Иерархик муносабат масаласи, албатта, лингвистик сатҳ тушунчаси билан бевосита боғлиқдир. Аммо мазкур тушунча талқини бобида билдири-лаётган фикр ва мулоҳазалар муштарак эмас. Агар масала тавсифига жиддийроқ ёндашадиган бўлсак, бу соҳада тилшунослар фикрларининг нафақат номуштараклиги, балки бири иккинчисига зид эканлигини кузатамиз [3].

Лингвистик сатҳлар бирликлар-ининг ўзаро муносабати тилнинг нутқда коммуникатив вазифа бажаришини таъминловчи асосий омил саналар экан, бу ўринда тил ва нутқ бирликларининг парадигматик, синтаг-матик ҳамда иерархик боғланиши масаласининг устувор аҳамият касб этиши табиийдир. Мазкур боғланиш эса, ўз навбатида, мураккаб характерлидир. Зотан, парадигматик муносабатни синтагматик муносабат-дан, синтагматик муносабатни эса иерархик муносабатдан айри ҳолда тасаввур этиш қийин. Чунки муайян парадигмалар аъзоларининг ўзаро боғланишидан синтагматик муносабат, синтагматик муносабат доирасида эса иерархик муносабат шаклланади [11]. Тил бирликларининг иерархик муносабати масаласини мутлақо ишланмаган демоқчи эмасмиз. Бу соҳада Америка структурализм мактаби, Прага тилшунослик мактаби ва рус тилшунослигида, гарчи йирик монографик мақомда бўлмаса-да, бажарилган тадқиқот ишлари мавжуд. Аммо нутқ бирликларининг поғонали муносабати масаласи бобида бундай дейиш қийин. Ваҳоланки, бугунги кунда нутқ лингвистикасининг илмий асосланиши бу сингари тадқиқот ишлари учун катта эҳтиёж туғдирмоқда ва нутқ сатҳлари масаласининг тадқиқотлар кун тартибига қўйилиши-ни тақозо этмоқда. Сатҳ тушунчаси мавжуд экан, бунда поғонали муносабат ҳодисасининг ҳам илмий истеъмолга кириб келиши табиийдир.

Шуни ҳам айтиш керакки, иерархик муносабат муаммоси тадқиқи бобида ғарб тилшунослигида ҳам, рус тилшунослигида ҳам ҳамон изоҳталаб бўлиб қолаётган масалалар кам эмас. Бундай вазият биринчи галда сатҳ тушунчаси билан узвий боғланади. Зотан, баъзи манбаларда тил сатҳлари сони тўртта кўрсатилса, айрим тадқиқот ишларида уларнинг сони 10-12 тагача етказилади. Бу, албатта, тил сатҳларини нималарга асосланиб белгилаш лозимлиги масаласи бугунги кунгача мавҳум бўлиб қолаётгани ва бу масала тадқиқталаб эканлиги билан бевосита алоқадор, деб ўйлаймиз.

Прага тилшунослик мактаби вакиллари томонидан ҳам сатҳ тушунчаси анча мукаммал тадқиқ этилди. Улар, америкалик структура-листлардан фарқли равишда, тил бирликлари таҳлилини уларнинг функционал салмоғи билан боғлиқ ҳолда олиб бордилар. Фикр далилини Н.Трубецкой фонологик сатҳ бирликларининг мукаммал тавсифини бериш учун жаҳоннинг икки юздан ортиқ тилига, шу жумладан ўзбек тьилига ҳам мурожаат этганида кўришимиз мумкин [14]. А.Матиненинг тадқиқот ишларида эса тилнинг морфематик ва сўз сатҳлари бирликларининг функционал жиҳат-лари мукаммал ёритилди [8]. Француз тилшуноси Э.Бенвенистнинг тадқиқот ишларида тил сатҳлари ва уларнинг ўзаро муносабатига доир масалалар ўрганилди [1].

Тил бирликларининг ўзаро муносабатга киришуви, албатта, уларнинг дистрибутив хусусиятлари билан узвий алоқадордир. Чунки маълум бир қуршовда мумкин бўлган муносабат иккинчи қуршов доирасига сиғмаслиги ҳам мумкин. Бундай пайтда тил бирликларининг комбинатор боғланиши аҳамият касб этади. Аммо қанда бўлишидан қатъий назар, уларнинг функционал қиймат олиши бир-бири билан боғлиқ ҳолда амалга ошади. Зотан, тил бирликларининг комбинатор муносабати умумсистем аҳамиятга эгадир [11], тил бирликлари бир-биридан ажратилган ҳолда ишлатилмайди [2].

Тил бирликларининг комбинатор муносабати парадигматик қатор доирасида ҳам, синтагматик қатор доирасида ҳам кузатилади. Равшанки, товушлар ўзаро муносабатга кириш-ганда фақат кетма-кет боғланиш эмас, балки алмашиниш ҳодисаси ҳам муҳим мавқега эгадир: ноқулайлик, тинчлик, пахтазор, пахтакор.

