Putunxua tilining grammatik tizimida bog‘lovchi fe’llar qat’iy qoidalarga bo‘ysunadi: 是 fe’li hech qachon sifatlardan oldin kelmasligi, 是 ning inkori faqat 不是 shaklida bo‘lishi, 是 fe’lining aspekt ko‘rsatkichlarini olmasligi  kabi xususiyatlar til normasi sifatida qaror topgan. Aksincha, 成为, 叫 kabi fe’llar odatdagi fe’llar kabi inkor va so‘roq formalarini qabul qiladi, aspektual ma’no ifodalay oladi. Misollar tahlili shuni ko‘rsatadiki, to‘g‘ri foydalanilganda bog‘lovchi fe’llar fikrni aniq va ravon yetkazishga xizmat qiladi: 是 – identifikatsiya uchun, 成为 – o‘zgarish hikoyasi uchun, 叫 – nom aytish uchun va hokazo, har biri o‘z o‘rnida qo‘llanadi.

Bog‘lovchi fe’llarning inkori shakli. Xitoy tilida bog‘lovchi fe’llarni inkor qilish (nega qilish) usuli odatda maxsus inkor yuklamasi yordamida amalga oshiriladi. 是 (shì) fe’li hech qachon “没有” bilan inkor qilinmaydi – uninig inkor shakli faqat 不是 (bú shì) ko‘rinishidadir. Bu juda muhim qoida: 是 fe’lini o‘tgan zamonda ham 不 bilan inkor qilinadi (“昨天不是星期日”) – Kecha yakshanba emas edi, 没 bilan emas. Boshqa bog‘lovchi fe’llarda esa umumiy qoidalar qo‘llanadi: 没 (méi) yoki 没有 o‘tgan yoki sodir bo‘lmagan holatni inkor etsa, 不 (bù) odatiy hozirgi yoki kelasi holatni inkor etadi. Masalan, 成为 fe’li o‘tgan zamonda “没成为” shaklida (“...

bo‘la olmadi”) inkor qilinishi mumkin: “他没成为医生。” (Tā méi chéngwéi yīshēng) –

U shifokor bo‘lolmadi. 叫 fe’li 不 bilan inkor qilinadi: “我不叫张三。” (Wǒ bù jiào Zhāng Sān) – Meni Zhang San deb atashmaydi/mening ismim Zhang San emas) Xuddi shuningdek, 姓 fe’li ham 不 bilan: “他不姓李” (Tā bù xìng Lǐ) – Uning familiyasi Li emas)

Savol tuzish (interrogativ) xususiyatlari. Bog‘lovchi fe’l ishtirok etgan gaplarda so‘roq qilish uchun odatda so‘roq yuklamasi 吗 (ma) foydalaniladi. Masalan: “你是老师吗？” (Nǐ shì lǎoshī ma?) – Siz o‘qituvchimisiz?. Bu yerda odatdagi so‘z tartibi saqlanib, gap oxiriga so‘roq zarrasi 吗 qo‘shildi – Xitoy tilida “Ha/Yo‘q” tipidagi savollar aynan shu yo‘l bilan tuziladi. Boshqa usul – А 是不是 B? shaklida, ya’ni bog‘lovchi fe’lni ikki karra (ijobiy va inkor) qo‘llab: “他是不是医生？” (Tā shì-bú-shì yīshēng? )– U shifokormi yoki yo‘qmi?. Bu konstruksiya ham “吗” yuklamasisiz umumiy savol hosil qiladi. Har ikkala holatda ham 是 fe’li ega va predikativ orasida turibdi, faqat so‘roq ma’nosi yuklama yoki takror orqali berilmoqda. Qolgan 成为, 叫 kabi fe’llar bilan ham xuddi shu tartib: “...吗?” yoki “...没(有)...?” shakllari: masalan, “他成为经理了吗？” (Tā chéngwéi jīnglǐ le ma?) – U menejer bo‘ldimi?, “这孩子叫小明吗？” (Zhè háizi jiào Xiǎomíng ma?) – Bu bola Xiaoming deb ataladimi?. Demak, bog‘lovchi fe’l qatnashgan gaplarda so‘roq hosil qilish umuman olganda umumiy xitoycha so‘roq tuzish qoidalariga bo‘ysunadi.

