қаратилади. Бу борада М.В.Лебедев ва А.З. вазият вақтига алоқадор бўлиб, ҳеч
Черняк референция ―борлиқдаги бўлмаганда битта белгиланган вақт вазият
предметнинг тилдаги ифодаси билан вақти таркибига киради. Агарда вазият Т
бевосита алоқадор тур‖ (Лебедев М.В., муносабатга алоқадор бўлса, бошқа
ЧернякА.З. 2000: 5) сифатида нутқий белгиланган вақт доминант ҳисобланади ва
контекст учун муҳим бўлган сўзловчининг мазкур боғликликка нисбатан темпорал
эътиборидаги замон, макон, вазият, субординация (эргашиш) (temporal
предмет каби маълумотларни амалга subordination) ѐки темпорал боғланиш
оширишда муҳим ўрин тутишини (temporal binding) деб аталади. Мисол учун
таъкидлашади. Темпорал референциянинг John said he would do it мисолида would do
вазифаси воқеа-ҳодисаларни маълум вақт вазият вақти темпорал субординация
оралиғига жойлаштириш ҳисобланади. жиҳатидан said вазият вақтига боғлиқ
Ж. Юленинг таърифича, референция (Declerck R. 2006: 154-158).Масалан:
тил орқали сўзловчининг мақсади (мисол Saturday nights Ijust move the furniture with
учун бирор нарсага аниқлик киритиш) ва sharp corners out of the way, so Iwon't cut my

30