Zamonaviy ta’lim jarayonida o‘qituvchilar oldida turgan asosiy maqsadlardan biri talabalarning kasbiy kompetensiyalarini rivojlantirishdir. Bu maqsadga erishish jarayonida leksik-grammatik mashqlar katta ahamiyatga ega. Ayniqsa, chet tilini o‘rganishda bunday mashqlar talabalarning til ko‘nikmalarini mustahkamlashda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu maqolada talabalarning kasbiy kompetensiyalarini rivojlantirishda leksik-grammatik mashqlarning o‘rni va ularni samarali tashkil etishning ayrim usullari haqida so‘z yuritiladi.

Leksik-grammatik mashqlar va kasbiy kompetensiyalar tushunchalarini ta’riflash va tavsiflashga harakat qilamiz.

Kasbiy kompetensiyalar – bu talabalarning o‘z kasbiy faoliyatida zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirishi va amalda qo‘llashga tayyorligini ta’minlaydigan imkoniyatdir. Ushbu jarayon, ayniqsa, chet tili o‘qituvchilari uchun muhim bo‘lib, ular o‘z talabalariga tilni nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham to‘liq o‘rgatishi ko‘zda tutiladi [Ziyayeva, 2016: 92-96].

Ta’kidlash lozimki, leksik-grammatik mashqlar tilni o‘rganish jarayonida asosiy vositalardan biri hisoblanadi. Bunday mashqlar yordamida talabalar yangi so‘z va iboralarni o‘zlashtiradi, grammatik qoidalarni mustahkamlaydi va tilning amaliy jihatlarini tushunib olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Leksik-grammatik mashqlar talabalarning kommunikativ kompetensiyasini oshirish, tilni tushunish va undan to‘g‘ri foydalanish qobiliyatlarini rivojlantirishda samarali usuldir.

Shu o‘rinda leksik-grammatik mashqlarning turlari haqida so‘z yuritish lozim deb hisoblaymiz. Leksik-grammatik mashqlar ko‘plab turlarga bo‘linadi va ularning har biri o‘ziga xos maqsad va vazifalarga ega. Asosiy leksik-grammatik mashqlarning quyidagi turlarini sanab o‘tish mumkin:

• Gap tuzish mashqlari: Talabalarga yangi o‘rganilgan so‘zlarni qo‘llab gap tuzish vazifasi topshiriladi. Bu turdagi mashqlar talabalarning grammatik qoidalarga asoslangan holda so‘zlarni to‘g‘ri qo‘llashini rivojlantiradi.
• O‘rnini to‘ldirish mashqlari: Bo‘sh qoldirilgan joylarni mos so‘z yoki ibora bilan to‘ldirish orqali talabalarning leksik bilimlarini mustahkamlashga yordam beradi.
• So‘z birikmalarini o‘rganish mashqlari: Ushbu mashqlar orqali talabalar so‘zlarning bir-birlari bilan qanday birikish qoidalarini o‘rganadi va ularni til amaliyotida to‘g‘ri qo‘llashni o‘zlashtiradi.

- Tarjima mashqlari: Talabalar bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilish orqali so‘z va iboralarni o‘rganadi va grammatik qoidalarga e’tibor qaratadi.

Bo‘lajak chet tili o‘qituvchilarining kasbiy faoliyatda leksik-grammatik mashqlarni qo‘llash muhim ahamiyat kasb etadi. Chet tili o‘qitish jarayonida leksik-grammatik mashqlar orqali o‘qituvchilar talabalarning kasbiy kompetensiyalarini samarali rivojlantirishi mumkin. Masalan, leksik mashqlar yordamida o‘qituvchi talabalarga kasbiy sohada zarur bo‘lgan atamalarni o‘rgatadi, grammatik mashqlar esa talabalarga bu atamalarni to‘g‘ri qo‘llashni o‘rgatadi.

Ta’kidlash joizki, kasbiy faoliyatda grammatik qoidalar va leksik birliklarni to‘g‘ri qo‘llash muhim. Talabalar ushbu mashqlar yordamida kasbiy mavzularda yozish, gapirish va eshitishni o‘rganadi. Shu tariqa, leksik-grammatik mashqlar kasbiy faoliyatning kommunikativ tomonlarini rivojlantirishga ma’lum darajada xizmat qiladi.

Ushbu jarayonda mashqlarning amaliyotda qo‘llanishi alohida muhim ahamiyatga ega. Leksik-grammatik mashqlarni samarali qo‘llash uchun o‘qituvchilar quyidagi amaliyotlardan foydalanishlari mumkin:

-  Differensial yondashuv: Har bir talabaning individual ehtiyojlariga mos mashqlar tanlanadi. Masalan, ba’zi talabalar leksik ko‘nikmalarni rivojlantirishga ko‘proq e'tibor qaratishlari kerak bo‘lsa, boshqalari grammatikani chuqurroq o‘rganishga ehtiyoj sezishlari mumkin.

