Page 114 - 1-сон 2020 йил

Хорижий филология №1, 2020 йил

ИЛМИЙ ДИСКУРСНИНГ ДИАЛОГИК ШАКЛДА НАМОЁН БЎЛИШИ

Очилова Нилуфар Намозовна,
СамВМИ ўқитувчиси

Калит сўзлар: дискурс, диалог, билим, илмий тафаккур, мулоқот, баҳс.

Илмий тафаккур субъектнинг ҳаракатлар натижасида ахборот узатиш
ҳақиқатни англашга йўналтирилган билиш фаолияти ҳамда маълум бир лисоний –
фаолиятидир. Илмий билим ва ҳақиқат маданий муҳитда бажарилган мулоқотнинг
объектив мавжуд, лекин уларнинг илмий алоҳида кўриниши тавсифини олади. Шу
фактга айланиши субъект билан боғлиқ. аснода, илмий дискурснинг диалогга хос
Демак, илмий изланишларда объективлик мундарижасида олимнинг ўз-ўзи билан
ва субъективлик уйғунлашади. Машҳур баҳслашуви акс топади (Бибиер 1969: 167-
семиотик айтганидек, “олим учун ўз 220).
фикрини маълум қилиш ўткинчи факт Айрим тадқиқотчиларнинг
сифатида ўз шахсини маълум қилиш фикрича, билишнинг ижодий–эвристик
муҳимроқдир” (Иванов 1998: 557). босқичида олимлар кўпроқ интуицияга
Равшанки, илмий тафаккур диалог мурожаат қилишса, хулосаларга келиш ва
хусусиятига эга, зеро, унинг жараёнида уларни муҳокамага қўйиш муҳитида эса ўз
фактлар янгича нуқтаи–назардан талқин хулосасини ҳеч қандай ҳис – ҳаяжонсиз,
қилиш, фаразларни шакллантириш унга баҳо бермасдан баён қилишга
имконини берадиган тушунчалар юзага интилади (Андреев 1981:115).
келади. Буларнинг барчаси, ўз навбатида, Шу қабилдаги фикрларни А.Н.
мавжуд назарияларнинг ўзгаришига олиб Васильевнинг ишида ҳам учратамиз.
келади. Чунончи, олима рус тили стилистикасига
Илмий тафаккур, худди бадиий бағишланган маърузалар тўпламида
тафаккурда бўлгани каби, икки томонлама “эмоционал унсурлардан қочиш илмий
ҳаракат замирида кечади, яъни услубнинг қонуниятидир”, “илмий
тадқиқотчи–олим доимо адресатни назарда фаолиятнинг коммуникатив босқичида
тутади, унинг билдириши мумкин бўлган ижодий тафаккур психологик кўринишдан
эътирозлари, изоҳларини инобатга олиб, объективликка кўчади ва эндиликда
ҳаёлан мулоқот юритади. Ўқувчи– муаллиф ўз асарига четдан туриб назар
адресатга нисбатан олинган мўлжал тил ташлашга мажбур” каби (Васильева
сатҳида воқеланади. Чунки, “илмий матн 1976:17) ноўрин қайдларни ўқиймиз.
яратилишида нутқ бир томонлама Юқорида келтирилган фикрлар
кечмайди, балки муаллиф адресат (майли у бизни қониқтирмаслиги аниқ. Биринчидан,
умумлашган бўлсин) билан мулоқотга уларда инсон, яъни муаллиф омили
киришади ва натижада ташқи умуман эътиборга олинмаяпти.
кўринишидан монолог шаклидаги нутқ Иккинчидан эса, мантиқийлик ва
диалог хусусиятини олади” (Кожина объективлик кўрсаткичларини руҳий,
1998:124). психологик омиллардан, идрок муҳити
Илмий дискурсда адресат ва унинг таъсиридан ажратиб ташлашнинг имкони
идрок қобилияти муҳим роль ўтайди. йўқ. Яқинда ўзбек тилшуноси Д.
Адресат матн шаклланишида иштирок Худойберганова уқтирганидек, “Когнитив
этади, унинг идроки метафорик иборалар, нуқтаи назарга кўра матн–ментал
такрорлар, турли синтактик қурилмалар тузилманинг тилга трансформацияси
қийматини белгилайди. бўлиб, бутундан қисмга қараб
Антропоцентрик нуқтаи назардан ҳаракатланувчи яхлит тузилманинг вербал
қаралганда илмий матн коммуникатив кўринишидир. Когнитив ёндашув матн

113