Aspekt va zamon ifodalanishi. Yuqorida ta’kidlanganidek, putunxua tilida fe’llar, jumladan bog‘lovchi fe’llar, shaxs va zamon bo‘yicha turli shakllarga ega emas – ular o‘zgarmas. Zamon va aspektni ko‘rsatish uchun alohida ko‘makchi so‘zlar yoki zarralar qo‘llanadi. Bog‘lovchi 是 fe’li hech qachon aspekt qo‘shimchalarini (masalan, 了, 过, 着) qabul qilmaydi. Ya’ni, “是了”, “是过” kabi shakllar grammatika me’yoriga zid; 是 faqat 是 holidagina qoladi yoki 不是 tarzida inkorlanadi. Masalan, “他是学生了。” deb bo‘lmaydi – 了 qo‘shimchasini 是 ga qo‘shib bo‘lmaydi; agar o‘tgan zamon ta’kidlansa, konteksdan yoki boshqa so‘zlardan foydalanish kerak. Boshqa bog‘lovchi fe’llar esa odatdagi fe’l kabi aspekt ko‘rsatkichlarini qabul qiladi: “成为” fe’li bilan 了 keng qo‘llanadi (yuqoridagi “他成为科学家了” misolidagi kabi – bu ish-holat sodir bo‘lganini bildiradi). 叫 fe’li ham 了 olishi mumkin, masalan: “他出生后爷爷叫了他小虎。” (Tā chūshēng hòu yéye jiàole tā Xiǎohǔ) – U tug‘ilgach, bobosi unga “Kichik Yo‘lbars” deb ism qo‘ydi – bu yerda 叫了 hodisa yakunlanganini ko‘rsatmoqda. Xuddi shuningdek, 变成了, 算是…了 kabi variantlar mumkin.

Bog‘lovchi fe’llarning yana bir o‘ziga xos jihati – ularning qo‘llanishidagi cheklovlar. Yuqorida aytilgan sifat kesimlarida 是 ishlatilmasligi shularning eng muhimidir. Boshqa tomondan, 是 fe’li juda ko‘p hollarda qo‘llanilsa-da, predikativ kompleksi tarkibida ba’zan tushib qolishi ham mumkin. Masalan, ayrim qisqa gaplarda yoki odat iboralarda 是 aytilmasa ham ma’no tushunarli bo‘ladi: “名师出高徒” (Míngshī chū gāotú) – Mohir ustozdan yaxshi shogird chiqadi iborasida 是 yo‘q, lekin ma’no “Ming shi (shì) chu gaotu” tarzida tushuniladi (so‘zma-so‘z: “mashhur ustoz – [undan] yuqori shogird chiqadi”). Yoki vaqt va sana bildiruvchi gaplarda 是 tushirilishi mumkin: “今天星期五” (Jīntiān xīngqīwǔ) – Bugun juma deyishda “今天是星期五” deb aytish ham to‘g‘ri; lekin 是ni qoldirib ketish ham xato sanalmaydi, ayniqsa og‘zaki nutqda. Bu kabi hollar stilistik yoki qisqalik uchun bo‘lib, umuman olganda 是 ning normal vazifasini o‘zgartirmaydi.

Shuningdek, 是 fe’li bilan ta’kidlash konstruktsiyasi mavjud: “是...的” shakli. Bu odatda o‘tgan zamondagi ma’lum bir holatni ta’kidlash yoki urg‘ulash uchun ishlatiladi. Masalan: “他是昨天来的” (Tā shì zuótiān lái de) – U aynan kecha kelgan – bu gapda 是 kelish vaqtini urg‘ulaydi. Bu konstruksiya grammatik jihatdan 是 ni ishlatgan bo‘lsa-da, odatiy bog‘lovchi 是 funksiyasidan biroz farqli, chunki ...的 bilan birgalikda fokus beradi. Bunday nozik syntaktik hususiyatlar bog‘lovchi fe’lni o‘rgangan kishi uchun keyingi, chuqurroq bosqichdagi masalalardir.

