Сўнгги пайтларда тилшуносликда концептология масалаларига катта эътибор берилмоқда. XX асрнинг ўрталаригача илмий адабиётларда “концепция” тушунчаси атама ҳисобланмас эди. Бугунги кунга келиб, инсон омили тилшуносларнинг қизиқиш мавзусига айланди. Бу қизиқиш, дунё маданиятига эмас, балки инсоннинг тилдан фойдаланиш шартлари кўламини кенгайтиришга қаратилган эди. Концепция ҳар бир кишига ўз жамияти маданиятига киришга ва унга таъсир ўтказишга имкон беради. Шу сабабли, у тил ва маданият ўртасидаги қўшимча бўғин сифатида фаолият юритади.

Бугунги кунга келиб, бутун дунёда маданиятлараро зиддиятларга, турли халқлар маданиятини ўрганишга қизиқиш ортиб бормоқда. Бироқ, С.Г.Тер-минасованинг фикрича, “бошқа халқлар маданиятига қизиқиши ортида эзгу мақсад ва манфаатлар эмас, балки уларнинг тажрибасини, ўзига хос жиҳатларини ўрганиб ўз маданияти уфқларини кенгайтириш истаги ётибди”, деб фикрлайди [6].

Ҳозирда дунё маданиятида глобал миқёсда содир бўлаётган иқтисодий, сиёсий ва ижтимоий ўзгаришлар натижасида мисли кўрилмаган ўзгаришлар юз берди. Бу ҳолат халқларнинг кенг кўламли миграциясини юзага келтирди.  Шу билан бирга маҳаллий аҳоли билан муқаррар тўқнашувларни келтириб чиқарди бу эса, албатта, маданиятлар зиддиятига олиб келади.

Фақат XX асрнинг охирларига келиб, тилшунослар ҳар бир индивид она тилида сўзлашувчи маълум концептуал тизимларнинг ташувчиси эканлигини тушунишди. Рус тилшунослигида дунёнинг концептуал тасвири назарияси ўтган асрнинг 80-йиллари охиридан бошлаб фаол ривожлана бошлади. Унинг асосчилари Н.Д. Aрутюнова, A.Г. Бабушкин, Т.Б. Булыгина, В.В. Колесов, Г.В. Колшанский, Д.С. Лихачев, В.И. Постовалова, Б.A. Серебренников, Ю.С. Степанов, И.A. Стернин, A.Д. Шмелев эдилар.

Замонавий лингвистик адабиётларда биз тушунчанинг кўплаб турли таърифларини учратамиз. Н.Д. Aрутюнова концепцияни амалий (кундалик) фалсафа тушунчаси сифатида кўриб чиқади, бу ерда бир қатор омиллар бир-бири билан ўзаро таъсир қилади. Масалан, ҳаётий тажриба, дин, мафкура, халқ оғзаки ижоди, санъат образлари, ҳис-туйғулар ва қадриятлар тизими кабимиллий анъаналар буларга таъсир этади. Шундай қилиб, тушунчалар “ўзига хос маданий қатламни ташкил қилади ва инсон ва дунё ўртасида воситачи” вазифасини бажаради [1].

Д.С. Лихачев инсонни миллий тилнинг концепция соҳасининг фаол қурувчиси сифатида марказга чиқариб қўяди. Концепция соҳалари остида Лихачев шахснинг ва бутун тил луғат салоҳиятининг умумийлигини тушунади: Олимнинг фикрича, “Тушунча тўғридан-тўғри сўзнинг маъносидан келиб чиқмайди, балки сўзнинг луғат маъноси билан тўқнашуви натижасида содир бўлади. Концептуал назарияни ривожлантириш учун Д.С.Лихачевнинг қуйидаги хулосалари муҳим аҳамиятга эга:

1) тушунча сўзнинг контекстуал жиҳатдан аниқланган луғат маъноларидан бирини алмаштиради;

2) ҳар бир тушунча контекст ва маданий тажрибага, концепция ташувчисининг маданий ўзига хослигига қараб турлича талқин қилиниши мумкин;

3) рус тилининг тушунча соҳаси рус маданиятининг концепция соҳасидир [3].

