Til bir fikrni ifoda etuvchi vositagina bo‘lmasdan, balki u butun olam, koinotning tarkibi hamda mazmun mohiyatini inson ongida aks ettirishga xizmat qiluvchi murakkab hodisa sanaladi. Tilni antroposentrik  yondashuv  tadqiq etish barqarorlashib lisoniy birliklarni til va uning munosabatdorligida tadqiq etish, til egasiga xos bo‘lgan milliy-madaniy, ijtimoiy, ruhiy va kognetiv belgilarni e’tiborga oluvchi lisoniy yo‘nalishlarning rivojlanishi natijasida tilning jamiyat bilan aloqadorlikda o‘rganuvchi sotsiolingvistik tarmog‘i ham istiqbolli yo‘nalishga  aylanishi  natijasida lisoniy vositalar, matn, muloqot shakllariga, shu jumladan gender yondashuvga qiziqish tobora kuchayib bormoqda. Bunda tilni o‘z sohibi, uning milliy mentaliteti, jamiyatda tutgan o‘rni, uning yoshi va jinsi bilan birga tadqiq etishga e’tibor qaratildi. Ayniqsa, nutqiy muloqot va uning yuzaga chiqishini ta’minlovchi turli vositalar tilshunoslikning asosiy o‘rganish obyektlaridan biriga aylandi.

Jamiyatda ayol rolining oshib  borishi uni jamiyatning ijtimoiy-siyosiy hayotiga  jalb  qilish sohalarning kengayib borishi tasavvurlarning o‘zgarishiga olib keldi. Gender nazariyasining dunyo tilshunosligiga kirib kelishida bugungi kunda ijtimoiy-madaniy rivojlanishning  muqobil  nazariyasiga aylangan feminizm muhim rol o‘ynaydi.

XX asrning 70-yillarida feminizm  nazariyotchilari o‘zlarining G‘arb  bilimiga nisbatan nazariy e’tirozlarini hamda madaniyat tahliliga  oid  yangi  nazariy-uslubiy  yondashuvlarni  ifodalay  boshladi. Feministik g‘oyalar madaniyatning turli sohalariga kirib borishi natijasida an’anaviy  madaniyatning gender konsepsiyasi tilshunoslikga kirib keldi.

O‘tgan asrning 60-yillarning oxiri va 70-yillarning boshlarida XX asrda ingliz tilida so‘zlashuvchi mamlakatlarda tilshunoslikdagi “Yangi ayollar harakati” ta’siri ostida gender tilshunosligi bo‘yicha tadqiqotlar hajmi keskin oshdi va feministik tilshunoslik paydo bo‘ldi. Robin Lakoff o‘zining gender tadqiqotlariga bag‘ishlangan “Til va ayollarning maqomi” kitobida til fanida yangi yo‘nalishni asoslab berdi [5].

Hozirgi  paytda  G‘arbiy Yevropa  mamlakatlarda siyosiy aniqlik maqsadida jinsni  ifodalash  uchun  «sex»  so‘zining  o‘rniga «gender» so‘zini qo‘llash an’anasi tobora keng o‘rinni egallamoqda. «Gender» atamasi dastlab tarix, sotsiologiya va psixologiyada qo‘llanilgan, so‘ngra  linvistika  uni  o‘zlashtirgan.

Gender  atamasi  yunoncha  «genos» so‘zidan olingan bo‘lib, kelib chiqish, moddiy tashuvchi merosxo‘r, tug‘ilayotgan kabi ma’nolarni anglatadi [6].

Demak  gender  jamiyatda tug‘ilgan, hamda erkak va ayollarning hulqiga ta’sir ko‘rsatuvchi ijtimoiy, psixologik jaroyonlar, shuningdek madaniy qurilmalarning  katta  majmuasidir.

Gender  jamiyat  tamonidan  ayollar  va erkaklarning jamiyatdagi ahvoli va rolini belgilovchi  ijtimoiy  model sifatida yaratiladi. Gender nuqtai nazariyasidan yondashuv ayollar va erkaklar orasidagi biologik yoki jismoniy emas, balki  jamiyat  bu farqlarga beradigan madaniy va ijtimoiy ahamiyati muhim degan g‘oyaga asoslangan.

