Page 112 - 1-сон 2020 йил
P. 112
Хорижий филология №1, 2020 йил
va grammatik shakllar bilan bir qatorda iltimos, ya’ni yolvorib, iltijo qilib so‘rash
buyurilayotgan harakat obyektini anglatuvchi ma’nosini ifodalaydi. Shunday qilib, o‘tinch
so‘zlar yordamida ham yetkaziladi. Bunday iltimosning bir ko‘rinishi bo‘lib, u iltimosga
so‘zlar sifatida ot, ravish va undovlar xizmat nisbatan o‘z kuchining ta’sirchanligi bilan
qiladi. ajralib turadi.
Buyruq maxsus fe’llar ishtirokida, Iltimos, o‘tinch va taklifning adresat
fe’lning infinitiv shakli va mayl kategoriyalari tomonidan bajarilishi aniq emas. Bu vaziyatda
orqali ifodalanib kelishi mumkin. O‘zbek muloqotning samaradorligi adresant
olam manzarasida fe’lning infinitiv shakli tomonidan adresatni qanday yo‘naltira
harakat nomi qo‘shimchasi –moq yordamida olganligiga bevosita bog‘liq bo‘ladi. Bu
hosil qilinadi, biroq u buyruqni ifodalash jarayonda o‘zbek madaniyatidagi milliy
vazifasini bajarmaydi. Demak, o‘zbek tilida kommunikativ xatti-harakatlar,
buyruqni infinitiv shakl bilan ifodalash xos xushmuomalalik va milliy mentalitet katta
emas: buyruqning qat’iyligi, majburiyligi ahamiyat kasb etadi. Xushmuomalalik va
ko‘p hollarda andisha, hurmat va milliylik spesifikasi rekvestiv turdagi
xushmuomalalik deb ataluvchi qadriyatlarga undashlarni ifodalashda ohang va nutqiy
asoslangan holda yumshatilib, fe’l mayllari etiket yordamida ro‘yobga chiqariladi.
yordamida o‘z ifodasini topadi. Suggestiv nutqiy aktida
Buyruqni ot, ravish, undov so‘zlar kommunikantlarning mavqeidan qat’i nazar
orqali ifodalash fe’l shakllari yordamida ifoda undashlarni amlga oshirish mumkin va unda
etishdan farqli ravishda, asosan, jonli darajalar tengligi mavjud. Maslahat va tavsiya
so‘zlashuv nutqiga xos bo‘lib, o‘z emotsional- maxsus so‘zlar, fe’l shakllari yordamida
ekspressivligi bilan ajralib turadi. Shuni hamda xalq orasida keng tarqalgan
aytish joizki, so‘zlovchi qanchalik paremiyalardan foydalanilgan holda amalga
hayajonlangan bo‘lsa, uning nutqi shunchalik oshiriladi. Bunda adresant adresatga nisbatan
tartibsiz yaratiladi, uning xohish istagi o‘z maslahati yoki tavsiyasini ikki qismda:
mujassamlashgan gapning o‘lchami qisqaroq biron nimani ta’kidlab, keyin esa biron-bir
bo‘ladi. O‘z navbatida, gapning o‘lchami harakatga undash orqali berish mumkin.
undagi buyruq-istakning natijasi jihatiga ta’sir Shuni aytish joizki, har bir undash jarayonida
qiladi: gap qanchalik qisqa bo‘lsa, buyruq etiketning o‘rni muhim. Nutqiy etiketning
ham shunchalik qat’iy bo‘ladi. ifodasi kundalik hayotda undashni
O‘zbek tilida ruxsat ko‘p hollarda yetkazishda o‘z ifodasini topadi. Shaxs etiket
mavqei baland insondan biron-bir harakatni me’yorlariga rioya qilgan holda undashini
bajarish uchun olinadi. Harakatni bajarish ro‘yobga chiqarar ekan, u nutqini adresatga
uchun ruxsat berish esa martabasi baland ravon, aniq va tushunarli qilib yetkazishi bilan
inson tomonidan beriladigan ijozatdir. birga, murojaati adresat tomonidan to‘laqonli
Ruxsat va taqiq turli til birliklari qabul qilinishiga ham alohida ahamiyat
yordamida o‘z aksini topadi. Bunda ruxsat va qaratishi lozim bo‘ladi. Demak, har bir
taqiqni maxsus so‘zlar, fe’l shakllari shaxsning undash etiketi uning
yordamida, ruxsat va taqiqda qo‘llaniladigan madaniyatining tarkibiy qismi bo‘lib, bu
javob replikalar orqali ifodalash mumkin. insonlarning muomala-madaniyati, odob -
Undashning iltimos turi adresantning istagini axloqini ko‘rsatadi va muloqotning samarali
bildirib, adresat tomonidan biron-bir talabning hamda muvaffaqiyatli chiqishiga xizmat
bajarilishiga yo‘naltirilgan bo‘ladi. O‘tinch qiladi.
turi esa iltimosga hamohang bo‘lib, qattiq
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Abdulla Qodiriy. O‘tkan kunlar. –Т.: Yangi asr avlodi, 2016.
2. Остин Дж. Слово как действие /Дж.Остин// Новое в зарубежной лингвистике.-М.:
Прогресс, 1986.- Вып. 17.- С.131.
111
