Page 13 - 4-2016

Хорижий филология. №4, 2016 йил

изоҳ талаб қилмайди. Бироқ айни пайтда бирикаѐтган стол қисми айни пайтда сўз
сўзлар ўртасида аниқловчи-аниқланмиш мақомида эмас, балки ўзак морфема
муносабати кузатилмаганлиги сабабли мақомида келяпти [8,79]. В. М.
уларни синтагма дея олмаймиз. Солнцевнинг қуйидаги сўзлари янада
Бу ўринда компонентлари ўртасида ибратлироқдир: «Компонентлари мустақил
ички аниқловчи-аниқланмиш муносабати сўзлардан фарқ қилмаса-да, қўшма сўзлар
кузатиладиган қўшма сўзлар ҳақида ҳам морфемалардан ташкил топади:
баьзи мулоҳазаларимизни айтишга тўғри мореплавание» [8,84]. Шундай бўлгач,
келади. А. Ҳожиевнинг фикрига кўра, қўшма сўз компонентлари муносабатидан
қўшма сўз тушунчасидан умуман воз синтагма вужудга келиши изоҳ талаб
кечиш лозим. Бошқача айтганда, қўшма қилмайди. Синтагматик муносабат ҳақида
сўзнинг ўзи йўқ. Олим бу ҳақда эса бу ўринда сўз юрита олмаймиз.
қуйидагиларни таъкидлайди: «Композиция Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки,
усули билан сўз ясаш деганда, сўз қўшиш синтагматик муносабатнинг тил
йўли билан сўз ясаш тушунилади... Бундай бирликларининг нутққа кўчирилишида
бирикиш натижасида луғавий бирлик, аҳамияти беқиѐсдир. Зотан, у тилнинг
яъни лексема эмас, балки синтактик асосий вазифаси – коммуникатив
бирлик – сўз бирикмаси ѐки гап ҳосил функцияни бажаради. Равшанки, бунда
бўлади (мисол келтиришга ҳожат йўқ). Шу дискурс муҳим роль ўйнайди. Чунки,
фактнинг ўзиѐқ кўрсатадики, сўз қўшиш катта-кичик синтагмаларнинг барчаси
билан сўз ясалиши (шундай сўз ясаш дискурс доирасида том маънода
усули) ҳақида гап бўлиши мумкин эмас» фаоллашади.
[6, 8]. Дискурс аксарият ҳолларда икки ва
Назаримизда, А. Ҳожиевнинг ундан ортиқ гапларнинг, мураккаб
мазкур мулоҳазаси ҳам изоҳталабдир. синтактик қурилмаларнинг ўзаро
Чунки ҳали бирор-бир тил материалида боғланишидан ташкил топади. Бу
ҳам қўшма сўзларнинг тўлиқ инкор жараѐнда синтагматик муносабат тил
этилганлигини кузатмадик. А. И. бирликларининг тенглик асосида ва
Смирницкий ҳам айнан шу масала бобида тобелик асосида боғланишини ҳам тақозо
муаммолар мавжудлигини эътироф этиб, этиши мумкин. Агар тил бирликлари (кенг
бу хусусда қуйидагиларни таъкидлаган маънода нутқ бирликлари ҳам) тенглик
эди: «Бу соҳада муаммоли нарса шундан асосида боғланадиган бўлса, у ҳолда
иборатки, қўшма сўзлар билан сўз синтагма шаклланмайди, аммо
бирикмаларини фарқлаш кўп пайтларда синтагматик боғланиш тўлиқ сақланади.
қийинчилик туғдиради» [7, 114]. Тил бирликларининг тобелик асосидаги
Дарҳақиқат, қўшма сўзлар аксарият боғланишида эса синтагма ҳам,
ҳолларда сўз бирикмаларига ўхшайди. синтагматик муносабат ҳам намоѐн
Бироқ сўз бирикмалари компонентлари ҳар бўлади. Буни дискурс деривациясида
доим сўз мақомида келади ва бунда ҳар кузатиш мумкин:
бир сўз иккинчиси билан синтагматик 1. Бу гапнинг қанчаси ривоят,
муносабат ташкил этади: институт қанчаси ҳақиқат – билмайман, лекин Очил
биноси, дала ҳовли. Қўшма сўзларда эса, бува ҳамон ҳаѐт, бу йил қовун пишиғида
улар гарчи шундай аталса ҳам, тўқсон тўртга киради. (А. Мухтор.
компонентлар сўз мақомида эмас, балки Чинор).
морфема мақомида бўлади: ошқозон, 2. Дарров паловни, кулчаларни, мен
ғўзапоя. Берилган мисолларда қўшма келтирган патирларни шогирдларидан
сўзлар компонентлари морфемаларни биронтасига буюриб, уйига жўнатиб
тақозо этади. Олимнинг таъкидлашига турганида тўсатдан бир ошнаси келиб
кўра, столик сўзида –ик морфемаси билан қолади. (Ойбек. Болалик).

12