Page 28 - 3-son 2018 yil
P. 28
Хорижий филология №3, 2018 йил
Boshqacha aytganda, inson xotirasida vujudga keltiradi. Ushbu vaziyat negizini,
saqlanadigan muayyan ma‘no ifodasi bilan shubhasiz, fe‘l egallaydi. Boshqacha
bog‗liq bo‗lgan strukturalar [12.7] mavjud aytganda, kauzativ vaziyat fe‘l orqali
bo‗lib, bu orqali nutqiy faoliyat amalga boshqariladi.
oshadi. To‗g‗ri, kauzativ vaziyаtning fe‘l
Shunday ekan, yuqoridagi misolda orqali boshqarilishi izoh talab etmaydi,
yig„lab yubordi, boshladi, turar edi, eshitildi albatta, biroq shuni ham ta‘kidlab o‗tish
kabi fe‘llar orttirma nisbati shakllarisiz ham kerakki, sabab, natija, maqsad, shart mazmuni
sabab ma‘nosi bilan uzviy bog‗lanmoqda. bilan aloqador bo‗lgan murakkab sintaktik
Abzas tarkibiy qismlari alohida olinganda qurilmalarning derivatsion shakllanishida
mikrokauzatsiya jarayoni hosil bo‗lishini makrokauzativ vaziyatning yetakchi unsurlari
ifodalasa, abzasning o‗zi umumiy planda sifatida turli xil operatorlar muhim vazifa
makrokauzativ tushuncha bildirmoqda. bajaradi. Operator sintaktik derivatsiyani
Chunki abzas orqali ifodalanayotgan umumiy vujudga keltiruvchi asosiy unsur bo‗lib, hosila
fikr ifodasidan kelib chiqib, nima sababdan?, struktura tarkibiga tashqaridan kiritiladi.
nega? degan so‗roqlar qo‗yilishi tabiiy. Boshqacha aytganda, kommunikativ
T. A. Kildibekova kauzativ fe‘llarni jarayonda nutq sohibi operatorlarni tanlash
aniqlashda quyidagilarga e‘tibor qaratadi: imkoniyatiga ega bo‗ladi. Fikr isboti uchun
«Bu kabi fe‘llar o‗ta faol bo‗lib, shaxs yoki quyidagi misollar tahlilini ko‗rib o‗tamiz:
narsa sifati va holatining o‗zgarishini 1. Hikmat jussasi kichikroq, o„zi
ifodalashga ham xizmat qiladi. Buning ko„rimsizroq bo„lgani uchun, xola uni
oqibatida kauzativ fe‘l shunchaki harakat Majiddan kichik deb o„yladi (Y.Shomansur.
ifodalab qolmay, balki ikkinchi bir Qora marvarid).
harakatning bajarilishiga turtki bo‗ladi. O‗z 2. Oyoq osti botqoq bo„lganligi
navbatida, sabab ma‘nosini bildiruvchi sababli, otlig„-u yayovga yurish ancha qiyin
kauzativ qurilmalar hosil bo‗ladi. Masalan: Я edi (M.Qoriyev. Spitamen).
заставил его уйти. Он ушѐл»[13.10]. Keltirilgan misollar sabab mazmuni
T. A. Kildibekova kauzativ fe‘llar bilan aloqador bo‗lgan tobe komponentli
shaxs yoki narsa sifati va holatining MSQlar bo‗lib, ularning sintaktik
o‗zgarishini ifodalashga ham xizmat qiladi, shakllanishida uchun, sababli singari
deb ta‘kidlagan bo‗lsa-da, sifat o‗zgarishi grammatik vositalar muhim vazifa
ifodalanishiga aniq misollar keltirmaydi. bajarmoqda. Biroq bu xildagi MSQ tarkibiy
Bizningcha, kauzativ fe‘llar holat o‗zgartirishi qismlari aytib o‗tilgan vositalardan tashqari,
mumkin, xolos: Men uni ketishga majbur yana boshqa unsurlar bilan ham sintaktik
etdim. U nima sababdan va qanday holatda aloqaga kirishishi mumkin:
ketdi? Bundan tashqari, yuqorida berilgan 1. Hamza Karimboyning nodonligiga
misol kabi jumlalarni kauzativ ma‘noli ilovali chidab turolmay,shahar hokimi tomon
qurilmalar, deb tadqiq qilsak to‗g‗ri bo‗lar yuzlandi (K.Yashin. Hamza).
edi. Chunki misoldagi «Он ушѐл» 2. Ammo Sodiqning qo„l og„rig„i
komponenti «Я заставил его уйти» zo„rayganidan, unga shaharga chiqishga
qismining ilovasi sifatida shakllanmoqda. ruxsat berilmadi (H.Shams. Tanlangan
Shuni ta‘kidlab o‗tish kerakki, T. A. asarlar).
Kildibekova kauzativ fe‘llar o‗ta faol, deb Ushbu misollarning birinchisida tobe
to‗g‗ri ta‘rif beradi. L. Tenyer ta‘biri bilan komponentli MSQ tarkibiy qismlari -may
aytganda, kauzativ fe‘llar aktantlar miqdorini affiksli ravishdoshning bo‗lishsizlik shakli
oshirishga ham xizmat qiladi [14.272]. orqali, ikkinchisida esa chiqish kelishigi
Masalan, «U ketdi» jumlasida aktantlar soni shaklini olgan -ganidan sifatdoshi orqali
bitta bo‗lsa, «Men uni ketishga majbur etdim» sintaktik munosabatga kirishganini ko‗ramiz.
jumlasida aktantlar soni uchga teng. Umuman Misollardan ko‗rinib turibdiki, sintaktik
olganda, kauzativ jarayon majmuyining kauzatsiyada turli xil grammatik vositalar
ifodalanishi aktantli qurshov vaziyatini kauzativ vaziyatni shakllantiruvchi omil
27
