Page 11 - 4-2016
P. 11

Хорижий филология.  №4, 2016 йил



                                        СИНТАГМАТИК МУНОСАБАТ ВА
                            ДИСКУРС ШАКЛЛАНИШИГА ДОИР БАЪЗИ ҚАЙДЛАР

                                            Турниѐзов Неъмат Қаюмович,
                                Самарқанд давлат чет тиллар институти профессори

                   Калит  сўзлар:  синтагма,  синтагматик  муносабат,  дискурс,  виртуал,  аниқловчи,
            аниқланмиш,  дистрибуция,  композиция,  тенг  боғланиш,  тобе  боғланиш,  деривация,
            оператор, дериват.

                   Бугунги       тилшуносликда       тил               Ана  шундай  қоидалардан  бирини
            бирликларининг       нутққа     кўчирилиши          тил      бирликларининг         синтагматик
            масаласининг устувор аҳамият касб этиши             муносабатида  кўрамиз.  Мазкур  тушунча
            шубҳасиздир.      Зотан,    Ф.де     Соссюр         ҳам  Ф.  де  Соссюрнинг  тадқиқотларида
            томонидан  илмий  асослаб  берилган  «тил           биринчи      бўлиб     илмий     истеъмолга
            ва  нутқ»  дихотомиясининг  икки  мучаси            киритилган  эди.  Олим  дастлаб  синтагма
            билан     боғлиқ    масалаларни     ўрганиш         терминини  амалиѐтга  татбиқ  этди.  У
            тадқиқотларимиз  кун  тартибига  анча               синтагма  деганда  тилнинг  аниқловчи  ва
            кечикиб  қўйилди.  Ҳатто  Соссюрнинг  ўзи           аниқланмиш  қолипида  келувчи  камида
            ҳам илмий фаолияти давомида, асосан, тил            икки  бирлиги  муносабатини  тушунади:
            системаси       ва     унинг      муаммоли          contre  tous  «ҳаммага  қарши»  la  vite
            жиҳатларини  ўрганиш  билан  шуғулланди.            humaine  «инсоний  ҳаѐт»  re-lire  «қайта
            Тўғри,  Соссюр  тилшуносликнинг  икки               ўқимоқ» S'il fait beau temps, nons sortirons
            катта  бўлимдан  иборат  эканлигини қайта-          «Ҳаво яхши бўлса, (саѐҳатга) чиқамиз». [2,
            қайта  такрорларди.  Аниқроғи,  олим  бу            155].
            хусусда    талабаларга     маъруза    ўқиши                Ана  шу  синтагмалар  доирасида
            пайтида        қуйидагиларни         алоҳида        вужудга  келаѐтган  тил  бирликларининг
            таъкидлаган  эди:  «Да,  господа,  все  ту  же      ўзаро        боғланиши          синтагматик
            лингвистику.     Только     осмелюсь     вам        муносабатни  ташкил  этади.  Бироқ,  шуни
            сказать,  область,  которой  занимается             ҳам       айтиш       лозимки,       бугунги
            лингвистика,  весьма  обширна.  А  именно,          тилшуносликда  синтагматик  муносабат
            она  состоит  из  двух  частей:  одна  часть        тушунчаси  аксарият  ҳолларда  синтагма
            ближе  к  языку  и  представляет  собой             тушунчаси  билан  боғлаб  ўрганилмаяпти.
            пассивный запас, другая же часть ближе к            Бунинг     асосий    боиси,    назаримизда,
            речи,  и  представляет  собой  активную             синтагматик      муносабатнинг,      асосан,
            силу…» [1, 206].                                    нутқда  шаклланиши  билан  боғлиқ  деб
                   Айни  пайтда  шу  нарса  диққатга            ўйлаймиз.     Аслида    эса    синтагматик
            сазоворки,  Соссюр  биринчилардан  бўлиб            муносабат        тушунчаси         синтагма
            тил билан нутқни бир-бирига узвий боғлиқ            терминининг  замирида  вужудга  келган
            ва    шу    билан    бирга,    қарама-қарши         ҳодисани тақозо этади. Бироқ синтагматик
            ҳодисалар     эканлигини     кўра    билган.        муносабат       синтагма       тушунчасига
            Албатта, тил ҳодисалари нисбатан виртуал            қараганда    кенг    қамровлидир.     Чунки
            воқеликни,  нутқ  ҳодисалари  эса  актуал           фонемалар  ўртасида  ҳам  снтагматик
            воқеликни      тақозо     этади.    Тилнинг         муносабат       шаклланади,        синтагма
            актуаллик  олиши  нутқда  содир  бўлади  ва         тушунчасининг      эса    фонематик     сатҳ
            бу  жараѐнда  тил  бирликлари  муайян               бирликларига дахли йўқ: к-и-т-о-б, о-л-м-а.
            қоидалар асосида ва жиддий тартиб билан             Бу     ўринда      берилаѐтган      сўзларда
            нутққа кўчирилади.                                  қўлланилаѐтган  фонемалар  синтагматик
                                                                муносабат  ташкил  этаѐтгани  кўрамиз.

                                                            10
   6   7   8   9   10   11   12   13   14   15   16