-  Kontekstual mashqlar: Kasbiy kontekstga asoslangan mashqlar talabalarga o‘z kasbiy faoliyatlarida uchraydigan vaziyatlar orqali tilni o‘rganishga yordam beradi. Masalan, hujjatlar bilan ishlash, kasbiy yozishmalarni o‘rganish yoki kasbiy suhbatlarda qatnashish uchun zarur bo‘lgan leksik va grammatik ko‘nikmalarni rivojlantirish mumkin.

-  Interaktiv metodlar: Mashqlarni interaktiv tarzda tashkil qilish talabalarni dars jarayonida faol ishtirok etishga undaydi. Masalan, rolli o‘yinlar, muhokamalar va guruhiy loyihalar orqali talabalar grammatik va leksik bilimlarini mustahkamlashlari mumkin [Saydaliyev, 2002: 106].

Shunday qilib, kasbiy kompetensiyalarni rivojlantirishda leksik-grammatik mashqlar muhim vosita hisoblanadi. Ushbu mashqlar talabalarning tilni tushunish va to‘g‘ri qo‘llash qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Leksik-grammatik mashqlarni to‘g‘ri tashkil qilish orqali o‘qituvchilar talabalarni kasbiy faoliyatga tayyorlashda ularga katta yordam bera oladilar. Shu bilan birga, interaktiv va kontekstual metodlar orqali bu jarayonni yanada samarali qilish mumkin.

Aytish joizki, leksik-grammatik mashqlar yordamida talabalarning kommunikativ kompetensiyalarini rivojlantirish muhim hisoblanadi. Chet tillarni o‘rganish jarayonida kommunikativ kompetensiyalarni rivojlantirish asosiy maqsadlardan biri hisoblanadi. Til o‘rganuvchilarning muvaffaqiyatli muloqot qila olish qobiliyati nafaqat ularning lug‘at boyligi va grammatik bilimlariga, balki bu bilimlarni qanday samarali qo‘llay olishlariga ham bog‘liqdir. Shu jihatdan leksik-grammatik mashqlar muhim vosita bo‘lib, talabalarga tilning strukturaviy tomonlarini o‘zlashtirish va bu bilimlarni amaliyotda qo‘llash imkonini beradi. Ushbu jarayonda leksik-grammatik mashqlarning kommunikativ kompetensiyani rivojlantirishdagi o‘rni va ularni samarali qo‘llash usullarini ko‘rib chiqish lozim bo‘ladi.

Chet tilini o’rganish jarayonida kommunikativ kompetensiya va uning ahamiyatijuda muhimdir. Kommunikativ kompetensiya – bu talabaning chet tilida erkin va samarali muloqot qila olish qobiliyati. Bu kompetensiya quyidagi elementlardan iborat:

• Til bilimi (leksik va grammatik qoidalarga ega bo‘lish),
• Nutq qobiliyati (aniq va tushunarli ifoda bera olish),
• Muloqot strategiyalari (turli vaziyatlarda til vositalarini to‘g‘ri qo‘llay olish) [Jalolov, 2012: 432]

Kommunikativ kompetensiyani rivojlantirishning maqsadi talabalarga chet tilidan amaliy maqsadlarda foydalanish ko‘nikmalarini berishdir. Talaba biror tilni o‘rganayotganda, nafaqat grammatik jihatdan to‘g‘ri gapirishni, balki o‘sha til orqali fikrlarini ifodalashni va boshqa odamlar bilan samarali muloqot qilishni ham o‘rganishi kerak. Bunda leksik-grammatik mashqlar muhim vosita sifatida namoyon bo‘ladi.

Leksik-grammatik mashqlar talabalarning kommunikativ ko‘nikmalarini rivojlantirishda muhim o‘ringa ega va katta rol o‘ynaydi. Leksik-grammatik mashqlar talabalarning lingvistik bilimlarini amaliyotga tatbiq qilish uchun zarurdir. Quyida leksik-grammatik mashqlarning kommunikativ kompetensiyani rivojlantirishdagi asosiy vazifalari ko‘rsatilgan:

-  So‘z boyligini oshirish: Leksik mashqlar yordamida talabalar yangi so‘zlarni o‘rganib, ularni amalda qo‘llashni o‘rganadi. Bu mashqlar muloqot jarayonida kerakli so‘zlarni to‘g‘ri tanlay olish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.