Инглиз тили мисолида: disable, disability, detect, detector, detective.

Келтирилган мисолларнинг биринчисида аффикс+ўзак+аффикс, иккинчисида морфемаларнинг ўзак + аффикс+аффикс тарзидаги муноса-бати, учинчисида эса -зор, -кор аффикс морфемаларининг алмашинув ҳоди-сасига асосланган дистрибутив боғланиши комбинатор алоқани тақозо этмоқда.

В.И.Кодухов тилда қуйидаги сатҳлар мавжудлигини таъкидлай-дилар: фонетик-фонологик, морфем-морфологик, синтактик, лексик-семантик. Олим морфологик, сўз ясалиши ва фразеологик сатҳларни оралиқ сатҳ деб ҳисоблайди [6].

Ю.С.Степанов таълимотида тил сатҳи деганда, бир хил номланувчи бирликлар жамланган тил системасининг муайян бир қисмини тушуниш лозимлигини қайд этади ва шу асосда сатҳларни қуйидагича белгилайди: фонемалар (сатҳи), морфемалар (сатҳи), сўзлар (сатҳи), сўз бирикмалари (сатҳи), гап (сатҳи) [13].

В.М.Солнцев тил сатҳлари деганда, ўзаро иерархик муносабатда бўлмаган, бироқ бошқа сатҳларга тегишли бирликлар билан поғонали муносабат ташкил этувчи биртурга (жинсга) кирувчи бирликлар мажмуасини тушунади. Бундай бир-ликлар мажмуалари фонематик, морфематик ва сўз сатҳларида кузатилади [11].

Бизнингча, юқорида эслатиб ўтилган тилшунослар фикрларининг барчаси ҳам илмий жиҳатдан асослидек кўринади. Бироқ В.М.Солнцевнинг мулоҳазаларида буни янада ёрқинроқ кузатиш мумкин. Чунки тилнинг асосий бирликлари сифатидафонема, морфема ва сўзни тушунамиз.

Тил сатҳлари ҳақида тилшунослар фикрлари диссертацияда мукаммал берилмоқда. Айни пайтда эса уларнинг барчаси хусусида маълумот бериш имконияти бўлмаяпти.

Албатта сатҳ тушунчаси нутқда ҳам аҳамият касб этади. Бунда гап ва микроматн (мураккаб синтактик қурилма, абзац) сатҳлари хусусида сўз юритамиз.

Таъкидлаш лозимки, тилшунослик фани тараққиётининг ҳозирги даврида тил сатҳларининг ҳар бири ўзича нисбий мустақил эканлиги, шунинг учун ҳам улар алоҳида текширув объектлари саналиши тилшунос-ларимиз томонидан тўлиқ тан олинган ва бу борада бирор жиддий муаммо кузатилмайди. Лекин шу билан бирга, муайян сатҳнинг лингвистик табиати талқинини бермоқ учун бошқа сатҳларга ҳам мурожаат этиш лозимлиги, фикримизча, шу соҳада тадқиқот олиб бораётган тилшунос-ларгагина ҳаммадан кўпроқ аёндир. Бизнингча, Фердинанд де Соссюрнинг ўта муҳим аҳамиятга эга бўлган қуйидаги фикрига ҳозиргача қарийб амал қилинмади: «Морфология тил формаларини, фонетика эса тилдаги товушларни ўрганиши ҳақида сўз юритадилар. Бундай мулоҳаза нафақат назарий жиҳатдан, балки амалий нуқтаи назардан ҳам қониқарли эмас, зотан, биз аксарият ҳолларда морфологик ва фонетик масалаларнинг қайси бири билан шуғулланаёт-ганимизни аниқлашга ҳам қийналиб қоламиз. …Энг аввал шуни айтиш лозимки, фонетика, унинг асосий вазифаси товушларни ўрганиш эканлигидан қатъи назар, биринчи галда форма билан шуғулланмоғи лозим, форманинг иштирокисиз товушларни ўрганиб бўлмайди. Товушлар бир авлоддан иккинчисига изоляция қилинган ҳолда эмас, балки сўзлар орқали берилади. Зотан, товушлар сўз сатҳида яшайди. Бу эса, иккинчи томондан, морфологиянинг ҳам фақат форма муаммоси билан эмас, балки товушлар масаласи билан ҳам шуғулланиши лозимлигини кўрсатади» [12].

Ф.де Соссюрнинг мазкур мулоҳа-залари анъанага айланиб қолган фонетика нутқ товушларини, морфо-логия эса сўз формаларини ўрганувчи соҳалар эканлиги ҳақидаги хулосамизни қайта кўриб чиқишга ундайди. Олимнинг қуйидаги фикри эса бунинг янада  ёрқинроқ далили бўла олади: «Морфология – бу муайян маъно англатувчи қисмларни акс эттирувчи  товуш бирликларини ва мазкур бирликларнинг ўзаро боғланишини, фонетика эса ўз физиологик ва акустик белгиларига кўра ажралиб турувчи товуш бирликларини ўрганувчи фандир» [12]. Энг характерли жиҳати шундаки, Соссюр фонетик бирликларни сўз шакли сатҳида ўрганиш лозимлигини алоҳида таъкидлайди.