«Gender» termini dastlab sotsiologiya faniga A.Oaukli va N.Zemon Devislar tomonidan kiritilgan [2]. Fransuz tilida uning quyidagi nomlarini uchratish mumkin: “catégerie sociale de sexe”, “études de genre”, yoki «théorie du genre» G.Rubin jins va gender farqini «porte-manteau», “corporel», obrazi ko‘rinishida keltiradi [7].

G‘arb  olimlari  jinslar orasidagi  farqlarni aniqlashda “une polarité masculine”, “une polarité feminine”, “une polarité mixte” atamasini qo‘llashgan [8].

XX asrning 60-yillari oxirida faylasuflar va sotsiologlar tomonidan  ikki tendensiya: biologik jins va ijtimoiy jins farqlarini ajratib olish g‘oyalari ilgari surilgan [4].

N.A.Bloxinaning ta’kidlashicha, jins  (biologik jins) va (gender) (ijtimoiy-madaniy jins) atamalari o‘rtasidagi farq fanga psixolog Robert Stoller va endokrinolog Jon Mony tomonida kiritilgan. Jins (sex) bu erkak va ayol o‘rtasidagi biologik farqlar bilan  bog‘liq bo‘lgan so‘z. Gender (gender) esa madaniy mavzu predmetidir. “Erkak va ayollik’’ femininlik va maskulinlik tushunchalari-ning  ijtimoiy tasnifi  bilan bog‘liq.

Gender tushunchasining kiritilishi eng umumiy ma’noda ikki tushuncha – biologik va ijtimoiy jins tushunchalarini farqlashga yordam beradi. Insoniyat paydo bo‘lgan davrdan boshlab ayollar va erkaklar o‘rtasidagi tafovut kuzga tashlanadi. Bu tafovutlar dastlab, ularning suhbatlarida, keyinchalik kishilik jamiyatining taraqqiy etishi natijasida, ularning hulq-atvorida, kiyinishida, yurish-turishida, shuning-dek, so‘zlashlarida ham ajralib borgan.

Erkak va ayollar nutqining yuzaga kelishida ularning psixologik xususiyati, yoshi, kasb-kori, ijtimoiy kelib chiqishi va oilaviy muhiti alohida ahamiyat kasb etadi. Genderologik tadqiqotlarning asosini tashkil etuvchi nazariy qarashlar zamirida ham ijtimoiy jins tushunchasi yotadi. Kundalik hayotimizda jins bilan bog‘lanmagan ko‘plab tushunchalar «erkaklarga xos» (maskulinlik) yoki «ayollarga xos» (femininlik) deb hisoblanadi.

Maskulinlik va femininlik tushunchalari turli ijtimoiy tasavvurlar, fikrlarni o‘z ichiga oladi, erkaklar va ayollar qanday, ularga qaysi xususiyatlar ma’qul ekanligi aniqlanadi. Maskulinlik va femininlik tushunchalarida ideal erkak va ideal ayolning me’yoriy qoliplari o‘z ifodasini topadi. Har bir shaxsda ushbu xususiyatlar qanchalik miqdorda mavjud bo‘ladi va nutqiy muloqotga qanchalik namoyon qiladi. Shaxs xarakterida maskulinlik yoki femininlik miqdorining u yoki bu tomonga og‘ib borishi ko‘p jihatdan ijtimoiy omillar bilan bog‘lanadi. Tabiiyki, bu holat shaxslarning nutqida ham o‘z ifodasini topadi.