-  Grammatik qoidalarni mustahkamlash: Grammatika mashqlari orqali talabalar so‘zlarni qanday birikishi, jumla tuzish qoidalarini o‘zlashtiradi va bu bilimlar o‘z nutqlarini aniq va to‘g‘ri ifodalash imkoniyatini beradi.

-  Muloqotga tayyorgarlik: Leksik va grammatik qoidalarning muloqot jarayonida qo‘llanishi mashqlar orqali mustahkamlanadi. Masalan, to‘g‘ri so‘zlash, jumla tuzish va fikrlar izchilligini saqlash kabi jihatlar muloqotda muhimdir [Vereshagin, 1985: 372].

Ta’kidlash kerakki, kommunikativ kompetensiyani rivojlantirish uchun foydalaniladigan leksik-grammatik mashqlar turli shakllarda bo‘lishi mumkin:

-  Dialog va muloqot mashqlari: Talabalarga vaziyatli dialoglar va muloqotlar taklif etiladi, bunda ular grammatik va leksik bilimlarini qo‘llaydi. Bu mashqlar real hayotdagi muloqot vaziyatlariga tayyorlanishga yordam beradi.

-  Interfaol mashqlar: Interfaol mashqlar talabalarning til bilan amaliy shug‘ullanishiga imkon beradi. Rolli o‘yinlar, muhokamalar va guruhiy topshiriqlar orqali talabalar bir-birlari bilan muloqot qilishadi va o‘z bilimlarini sinovdan o‘tkazishadi.

-  Grammatik jihatdan o‘rnini  to‘ldirish va tanlash mashqlari: Talabalarga bo‘sh joylarni to‘ldirish yoki to‘g‘ri so‘zlarni tanlash topshiriqlari beriladi. Bu grammatik qoidalarni mustahkamlash bilan birga talabalarni to‘g‘ri muloqot qilishga o‘rgatadi [Zimnaya, 2001: 395-399].

Ushbu jarayonda mashqlarni samarali tashkil qilish usullari muhim ahamiyat kasb etadi. Leksik-grammatik mashqlarni samarali tashkil qilish uchun quyidagi usullardan foydalanish mumkin:

-  Kommunikativ vaziyatlar yaratish: Mashqlarni talabalar duch kelishi mumkin bo‘lgan real hayotiy muloqot vaziyatlariga moslashtirish lozim. Masalan, savdo qilish, yo‘l-yo‘riq so‘rash yoki kasbiy suhbatlar kabi vaziyatlarda foydalaniladigan leksik va grammatik vositalarni o‘rgatish orqali talabalar muloqotga tayyorlanadi.

-  Guruhiy va juftlikda ishlash: Guruhiy yoki juftlikda ishlash orqali talabalar bir-birlariga yordam berib, tilni amaliyotda qo‘llashni o‘rganishadi. Bu usul orqali ular o‘z grammatik va leksik bilimlarini amaliyotga tatbiq qilishda birgalikda ishlaydi.

-  Boshqariladigan va erkin mashqlar: Mashqlarni nazorat ostida bajartirish va keyinchalik erkin muloqot uchun imkon yaratish orqali talabalar avval grammatik qoidalarni o‘rganadi, keyinchalik esa o‘z bilimlarini mustaqil qo‘llashga o‘tadi [Begmatov, 2024: 172-174].

Interfaol mashqlar til o‘rgatishda talabalarning faol ishtirokini ta’minlaydigan va ularning o‘quv jarayoniga jalb qilinishini kuchaytiradigan usullardan biri hisoblanadi. Bu mashqlar yordamida talabalar o‘zaro muloqot qilish, muammolarni hal qilish va birgalikda ishlash ko‘nikmalarini rivojlantiradilar. Interfaol mashqlar nafaqat til o‘rganishni osonlashtiradi, balki talabalarning o‘quv jarayoniga qiziqishini oshiradi va ularni jamoaviy faoliyatga jalb qiladi.

Interfaol mashqlarning afzalliklari:

1. Faol ishtirok: Talabalar interaktiv mashqlarda faol ishtirok etib, o‘z fikrlarini erkin bildiradilar va bir-birlari bilan o‘zaro muloqotda bo‘ladilar. Bu jarayon ularda o‘ziga ishonchni oshiradi va til ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
2. Jamoaviy ish: Ko‘plab interaktiv mashqlar guruhda yoki juftlikda bajariladi, bu esa talabalarda jamoada ishlash ko‘nikmasini rivojlantiradi. Guruh bo‘lib ishlash orqali talabalar bir-birlarini qo‘llab-quvvatlashni, fikr almashishni o‘rganadilar.
3. Qiziqishni oshirish: Interaktiv mashqlar orqali talabalar o‘rganish jarayoniga faol jalb qilinadi, bu esa ularning qiziqishini va motivatsiyasini oshiradi. Ular o‘yin elementlari, rolli o‘yinlar yoki raqobat asosida berilgan vazifalarni bajarishga ishtiyoq bilan yondashadilar.
4. Muammolarni hal qilish: Interaktiv mashqlar ko‘pincha muammolarni hal qilishga asoslangan bo‘ladi. Talabalar birgalikda fikrlashib, muloqot qilib, berilgan masalalarni hal qilishga intiladilar. Bu esa ularning tanqidiy fikrlash va ijodiy yondashuv ko‘nikmalarini oshiradi [Saydaliyеv, 2018: 244].