Yuqoridagi tahlillardan ko‘rinib turibdiki, putunxua tilidagi bog‘lovchi fe’llar o‘z qurilish qoidalariga ega: ularning gapda tutgan o‘rni qat’iy (ega va predikativ orasida), ba’zilari faqat muayyan turdagi predikativ bilan ishlatiladi (masalan, 是 – faqat ot bilan), va ular grammatik zarralar bilan turlicha bog‘lanadi (masalan, 是 – aspekt yuklamaydi, 成为 – yuklay oladi). Quyida ushbu qoidalarning real nutqda qanday namoyon bo‘lishini ko‘rsatish uchun amaliy misollar keltiriladi.

Amaliy misollar va real hayotdagi qo‘llanilishi

Quyida putunxua tilidagi bog‘lovchi fe’llarning turli vaziyatlarda qo‘llanishiga oid misollar keltiriladi. Har bir jumla putunxua tilida yozilib, tarjimasi bilan izohlanadi:

身份 (shaxs yoki kimlikni ifodalash): 他是学生 (Tā shì xuéshēng) – U talaba. Ushbu jumlada 是 bog‘lovchi fe’li “u” (ega) kim ekanini – talaba ekanini bildiradi. Bu tenglikni ifodalovchi eng oddiy gap tuzilmasidir.

职业 (kasb yoki rolni ifodalash): 我妈妈是医生 (Wǒ māma shì yīshēng) – Onam shifokor. Bu yerda ham 是 ega (mama) va predikativ (shifokor)ni bog‘lab, identifikatsiya qilmoqda.

形容 (sifat bilan tavsiflash): 今天天气很热 (Jīntiān tiānqì hěn rè) – Bugun havo juda issiq. Bu gapda bog‘lovchi fe’l yo‘q – “天气” (ob-havo) bevosita “热” (issiq) sifati bilan kesim hosil qilgan. 很 (juda) so‘zi bu yerda daraja ko‘rsatmoqda, bog‘lovchi fe’l emas. Ushbu misol Xitoy tilida sifatning o‘zi kesim bo‘la olishini ko‘rsatadi.

姓名 (ismni aytish, nomlash): 我叫马丁。 (Wǒ jiào Mǎdīng) – Mening ismim Mardin. Bu yerda 叫 fe’li ishlatilib, gap egasining nomi aytilgan. Xuddi shu ma’noni “我名字是马丁” deb ham ifodalash mumkin edi, lekin og‘zaki nutqda “我叫…” shakli an’anaviy va sodda hisoblanadi.

称谓 (laqab yoki atama bilan nomlash): 中国的第一帝王叫做秦始皇。
(Zhōngguó de dì-yī dìwáng jiàozuò Qín Shǐhuáng) – Xitoyning birinchi imperatori “Qin Shi Huang” deb ataladi. Bu misolda 叫做 rasmiyroq atama nomlash uchun ishlatilgan (Qin Shi Huang – tarixiy shaxsning ismi).

转变 (holatning o‘zgarishi): 孩子长大后成为了老。(Háizi zhǎngdà hòu chéngwéi le lǎoshī) – Bola ulg‘aygach, o‘qituvchiga aylandi. Ushbu jumlada 成为了 konstruksiyasi bola ulg‘ayib kasb egallaganini ko‘rsatmoqda. 了 yasalgan hodisaning yakun topganini (bo‘lganini) bildiradi.

变化 (o‘zgarish – sinonim bilan): 水变成了冰 (Shuǐ biànchéng le bīng) – Suv muzga aylandi. Bu yerda ham o‘zgarish ifodalanmoqda, lekin 变成 fe’li bilan. 成为 odatda odamlar yoki ijtimoiy holatlarga nisbatan ishlatilsa, 变成 jismoniy o‘zgarishlarga nisbatan tez-tez ishlatiladi.

所属 (mansublik): 这本书属于公共图书馆 (Zhè běn shū shǔyú gōnggòng túshūguǎn.) – Bu kitob jamoat kutubxonasiga tegishli. Misolda 属于 fe’li kitobning qayerga mansubligini ko‘rsatmoqda. Bu ham bir tur bog‘lovchi munosabat bo‘lib, A 属于 B – A, B ga tegishli degan tuzilma.