Ушбу мақолада лингвомаданият ва когнитив тилшунослик масалалари ва муаммоларини ўрганишга, хусусан, рус ва ўзбек тилларида “Хиёнат” тушунчасини ўрганишга ҳаракат қилинади, унинг мазмун ва лисоний воситалари хусусиятларини очиб беришга ҳаракат қилинади.

Машҳур рус олими, филолог, семиотик Ю.С. Степанов шундай ёзади: “Концепт, гўё инсон онгидаги маълум бир маданият парчасидир; у қайсидирмаданийшаклда инсоннинг ақлий оламига киради ёки унга таъсир ўтказади. Бошқа томондан, концепция - бу инсоннинг ўзига хос тушунчалари, фикрлари ва тажрибалар жамланмасидир” [5].

Тадқиқотда “Хиёнат” тушунчасини Ғарб ва Шарқ дунёқарашлари призмасидан кўриб чиқамиз.У рус ва ўзбек тилларидаги мақоллар, маталлар, афоризмлар ва турли бадиий матнлар билан ифодаланади. Шу муносабат билан биз бу масалани Шарқ ва Ғарб маданияти доирасида кўриб чиқиш ва шу билан бирга кўриб чиқилаётган муаммонинг диахроник жиҳатига эътибор қаратишни мақсадга мувофиқ деб биламиз. Aсрлар призмасидан кўриниб турибдики, “Ватанга хиёнат” тушунчасининг мезонлари ҳар бир давр дунё тил тасвири компонентини идрок этишнинг ўзига хос меъёрлари ва мезонларини белгилайди.

“Хиёнат” жуда кўп қиррали ва мураккаб ҳодиса бўлиб, инсоннинг дунёни идрок етишининг шахсий ва ақлий жиҳатларининг маданий жиҳатдан хилма-хиллигида намоён бўлади. У инсоннинг ўзи танлаган Ватанга содиқ қолиш заруриятига асосланадива шахслараро ижтимоий муносабатларда, ҳаракатларда, сўзларда, фикрларда ифодаланади. Умуман олганда “хиёнат” деганда кимгадир у ёки бу нарсага содиқликни сақлаш мажбуриятларини бузиш тушунилади: зино, давлатга хиёнат, умумий ишга хиёнат, мамлакат манфаатларига хиёнат. Луғатларда бу тушунчанинг жаргон маъносига ҳам тариф берилган: ҳушёрлик ва шубҳа, қўрқув ҳисси.

Лингвокогнитив ёндашувда Е.Ю. Балашова концепцияни дунё тартиби ҳақидаги билимларга асосланган, тадрижий ҳодиса деб ҳисоблайдиган тадқиқотчиларга ишора қилади. Лингвомаданий  ёндашув нуқтаи назаридан концепцияни ўрганишда кўпроқ унинг майдон модели, ядро ва периферия нуқтаи назарларига эътибор қаратилган. Бу ерда концепция воситачи бўлиб, инсон ва маданият ўртасидаги ўзаро таъсирни амалга оширади. Шунинг учун бу жараён турлича талқин қилинади.

Aмалиёт шуни кўрсатадики, тушунчаларни таҳлил қилишга бағишланган ишларда одатда бир вақтнинг ўзида юқоридаги усулларнинг бир нечтаси қўлланилади. Ўрганилаётган тушунчанинг мазмуни ва тузилишини тўлиқ кўрсатиш имконини берадиган амалий усулларнинг комбинацияси бу концептуал таҳлилдир. Тадқиқотимизда биз асосан ишда устун бўлган ва мақсади маданий аҳамиятга эга бўлган тушунчалар парадигмасини аниқлаш ва уларнинг концепция соҳасини тавсифлашда деб билдиква концептуал таҳлилнинг услублари ва усулларидан фойдаландик [2].