Gender barqarorlik qanday tan olinsa gender xilma xillik ham shunday tan olinishi mumkin [1]. Gender tushunchasi, uning shakllanishi, o‘rganilishi fanlararo bog‘liqlik asosida uni tadqiq etishni jalb qilgani asnosida, ushbu tushunchani barcha fan sohalari nuqtai nazardan tadqiq etish kerakli ekanligini taqazo etadi. O‘z  davrida  turli  fan  vakillari  qatorida tilshunoslar ham ushbu masalaga alohida e’tibor bilan yondashib kelishgan. Bunday olimlar qatoriga V.Fon.Gumbold, A.A.Potebnya,  D.Lakoff, T.A van  Deyk, L.Push, E.S.Kubryikova, V.A.Maslova, Yu.S.Ste-panov, A.Vejbitskaya, A.V.Kirilina, I.Zikova, D.V.Semonova kabi olimlarni kirgizishimiz mumkin. Ular  gender  tushunchasini  kognitiv  tilshunoslik, lingvomadaniyatshunoslik  va  gender  tilshunosligiga doir asarlarida turlicha tadqiq qilishgan.

Gender masalasi  jahon tilshunosligida eng dolzarb sohalardan biri hisoblanadi.

Dunyo tilshunosligida bu yo‘nalishda bir qator izlanishlar olib borilgan. Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek «gender» tushunchasi tarixchilar sosiologlar va psixologlar tomonidan qabul qilinib keyinchalik lingvistik tadqiqotlar sohasida dolzarblik kasb etdi. Jumladan, jahon tilshunosligida M.Rosaldo, L.Lamferet, P.Uner, A.Rich, va G.Rabin, J.Koatis, T.Lourites, R.Lakov, D. Tanen, P.Norris, Sh. Berrn va M. Stuartlar tomonidan gender masalasi maxsus o‘rganilgan.

Rus  tilshunosligida  L.S.Vigodskiy  A.R.Luriya  A.A.Liyontev YU.N.Karaulov A.A.Zalevskaya, E.S.Kubryakova A.Vej-bitskaya, Z.D.Popova, I.A.Sternin A.V.Kirilena, I.I.Xaleeva, Y.I.Goroshko O.A.Voronim E.A.Kartushinlar o‘z tadqiqotlarida lisoniy birliklarning gender xususiyatlarini turli aspektlarda o‘rganishgan.

O‘zbek tilshunos olimlaridan esa SH.Rahmatullayev, A.E.Mamatov, B.Yo‘l-doshev, Sh.Iskandarova, M.Rasulova, R.S.Ibragimova, P.U.Bakirov, M.K.Xoli-qova, A.R.Ismoilov, G.S.Xakimova, K.D.To‘xtayeva, B.M.Jo‘rayev, N.Z.Nas-rullayeva, I.M.Toxtasinov, G.Ergasheva, U.S.Yigitaliyeva, Sh.K.Gulyamova, K.R.Aliyeva, Yu.Mirzahmedova va boshqalar gender  masalalarini turli aspektlarda  tadqiqot olib borganlar.

Hozirgi kunda ham gender masalasi sohasida ilmiy ishlar olib borilmoqdaki, ushbu masala bo‘yicha shug‘illanayotgan tadqiqotchilar safi yildan-yilga kengayib bormoqda. Xususan Sh.Iskandarova ayollar nutqida uchraydigan  hos  lisoniy  birliklarni, F.Musayeva o‘zbek tilida jins tushunchasining ifodalanishini, M.Rasulova o‘zbek va boshqa tillarda jins kategoriyasiga bag‘ishlangan qiyosiy ishlarni, K.R.Aliyeva gender tenglik masalasining yurtimizdagi konstitutsiyaviy jihatdan qay tarzda shakllanganiligini va davlatimiz qonunchiligida belgilangan tartibdagi ijrosini o‘rganish masalalarini, G.Ergasheva turli tillar tizimida gender terminologiyasining shakllanishidagi lingvistik va ekstralingvistik omillarni nuqtai nazardan o‘rgangan bo‘lsa, I.M.To‘xtasinov Badiiy matnlardagi sleng so‘zlarning lingvomadaniy va gender xususiyatlari ingliz va o‘zbek tili materiallari asosida tadqiq etganlar.

