Page 52 - 3_2019

Хорижий филология №3, 2019 йил

ҲИНД-ОРИЙ ТИЛЛАРИДАГИ СОНЛАРНИНГ ШАКЛЛАНИШИГА ДОИР БАЪЗИ
ФОНЕТИК ЖАРАЁНЛАР ХУСУСИДА

Нурматов Сирожиддин Султанмуратович,
ТошДШИ докторанти, филология фанлари номзоди

Калит сўзлар: элизия, урғу, церебрал товуш, эвфоник товуш, фонетик таҳлил,
фонетик хусусият, сўз туркуми, ўнликлар, лигатура, саноқ сон, санскрит, палий, пракрит,
апабҳаранша, шаурасений, татсама, тадбҳава.

Мазкур мақолада Жанубий Осиѐ ҳинд-орий тиллари даври (эр.ав.500
минтақасида кенг тарқалган ҳинд-орий йилдан - эрамизнинг 1000-йилигача); 3)
тилларидаги сонларнинг шаклланишига янги ҳинд-орий тиллари даври (1000-
доир фонетик жараѐнларни ўрганиш йилдан то ҳозирги давргача).
мақсад қилиб олинган. Таъкидлаш жоизки, Мазкур мақолада асосан қадимги
мустақил сўз туркумлари орасида сон сўз ҳинд-орий тиллари даврига хос бўлган
туркумининг ўзига хос шаклланиш ведик санскрит ва санскрит, ўрта ҳинд-
хусусиятларини олимлар узоқ вақтдан орий тиллари даврида ривожланган палий,
бери ўрганиб келмоқдалар. Лекин, у барча пракрит ва апабаҳаранша ҳамда янги ҳинд-
тилларда бир хил ишланган эмас. Ҳатто орий тилларига хос бўлган ҳозирги адабий
баъзи тилларда умуман тадқиқ этилмаган. ҳиндий тилидаги сонларга хос лексик
Ушбу мавзуда махсус тадқиқот олиб бирликларнинг ривожланишида содир
борган А.Е.Супруннинг таъкидлашича, бўлган баъзи фонетик жараѐнлар таҳлил
соннинг тузилиши ҳамма тилларда бир хил қилинади.
эмас [4: 582]. Сон бошқа сўз туркумларига Ҳинд тилшунос олими
нисбатан турғун, ўзига хос хусусиятга эга. Б.Тиварийнинг фикрича, ҳинд-орий
Буни у шундай таъкидлайди: «Сон сўз тилларининг ривожланишида сонларнинг
туркумининг воқеланиши ҳар бир тилнинг шаклланиши алоҳида хусусиятларга эга.
табиатидан келиб чиқади» [4: 584). Шунга Уларнинг фонетик жиҳатлари ҳам ўзига
кўра, мазкур мақолада ҳинд-орий хослиги билан ажралиб туради [8: 585].
тилларидаги сонларга хос лексемаларнинг Ушбу мақолада Д.Варма [7],
шаклланишида содир бўладиган фонетик С.Агравал [10], Б.Тиварий [5], Х.Баҳрий
жараѐнлар ўрганилади. [11] каби ҳинд тилшунос олимлари
Маълумки, Ҳинд-Оврўпа тиллари томонидан ѐзилган кўплаб илмий асарлар
оиласига хос бўлган ҳинд-орий тиллари ўрганилди. Олдинги мақолалар
гуруҳи ўзига хос ривожланиш босқичлари бирликларга оид сонларнинг шаклланиш
билан бошқа гуруҳдаги тиллардан ажралиб масалаларига бағишланганлиги туфайли,
туради. Манбаларда қайд этилишича, ушбу мақолада асосан ўнликларга доир
ҳинд-орий тилларининг пайдо бўлиши сонларнинг шаклланишига алоҳида
жуда қадимги даврларга бориб тақалади. эътибор қаратилди.
Тахминларга кўра эрамиздан аввал 1500 Ўнликларга хос бўлган दस (das) –
йил аввал ҳинд-орий тиллари шакллана ―ўн‖ саноқ сони қадимги ҳинд-орий
бошлаган. Демак, қарийб 3500 йил даврдан тилларига хос бўлган ведик санскрит
бери ушбу тиллар ривожланиб келмоқда
[5: 38]. тилида दश (dash), санскрит тилида ҳам दश
Ҳинд тилшунос олимлари ҳинд-орий (dash) шаклида ифодаланган. Ўрта ҳинд-
тилларининг ривожланиш босқичини 3 орий тиллари даврида ривожланган палий
даврга тақсимлаганлар. Булар: 1) қадимги тилида दस (das), пракритда эса даставвал
ҳинд-орий тиллари даври (эр.ав. 1500
йилдан - эр.ав. 500-йилигача); 2) ўрта दस (das), кейинчалик दह (dah), डह (Dah), रह

51