Инсон онгининг асл моҳиятини ташкил этувчи тушунчалар жаҳон тилшунослигида жуда батафсил ўрганилган. Масалан, “Гўзаллик”, “Aлдаш”, “Пул”, “Оила” ва бошқалар каби тушунчалар. Бироқ, салбий маънога эга “Хиёнат” тушунчаси тилшунослар томонидан деярли кўриб чиқилмаган. У маълум бир халқнинг маданий қадриятлари, анъаналари таъсири остида шаклланади ва маълум бир тарихий даврда долзарблик касб этиб,  тилда – сўзшаклларида ўз аксини топади.

“Хиёнат” тушунчаси ахлоқий тушунчалар туркумига киради. Турли мамлакатлар халқлари орасида хиёнатга муносабат турлича бўлиб, бу фарқлар шахснинг маълум бир ёш ва ижтимоий гуруҳга мансублигига, касбига, таълим даражаси ва сифатига ва бошқа омилларига боғлиқ [4]. Шундай қилиб, концепцияни таҳлил қилиш халқнинг ички ҳаётини тушуниш ва очиш учун сўзлашувчига калит беради.

Ҳар қандай хиёнат, хоҳ у қироллик оила аъзоларидан бири бўлсин, хоҳ император ва бошқа нуфузли сиёсатчи, саҳна вакиллари ёки руҳоний, машҳур актёрлар бўлсин улар билан боғлиқ шов-шувли ҳодиса ва ҳикоялар кенг тарқалади.  Ушбу статистик маълумотларнинг орқасида нафақат молиявий муаммолар, балки умидсизлик, чалкашлик, қайғу, ташвиш, оғриқ, оғир стресс ва умидсизлик каби руҳий ҳис-туйғулар ва ҳолатлар ҳам яширинган бўлади.

Биз “хиёнат” тушунчасини шу нуқтаи назардан кўриб чиқа бошладик. Aлбатта, хиёнат кўп қиррали тушунча бўлиб, фалсафий, мантиқий, дунёвий, психологик, ахлоқий, гендер, ҳуқуқий ва лингвистик жиҳатларга ҳам эга. Сиз Ватанни, дўстликни, динни ўзгартиришингиз мумкин, лекин кўпинча “хиёнат” сўзи севги ва севги муносабатлари билан боғлиқ жиҳатларини тўлалигича ўзгартириб юборишини инкор этолмайсиз. Шунинг учун биз кўриб чиқаётган концепциянинг ҳиссий компоненти жуда юқори.

Келинг, рус тилидаги "Хиёнат" тушунчасини тавсифловчи энг муҳим ва ёрқин лексемаларни батафсил кўриб чиқайлик.

Лексик-семантик соҳадан биринчи лексик бирлик хиёнатдир. Маълум бўлишича, бу лексема кўпчилик таниқли изоҳли луғатларда йўқ. Ушбу лексеманинг таърифи фақат замонавий рус адабий тилининг ўн етти жилдли луғатида топилган: “Вафосизлик, бировнинг мулкига хиёнат,кўзнинг хиёнати, ҳақиқатга қарши хатоёлғон, ёлғон” каби таърифлар берилган.

Масалан, “ҳар куни энг даҳшатли ваҳшийликлар содир бўлади: хиёнат, қоралаш, қийноқлар, қатл қилиш”.