R.S.Ibragimova «Fransuz va o‘zbek tillarida ayol konseptining lingvokognitiv tadqiqi» nomli dessertatsiya ishini muvaffaqiyatli yakunlagan. Uning tadqiqotlari gender tilshunoslikda muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Jumladan, undagi quyidagi tahlillar  e’tiborga  sazovor:  “Yangi katta fransuz” “rus  frazeologik lug‘ati” tahlilga tortilganda 101  ta  ayol  komponentli  frazeologik  birliklar  konnotatsiyaga  ega  ekanligi aniqlangan. O‘zbek maqollar to‘plamida 365 ta gender komponentli maqollar keltirilgan bo‘lib,  genderni ifoda etgan o‘zbek madaniyati til materiallarida yosh  qizning  konseptual  siymosini yaratish imkonini  beruvchi  o‘lchovlardan  biri  uning  ibosi va hayosi ekanligi ta’kidlanadi: Pardali qiz-pariga tengsiz, ba’zi paremiyalar kontrastiv- gender tarzda yonma yon keladi : Qiz ovulning ko‘rki, yigit ovulning erki. Bundan tashqari ayollardagi  ijobiy  belgilarning ahamiyatliligidir: mehnatkashlik: Xotining ishchan bo‘lsa safarda xatar yo‘q, bilimli ayol. Femme de  tete, yaxshi xotin: yaxshi xotin- xazina [3].

Tahlillardan ko‘rinib turibdiki, o‘zbek tilida ayol komponentli birliklar fransuz tilidagidan farqli o‘laroq, asosan, ijobiy ma’nolar bilan bog‘liq ekan.

Yu.A.Mirzahmedovaning ilmiy ishi «Tilda genderni farqlovchi muloqot shakllari» deb nomlangan bo‘lib, unda nutqning hamda muloqot vaziyatida ishtirok etuvchilarning gender xususiyatlarini ochib berishdan iborat bo‘lgan masalalar yoritib berilganligi bilan ahamiyatlidir. Uning kuzatishicha monologik nutqda ayollar erkaklardan sezilarli darajada ustunlik qilsa, dialogik nutqda  erkaklar  birinchi  o‘rinda  turadi. U ilmiy ishida keltirilgan A.Qodiriyning «O‘tgan kunlar» romanida ayrim matnlar, xususan, Otabek va Kumushning bir-biriga yozgan maktublari matni ham gender tahlili uchun noyob manba sifatida tahlilga tortilgan.

Shuni ta’kidlab o‘tish joyizki,  maishiy diskursda gender farqlar aniq ko‘rinadi. Umuman olganda, gender tafovutlar haqida gap ketganda, nutq sharoiti, ijtimoiy kelib chiqishi  millatini  hisobga  olish zarur. Xususan, aralash guruhlardagi har ikki jins vakillarining nutq xatti-harakatlaridagi keskin o‘zgarishlarni tushuntirishlarda  muhokama  uchun mavzularni tanlashga e’tibor qaratish lozim. Ekstralingvistik omil muqarrar ravishda har ikki jinsdagi subyektlarning nutq xatti-harakatlarning tabiatiga tasir qiladi.

Murojaat jarayonida  xalqning  urf-odatlari diniy  va dunyoviy qarashlari o‘z aksini  topadi. Muloqotda ayollar va  erkaklarning o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlari xalq mentaliteti bilan chambarchas bog‘liq. Bu xususiyatlar turli xalqlarda turlicha.

Erkak va ayollar nutqining yuzaga kelishida ularning psixologik xususiyati, yoshi, kasb-kori, ijtimoiy kelib chiqishi va oilaviy muhiti alohida ahamiyat kasb etadi.

Shuningdek, bir millatga mansub shahar va qishloq aholisi vakillarining hududlarida ham farqlar kuzatiladi. Xususan, shaharlik kishining hududi qishloqlik kishining hududiga nisbatan torroq bo‘ladi. Shuning uchun, shaharliklarning qishloqliklar bilan yaqin masofada turib muloqot qilishi qishloqlik kishining o‘zini noqulay sezishiga sabab bo‘ladi.

Bunday farqlanishni erkak va ayollarda ham kuzatishimiz mumkin. Masalan, kuzatishlarimiz shuni ko‘rsatdiki, o‘zbek ayollarining shaxsiy maydoni erkaklarnikidan torroq bo‘lib, bu ayollarning ochiq va do‘stona hamda tabiiy xususiyatlariga bog‘liq. Suhbat jarayonida ayollarning o‘zaro  muloqotidagi masofa, erkaklarning o‘zaro  muloqotidagi masofadan torroq bo‘ladi. Begona bilan munosabatda ayollar o‘z hududlaridan chekinishlari mumkin. Chunki begonalarning yaqinlashishi o‘zlariga noqulaylik tug‘dirishi mumkin. Erkaklar esa o‘zlarining pozitsiyalarini ushlab turadilar.