Shuningdek chet tillarni o‘rganishda interfaol mashqlarning ahamiyati nihoyatda muhim bo‘lib, bunday mashqlarning quyidagi turlarini keltirish mumkin:

-  Rolli o‘yinlar: Talabalar turli rollarni o‘ynab, ma’lum bir vaziyatda o‘zlarini sinab ko‘radilar. Masalan, biri xaridor bo‘lib savdo qiladi, ikkinchisi esa sotuvchi rolini o‘ynaydi. Bu mashqlar yordamida ular real hayotda uchrashi mumkin bo‘lgan vaziyatlarni o‘rganadilar va ularga qanday munosabat bildirishni o‘rganadilar.

-  “Aqliy hujum”: Guruhda ma’lum bir mavzu yoki masala ustida fikr yuritish va barcha talabalarning o‘z g‘oyalarini bildirishlariga imkon berish. Bu usul talabalarda ijodiy fikrlashni rivojlantiradi va jamoada ishlashni osonlashtiradi.

-  Diskussiyalar va munozaralar: Ma’lum bir mavzu bo‘yicha guruhda yoki butun sinfda munozara tashkil etish. Talabalar o‘z fikrlarini bildiradilar, boshqa guruh a’zolarining fikrlarini eshitadilar va o‘z pozitsiyalarini himoya qiladilar. Munozara jarayonida talabalar tinglash, tushunish va munosabat bildirish ko‘nikmalarini rivojlantiradilar.

-  Guruhli loyihalar: Bir nechta talabalar guruh bo‘lib, biron bir loyiha ustida ishlaydilar. Masalan, birgalikda ma’lum bir mavzuda taqdimot tayyorlash, hikoya yozish yoki loyiha yaratish kabi vazifalarni bajarishadi. Bu jarayon ularni birgalikda ishlash va natijaga erishishga yo‘naltiradi.

-  Interfaol testlar va viktorinalar: Onlayn platformalar yoki guruhda tashkil etilgan viktorina va testlar orqali talabalar til bo‘yicha o‘z bilimlarini sinab ko‘radilar. Bu jarayon raqobat muhitida talabalarning bilimlarini mustahkamlashga yordam beradi va ularni qiziqtiradi [Selevko, 1998: 256 ].

Interfaol mashqlarning ta’lim jarayonidagi o‘rni quyidagilarda namoyon bo‘ladi:

-  Qulay o‘rganish muhiti yaratadi: Talabalar interfaol mashqlar orqali dars jarayonida qulay va erkin muhitda o‘zaro muloqotda bo‘lishadi. Bu talabalar uchun til o‘rganishni osonlashtiradi.

-  Bilimlarni mustahkamlash: Interfaol mashqlar talabalarning bilimlarini amalda qo‘llash imkonini beradi. Talabalar grammatik qoidalar, leksik birliklar va so‘z boyligini amalda qo‘llab, o‘rganganlarini mustahkamlaydi.

-  Faollik va ishtirokchilikni oshiradi: Har bir talaba o‘z ishtirokini bildirishi kerak bo‘lgan mashqlar orqali ular faollashadi va o‘quv jarayoniga chuqurroq jalb qilinadilar. Interfaol mashqlar ta’lim jarayonini jonlantirish va talabalarning qobiliyatlarini rivojlantirishda samarali vosita hisoblanadi [Bim, 2007: 242].

Xulosa sifatida ta’kidlash lozimki leksik-grammatik mashqlar chet tilini o‘rganishda kommunikativ kompetensiyani rivojlantirishning muhim vositasidir. Bu mashqlar talabalarning so‘z boyligini oshirish, grammatik bilimlarini mustahkamlash va ularni muloqotda qo‘llash ko‘nikmalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Ularni real vaziyatlarga moslashtirish va interfaol usullar bilan tashkil qilish talabalarning tilni amaliyotda to‘g‘ri va samarali qo‘llashiga katta hissa qo‘shadi. Shuning uchun leksik-grammatik mashqlarni o‘quv jarayonida muntazam qo‘llash va ularni samarali tashkil qilish chet tilini o‘rganuvchilarning muloqot qobiliyatlarini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega.