Jahon adabiyoti, madaniyati va san’ati xazinasini bunyod etish hamda boyitishda qadimiy va boy tarixga ega bo‘lgan o‘zbek xalqining ham munosib o‘rni, beqiyos hissasi bor. Uzoq tarixiy jarayon davomida xalqimiz dunyoga ko‘plab ajoyib ilm-fan, san’at va adabiyot namoyandalarini yetkazib bergan. Buyuk ajdodlarimiz yaratgan ilmiy, badiiy, qomusiy asarlar asrlar davomida turli xalqlar tomonidan mutolaa qilinmoqda, o‘nlab tillarga tarjima etilgan. Ana shunday bashariyat tarixining ijtimoiy-siyosiy, ilmiy-madaniy sohalarida salmoqli o‘rin tutgan siymolaridan biri buyuk vatandoshimiz Zahiriddin Muhammad Boburdir.

Bobur Mirzo mohir lashkarboshi va yirik davlat arbobi bo‘lish bilan birga  ulug‘ shoir va adib, qomusiy ilm sohibi ham edi. Uning she’riy devoni, “Boburnoma”, “Aruz risolasi”, “Xatti Boburiy”, “Mubayyin”, “Risolayi volidiya”  kabi ilmiy va badiiy barkamol asarlari bizgacha yetib kelgan. Bu asarlarning har biri o‘zbek nazmi va nasri rivojida muhim bosqichni tashkil etish bilan birga, adabiy-badiiy fikr taraqqiyotiga qo‘shilgan katta hissadir. 

Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ilmiy-ijodiy faoliyatini o‘rganish ancha uzoq davrlardan boshlangan.

O‘zbek boburshunoslaridan eng birinchilar qatorida  akademik Sabohat Azimjonovani ko‘rsatish mumkin. U 1949-yil “Umarshayx  va Boburning Farg‘ona viloyati (XV – XVI asrlar boshi) mavzusida fan nomzodi lik dissertatsiyasini yoqlab birinchilardan bo‘lib Bobur shaxsiyatiga o‘zbek ziyolilari e’tiborini qaratdi [1: 19] ) Shundan keyingi davrda biz o‘zbek olimlarining Bobur bilan bog‘liq ilmiy tadqiqotlari paydo bo‘layotganini ko‘ramiz.

1957-yil iyun oyida Toshkentda Butunittifoq sharqshunoslar konferensiyasi o‘tkazilgan. Unda prof. Vohid Zohidov Boburning Hindistondagi siyosiy, tarixiy va adabiy faoliyati bo‘yicha ma’ruza qildi [11: 139].

1958-yil Bobur tug‘ilgan sananing 475 yilligi munosabati bilan Andijonda ilmiy konferensiya o‘tkazildi.

S.Azimjonova  sharqshunoslarning Moskva va Dehlida bo‘lib o‘tgan xalqaro kongresslarida Bobir ijodi bo‘yicha ma’ruza qildi. 1958-yilda  M.Salyening rus tilidagi tarjimasi dunyo yuzini ko‘rdi [3: 29]  Bu tarjima 1959-yil S.Azimjonova tahriri va tuzatishlari bilan qayta bosilib chiqdi [4: 5]   M.Salye nashri asosida rus olimasi Blagova G. 1954-yil nomzodlik dissertatsiyasini yozdi [5: 9].

1960-yil Moskvada sharqshunoslarning XXV xalqaro kongressi o‘tkaziladi. Unda AQSH Kaliforniya unviversiteti professori Harold Lemb “Hindistonda Buyuk mo‘g‘ullar sulolasini asoslagan Zahiriddin Muhammad Boburning faoliyati to‘g‘risida” nomli ma’ruza qiladi [11: 218].

Sovet davrida Porso Shamsiyev va Sodiq Mirzayevlar “Boburnoma”ni ikki marta joriy o‘zbek alifbosiga tabdil qilib nashr ettirdilar[8: 11]. Birinchisi 1948 – 1949-yillarda ikki qism qilib, prof. Y.G‘ulomov va R.Nabiyevlarning tarixiy-biografik so‘zboshisi bilan, 1960-yilda  esa ikkala qism birlashtirilib, prof. V.Zohidovning “Bobirning faoliyati va adabiy-ilmiy merosi haqida” sarlavhali so‘zboshisi va umumiy tahriri ostida oldingi nashrlarga tuzatishlar kiritgan holda yangidan nashr etildi. 

Jumladan, S. Jamolov 1961-yil [6: 91], N.Otajonov 1978-yil [2:104], L.Xo‘jayeva 1986-yil [19:94] “Boburnoma”ning tili, badiiy xusu-siyatlari va tarjimalari bo‘yicha nomzodlik dissertatsiyalarini himoya qildilar, S.Hasanov 1981-yil Boburning “Aruz risolasi” (Muxtasar) asarini tadqiq etib nashr qildi [21: 5].

Yuqorida sanab o‘tilgan barcha ishlarda Boburning she’riyati, ilmiy-adabiy faoliyati o‘rganilib, uning dunyoqarashi va siyosiy faoliyati haqida so‘z yuritilmagan. Chunki “Sho‘ro mustabid tuzumi davrida Bobur hayoti va faoliyatini, ayniqsa ijtimoiy-siyosiy, falsafiy qarashlarini umuman o‘rganmaslik “buyuk davlatchilik shovinizmi” maqsadlari yuzasidan  uning tabarruk nomini “zolim va bosqinchi ekanligini isbotlash”ga zo‘r berilgan” [10: 88]. Shu jihatlarni hisobga olgan o‘zbek boburshunoslari o‘z ishlarida bu masalaga ehtiyotkorona yondashganlar.

O‘zbekiston mustaqillikka erishgungacha bo‘lgan davrda Boburning shoir  va ensiklopedik olim sifatida qoldirgan merosi bo‘yicha ko‘plab maqolalar e’lon qilinganini e’tirof etish zarur. Ammo bu maqolalar u yoki bu munosabat bilan yozilgan maqolalar bo‘lib, o‘zbek boburshunoslarining fundamental tadqiqotlariga sezilarli tuzatish kirita olmaganlar.

Faqat mustaqillik tufayli Bobur shaxsini xolis baholash va uning xalqimiz ma’naviy tarixida tutgan o‘rnini munosib baholash ishlari boshlanganini alohida ta’kidlash o‘rinli.

1992-yil O‘zbekston Respublikasi Prezidenti farmoni bilan Andijonda Bobur nomidagi xalqaro jamoat fondi tashkil etildi. Andijon shahrida uch yuz gektarlik Bobur milliy bog‘i, Ark darvozasi, “Bobur va jahon madaniyati” muzeyi barpo etildi.

Boburning 510 yillik yubileyi oldidan jamoat fondi raisi, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi, Zokirjon Mashrabov boshchiligida Bobur qadamjolari bo‘yicha  ilmiy ekspeditsiya tashkil etildi. 1992–2000-yillar mobaynida o‘n marta ilmiy safar uyushtirilib, ko‘plab Sharq mamlakatlarida bo‘ldilar va  Bobur va uning avlodlari haqida ko‘plab yangi ma’lumotlarni to‘pladilar. “Boburnoma”ning Hindistondagi “Salarjang” muzeyida saqlanayotgan Haydarobod nusxasidan ko‘chirma, Mashhad shahrining Imom Rizo majmuasidagi Ar-Rizo kutubxonasida Bobur Mirzo tomonidan ixtiro qilingan Xatti Boburiyda bitilgan “Qur’oni Karim” va Tehron shahridagi Bobur Mirzo “Kulliyot”i nusxasini qo‘lga kiritdilar. 

Xalqaro ekspeditsiyalar davrida yig‘ilgan ma’lumotlar, safar jarayonlariga bag‘ishlangan 30ga yaqin video va kinofilmlar, Zokirjon Mashrabovning “Asrlarni bo‘ylagan Bobur”, Xayriddin Sultonning  “Boburning tushlari”, “Saodat sohili”, “Boburiynoma” kabi qissalari va ma’rifiy romani, Qamchibek Kenjaning “Hind sorig‘a”, “Buyuklar izidan”, “Andijondan Dakkagacha”, “Andijondan Makkagacha” safarnomalari buyuk bobomizning mashaqqatli hayoti va kechmish-qidirmishlari  haqida yorqin tasavvur olish imkonini berdi.

2013-yil  yurtimizda Bobur tavalludining 530 yilligini keng nishonlanishi, shu munosabat bilan o‘tkazilgan xalqaro simpoziumda butun dunyo boburshunoslarining ishtiroki Bobur xalqaro xayriya fondi faoliyatining  zalvorli natijasi bo‘ldi. Butun dunyo Bobur turk dunyosining faxrli shoiri ekanini va uning Vatan ishqi bilan yashab o‘tgan  Andijon farzandi ekanini bildi. 2014-yil va 2024-yillarda Toshkentda “Boburnoma”ning Porso Shamsiyev nashri qayta nashr qilindi. U asosda V.Rahmonov va K.Mullaxo‘jayeva lotin yozuvida tabdil qildilar [9: 28].

Mustaqillik yillarida bir qancha yirik ilmiy tadqiqotlar dunyo yuzini ko‘rdi. Ular sohalar bo‘yicha quyidagicha:

1) adabiyotshunoslik; 2) tilshunoslik; 3) tarjimashunoslik kabi  uch yo‘nalishga bo‘linib rivojlanganini ko‘rish mumkin [20: 74]. Oxirgi yillarda “Boburnoma”ni qiyosiy  planda o‘rganish ishlariga alohida e’tibor berila boshlandi va bir necha muhim tadqiqotlar dunyo yuzini ko‘rdi [12: 118]

Xulosa qilib aytganda, mustaqillik yillarida Bobur hayoti va ijodini o‘rganish ishlarida muhim ijobiy yutuqlar qo‘lga kiritildi. Bunda, so‘zsiz, mamlakatimizda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev boshchiligi va tashabbusi bilan keng ko‘lamda olib borilayotgan ma’naviy qadriyatlarni tiklash bo‘yicha islohotlar, o‘tmish adabiyot va san’at namoyandalari hamda tarixiy shaxslarning shonli hayot yo‘llari va faoliyatlarini xolis baholash bo‘yicha qabul qilgan o‘nlab farmon va qarorlari katta imkoniyat yaratdi.  Zotan “Zahiriddin Muhammad Bobur  kabi olamga mashhur ajdodlarimiz borligini , ular O‘zbekiston farzandi ekanini hech qachon unutmasligimiz kerak. O‘zligimizni anglab, shonli tariximizni yosh avlodimizga, bolalarimizga tushuntirsak, ilm-ma’rifatni rivojlantirsak, ulug‘ bobolarimizga munosib bo‘lib yashasak, Yangi O‘zbekistonni ham, Uchinchi Renessansni ham albatta quramiz!”