Erkak va ayolning umumiy fiziologiyasi, jumladan, nutq a’zolari (un paychalarining nozik va tebranuvchanligi, o‘pka, diafragma, ko‘krak qafasi, og‘iz, burun bo‘shliqlarining katta-kichikligi, kekirdak va x.k.lari)dagi farqlar ularning tovushi  talaffuzi ham bir-biridan farqlanishiga sabab bo‘ladi. Shuning uchun ham nutqiy muloqotda ularning o‘ziga xos hususiyatlari yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ma‘lumki, erkak kishi tabiatan qo‘pol, ko‘rs bo‘lganligi uchun ularning nutqida yo‘g‘on, kuchli va bir oz dag‘allik aralashgan ovoz ohangi hukmronlik qiladi. Erkak kishiga xos bo‘lgan jahl, qahr, g‘azab kabi emotsional hususiyatlar ovozning yuqori tonda aytilishiga sabab bo‘ladi. Erkak kishiga talabchanlik, qattiqlik, so‘zlashganda tashabbusni tez qo‘lga olishga intilish, baland ovozda so‘zlashga moyillik, agressivlik kabi hislatlar xos bo‘lganligi uchun, ularning nutqida quyidagi hususiyatlarni ko‘proq kuzatish mumkin. Bularning artikulyatsion mexanizmning fiziologik jihatlari bilan bog‘liq hususiyatlari quyidagilar: yo‘g‘on ovozda gapirish, do‘ng‘illab gapirish, do‘rillab gapirish, ming‘illab gapirish, bo‘g‘iq ovozda gapirish, hirillab gapirish, to‘ng‘illab gapirish, yo‘g‘on va bosiq ovozda gapirish, harsillab gapirish.

Ayol kishiga qiziquvchanlik, suhbatdoshiga diqqat qilish, hamdardlik, yumshoqlik, musiqiylik, past ovozda eshitishga moyillik kabi hislatlar xos bo‘lganligi uchun, ularning nutqida quyidagi xususiyatlarni kuzatish mumkin: tobe va mute ovozda gapirish, past tonda gapirish, makkorona gapirish, shivirlab gapirish, yarim tovushi bilan gapirish, jerkilib gapirish, chirqillab gapirish, jirqinqirab gapirish, shang‘illab gapirish, chinqirib gapirish, tining bilan gapirish, yolvorgan ohangda gapirish, mayus tovushi bilan gapirish, gurillab gapirish va h.k.

Genderologik tadqiqotlarning  asosini  tashkil  etuvchi nazariy qarashlar  zamirida ham ijtimoiy jins tushunchasi yotadi. Ijtimoiy hayot erkaklar faoliyati bilan bog‘lanishi, masalan, kasb-hunar nomlarining ko‘pchiligida erkaklik konsepti turg‘unlashuviga olib kelgan. Savdogar, tadbirkor   kabi so‘zlar bilan ayol kishini nomlash odatda ushbu so‘zlarni ayol so‘zi bilan bog‘lashni taqozo qiladi: savdogar ayol, tadbirkor ayol. Ruschada esa учитель-учителъница рабочий-работница. Fransuzchada  instituteur-institutrice ouvrier-ouvriere, chanteur- chanteuse, etranger- etrangere.

Shunday qilib, so‘ngi  yillardagi  lingvistik tadqiqotlar til hodisalarini o‘rganishga, ularni tilni tashuvchi xalqning tarixi, madaniyati bilan bog‘lanishi nuqtai nazaridan yondashish imkonini beradi.

Til materialini gender nuqtai nazaridan tadqiq qilish erkaklarning ayollarga munosabatini ochish imkonini beradi.