评价 (baholash, hisoblash): 这个答案算正确 (Zhège dá’àn suàn zhèngquè.) – Bu javob to‘g‘ri deb hisoblansa bo‘ladi. 算 fe’li bu yerda bog‘lovchi vazifada – “to‘g‘ri deb sanaladi” ma’nosini beradi. Ko‘pincha 算是 shaklida kelib, noaniq yoki shartiymaning bahosini bildiradi.

否定 (inkor misoli): 他不是美国人 (Tā bú shì Měiguórén) – U amerikalik emas. 是 fe’lining inkor shakli 不是 keltirilgan. Misol “U amerikalik emas” degan sodda inkorni ko‘rsatadi. Yuqorida aytganimizdek, 没有 bu holda ishlatilmaydi – 不是 to‘g‘ri shakl.

疑问 (so‘roq misoli): 你朋友是医生吗？(Nǐ péngyou shì yīshēng ma?) – Do‘stingiz shifokormi? Bu – 是…吗 strukturasidagi umumiy savol. Javob “是的，他是医生” (Shì de, tā shì yīshēng) – Ha, u shifokor yoki “不是，他不是医生。” (Bú shì, tā bú shì yīshēng – Yo‘q, u shifokor emas tarzida bo‘ladi.

Yuqoridagi misollar real hayotda tez-tez uchraydigan gaplardir. Ulardan ko‘rinadiki, bog‘lovchi fe’l ishlatilishi vaziyatga qarab farqlanadi: nomlash, tenglik, aylanish, mansublik va boshqalarda har xil fe’llar tanlanadi, lekin ularning barchasi gap tuzilmasida o‘xshash – ega va predikativ bo‘lakni bog‘lashga xizmat qiladi. Putunxua tilini o‘rganishda ayniqsa 是 ning qayerda kerak, qayerda keraksizligini tushunish muhim (yangi o‘rganuvchilar ko‘pincha 是 ni noto‘g‘ri joyda qo‘yishadi). Amaliy nutqda keltirilgan misollardek to‘g‘ri qo‘llash ravon va grammatik jihatdan to‘g‘ri gapirishga yordam beradi.

Xitoy (putunxua) tilining bog‘lovchi fe’llar tizimi tarixan sezilarli o‘zgarishlar orqali shakllangan. Qadimgi (klassik) xitoy tilida hozirgi kabi universal kopula fe’l bo‘lmagan – ya’ni, o‘sha davr matnlarida umuman bog‘lovchi fe’l ishlatilmasligi mumkin edi. Masalan, miloddan avvalgi matnlarda “吾王” (Men [man] shoh) kabi iboralar bog‘lovchi fe’lsiz, bevosita ega va predikativni yonma-yon qo‘yish orqali ifodalanardi. Qadimgi xitoy tilida “为 (wéi)” kabi ba’zi fe’llar ma’nosi jihatidan “bo‘lmoq”ni ifodalagan bo‘lsa-da, ular keng qamrovli kopula sifatida ishlatilmagan. “是” ibtidoiy xitoy tilida aslida ko‘rsatish olmoshi (masalan, “shu” degan ma’no) bo‘lgan va keyinchalik grammatik rivojlanish jarayonida u tasdiq ma’nosini, so‘ngra kopula fe’l vazifasini o‘z zimmasiga olgan. Tadqiqotlarga ko‘ra, 是 fe’li buddaviy matnlarni tarjima qilish ta’sirida Tang davriga kelib “to be” ma’nosida qo‘llanila boshlagan va yangi davr adabiy tilida keng joriy etilgan. XIX–XX asrlarda, baihua (og‘zaki xalq tili) va zamonaviy adabiy til shakllanishi jarayonida 是 umumiy kopulaga aylandi va hozirgi putunxua grammatikasining ajralmas qismiga aylandi. Shu tariqa, bugungi kunda 是 eng asosiy bog‘lovchi fe’l sifatida mustahkam o‘rin olgan bo‘lsa, qadimda 是 ning bunday maqomi bo‘lmagan – bu bog‘lovchi fe’lning tarixiy o‘zgarishidagi muhim tendensiyadir.