Фалсафий луғатда хиёнат сўзига бироз бошқача таъриф берилган: “1) Хиёнат – инсоний муносабатларнинг қадрига етмаслик; барча халқларда мавжуд бўлган тушунча бўлиб, капитализмдан олдинги даврда ўлим билан жазоланган. Ҳозирги вақтда бу одатда жиноий ҳуқуқбузарлик ҳисобланади. “Хиёнат” тушунчаси инсоннинг табиий ҳуқуқлари категориясини билдиради, яъни инсонга сотқиндек муносабатда бўлиш ёки унинг қилмишини олқишлаш ҳар бир инсоннинг виждон эркинлиги масаласидир, лекин, давлат учун эмас”. П. ҳар доим ахлоқий онг томонидан ваҳшийлик сифатида баҳоланган”.

 В.И. Дал “Рус тили изоҳли луғати”дабир қатор таниқли фразеологик бирликларни беради:

1.Язык блудлив, что коза (что кошка).

2.Блудливая свекровь и невестке не верит.

3.Блудлив, что кошка, а труслив, что заяц.

1. Тили илондек заҳарли.

2. Зинокор қайнона келинига ҳам ишонмайди.

3. Мушук зинокор, лекин, қуёндек қўрқоқ.

Ўзбек тилидаги “Ватанга хиёнат” тушунчасининг лексемаларни лексик-семантик гуруҳларга (ЛСГ) ажратдик ва “хиёнат” тушунчасини ифодаловчи бир нечта лексик бирликни аниқладик.

1. Ватанга хиёнат қилишни билдирувчи сўз ва иборалар: бевафо (хиёнат), адашган (хиёнат), кўрнамак (ношукурлик), зино (зино), зинокорлик. (зино қилиш), хиёнаткор (хиёнат), муртад (муртад), хоинлик (хиёнат), маслакфурушлик (муртад), диндан чиқиш (иймонга, эътиқодга хиёнат қилиш), тарки дунё қилиш (эътиқоддан воз кечиш), касамни бузиш (қасамни бузиш), бадаҳлоқлик (ахлоқсизлик), фосиқлик (бузғунчилик), фисқу-фасод (бузғунчилик, бузуқлик, ахлоқсизлик), хунук қилиқлилик, макр  (ҳийла).

Шундай қилиб, маданий тўсиқ лисоний тўсиқдан кўра анча ёқимсиз ва хавфли эканлиги аниқ бўлиб қолади ва бу тўсиққа нутқда дуч келмагунча сезилмайди. Маданиятлараро мулоқотнинг хавфи, унинг лингвистик, маданий хатолар каби оғриқли жиҳатларида кўринади. Кўпинча инсоннинг бегона маданиятни билмаслигига, камситувчи муносабатда бўлишлигида кўринади.    Маданий хатолар кўпинча жуда ёқимсиз таассурот қолдиради.

Добрый друг лучше ста родственников (рус.)

Яхши дўст юз қариндошдан афзал (ўзбекча)

Человек без Родины - что соловей без песни (рус.)

Ватансиз инсон - кафансиз инсон(ўзбекча)

Қўйнида илонни сақламоқ(ўзбекча)

Змею на груди пригреть (рус.)

Хуллас, рус ва ўзбек тилларидаги мақол, матал ва афоризмларни таҳлил қилиб, ҳар икки халқ онгида “хиёнат” тушунчасини тушуниш ва англаш деярли бир хил деган хулосага келдик. Рус тилидаги тематик гуруҳлар сони ўзбек тилига қараганда бир оз кўпроқ, аммо, бу миқдорий кўрсаткич ҳал қилувчи роль ўйнамайди.

Баъзи тематик гуруҳлар бир хил компонентни ўз ичига олади ва тожик тилидан рус тилига таржима қилинганда улар бир хилда жаранглайди.

Кузатишлар шуни кўрсатадики, тил ва маданият нима эканлигини, улар бир-бири билан қандай муносабатга киришишини, уларнинг инсон ва жамият ҳаётидаги роли қанчалик катта эканлигини охиригача аниқлаш жуда қийин. Биз ушбу мақолада фақат тил ва маданият ўртасидаги муносабатни тушуниш қанчалик муҳимлигини кўрсатишга ҳаракат қилдик.