Umuman olganda suhbatdoshning jinsi nutqni qurish holatiga yaqqol sezilarli ta‘sir ko‘rsatmaydi. Bu, albatta, tanlangan auditoriya holati bilan bog‘liq. Shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, maishiy diskursda gender farqlar ancha yaqqol ko‘rinadi. O‘zbek tilida sharqona odob-ahloq, mentalitet talablariga ko‘ra suhbatni bog‘lash, davom ettirish, tugatish, so‘rash, so‘z berish kabi harakatlar erkak kishi tomonidan amalga oshiriladi. Ayol kishi esa ko‘proq tinglaydi, odob bilan kutib turadi, izin so‘rab gap boshlaydi, yoshi kichik bo‘lsa ham yigit yoki erkak kishining muloqotni boshlash yo tugatishiga imkon beradi.

Aloqa jarayonida ayollar tomonidan alohida guruh sifatida ishlatiladigan til vositalari orasida so‘roqlar alohida ajralib turadi. Savollar so‘zlovchiga va suhbatdoshiga qaratilishi mumkin. So‘zlovchiga yo‘naltirilgan savollar ma’lumot olish uchun ishlatiladi, savollar boshqalarga qaratilgan bo‘lsa, mavzuni rivojlantirish, suhbatga yangi ishtirokchilarni jalb qilish, yani aloqani o‘rnatish funksiyasini bajaradi. O‘zaro  muloqotda ayollar ko‘pincha boshqalarga qaratilgan so‘roqlarni ishlatadilar.

Erkaklar uchun suhbat, qoida tariqasida, mustaqillikni saqlash, ierarhik tizimda yuqori mavqega ega bo‘lish usulidir. Bunga o‘z bilimini namoyish etish, yangi ma’lumotni kiritish orqali erishish mumkin, bu esa o‘z navbatida suhbat-xabarni o‘z ichiga oladi. Shunga ko‘ra, erkaklar o‘zlari uchun tanlaydigan nutq xatti-harakatlarining bir turi deyish mumkin.

Erkaklar guruhidagi muloqotda aniq ierarhiya tizimi mavjud bo‘ladi, har bir a’zo ma’lum bir darajadagi kuchga ega va guruh uchun o‘z vakolati doirasidagi ishlarni bajaradi.

Bitta so‘zlovchining modelida nutq huquqi vaqti-vaqti bilan o‘zgaradi. Umuman olganda, gender tafofutlar haqida gap ketganda, nutq sharoiti, ijtimoiy kelib chiqishi, muloqot qatnashchilarining yoshi, ularning ma’lumoti, millatini hisobga olish zarur. Ekstralingvistik omil muqarar ravishda har ikki jinsdagi subyektlarning nutq hatti-harakatlarining tabiatiga ta’sir qiladi.

Murojaat jarayonida xalqning turli urf-odatlari, diniy va dunyoviy qarashlari o‘z aksini topadi.

Gender-lisoniy shakl ongida mahkam o‘rnashgan fenomendir.

Maskulinlik muloqot xulq-atvor modelini femeninlik bilan aniq ajralib turadi. Agar birinchisi qo‘pol va qat’iylik bilan ajralib tursa ikkichisi hissiyot va sezgirlik bilan tasniflanadi.

Bugungi kunda jamiyatda barcha teng bo‘lgan munosabatlarning rivojla-nishi yangi tendensiya-gender tengligini ustuvor yo‘nalish bo‘lishi talab etilmoqda.

Hozirgi davrda jamiyat rivojlanishida alohida e’tiborga loyiq  bir  qator  masalalar  sirasiga jamiyat, davlat, ta’im, oila  tizilmalarini gender tenglikni ta’minlash masalalariga e’tibor berilyotganligi sababli gender rivojlanishda  muhim ahamiyatga ega  tushuncha sifatida o‘rganish davr talabidir.

Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan gender juda keng va ko‘p qirrali, tadqiq maydoni cheksiz tushuncha ekanligini hisobga olgan holda, tilshunoslikda tilni gender hususiyatlari masalasini tadqiq etish hamda gender farqlanishini takomillashtirish masalalari alohida e’tiborga molikdir degan hulosaga kelamiz.