Бундай мулоҳазага яқин фикрни В.фон Гумбольдтда ҳам кузатамиз[5]. Олим тил товушлари тавсифини беришда ёки ўрганишда сўз шаклига мурожаат этиш лозимлигига алоҳида урғу беради. Бунинг асосий боиси сўзнинг товуш ҳамда тушунча бирлигидан иборат эканлигидир, албатта. Гумбольдтда шу нарса эъти-борга моликки, у тил тараққиётининг дастлабки даврларида товушлар орқали ўзак ҳолатидаги бирликларгина шаклланиши мумкин бўлганлигини эслатиб ўтади ва бунга қадимги санскритда аффикслар иштирокисиз ўзаклар қўлланганлигини далил қилиб кўрсатади [5].

Айни пайтда тил сатҳлари, аниқроғи, сатҳлар бирликлари ўртасидаги фарқли жиҳатлар ҳақида эмас, балки уларнинг ўзаро муносабати ҳақида сўз юритаётганимиз учун асосий эътиборни шу нарсага қаратмоқдамиз. Чунки мазкур ҳодиса нафақат сатҳлар бирликлари, балки сатҳлараро муноса-бат хусусида ҳам маълумот олишимиз учун муҳимдир. Ф.де Соссюр таъбири билан айтганда, тилнинг маълум бир унсури ўз-ўзича ҳеч қандай қиймат касб этмаслиги фундаментал қонуниятни ташкил этади[17].

Тил бирликларининг ўзаро муносабатга киришуви уларнинг дистрибутив хусусиятлари билан узвий боғлиқдир, зотан, маълум бир қуршовда мумкин бўлган а-b унсурлари муносабати иккинчи қуршовда воқеланмаслиги, бунда b ва с унсурлари  боғланиши мумкин. Шу боис тил бирликларининг комбинатор муноса-бати муҳим аҳамият касб этади. Мазкур муносабат парадигматик қаторда ҳам, синтагматик қаторда ҳам доимий қийматга эгадир. Бу эса, ўз навбатида, тил сатҳлариаро рўй берувчи поғонали муносабатнинг шаклланишига олиб келади.

Аммо тил сатҳлари масаласи, хусусан, уларни белгилаш бобида фанимиз тараққиётининг ҳозирги давригача ҳам тилшунослар фикрлари муштарак эмас. Айрим тадқиқотларда тил сатҳлари жумласига фонематик, сўз ва гап сатҳлари киритилса, баъзи ишларда уларни фонематик, морфе-матик, сўз, сўз ясалиши, морфологик ҳамда синтактик сатҳлар орқали изоҳлайдилар. Булардан ташқари, фонетик-фонологик, морфем-морфо-логик, синтактик ва лексик-семантик сатҳлар мавжудлиги ҳақида ҳам маълумотлар келтирилади. Ваҳоланки, тил сатҳларини белгилаш унинг бирликлари билан мос келмоғи даркор, деб ўйлаймиз. Шундай бўлгач, фонематик, морфематик ва сўз сатҳлари, бизнингча,тилнинг асосий сатҳларини ташкил этади. Сўз ясалиши сатҳи алоҳида мақомга эга бўлолмайди, зотан, ясама сўз ҳам сўздир. Шунингдек, лексик-семантик сатҳ тушунчаси ҳам бироз ғализ кўринади. Биринчидан, лексика термини сўз тушунчаси билан узвий боғлиқ. Иккинчидан, семантика тушунчаси тилнинг барча маъно англатувчи бирликлари билан алоқадор бўлса ҳам, у тил бирлиги эмас [18]. Т.Бушуй ва Ш.Сафаровлар тил сатҳлари ҳақида мулоҳаза юритганларида қуйидаги-ларни тўғри таъкидлайдилар: “Тилнинг ҳар бир бирлигига хос ички яхлитликка белги ёки белгилар бирикмасининг синтагматик, парадигматик ва иерархик муносабатларига асосланган ягона мезоннинг қўлланиши тил тизимида маълум кўринишдаги сатҳларни ажратиш имконини яратади”[2].

Фонематик сатҳ бирликларининг лингвистик табиати ундан катта бирлик – морфема (ёки сўз) сатҳида аниқроқ намоён бўлади, зотан, бунда фонемалар ўзаро синтагматик муносабат ташкил этади ва шу билан бирга, морфеманинг шаклланиши учун ҳам хизмат қилади. Бу жараёнда тилнинг маъно англатмайдиган ва маъноли икки бирлиги ўзаро кесишади.

Морфема ҳам тилнинг кичик бирлиги сифатида мустақил сатҳни тақозо этади. Бироқ баъзи тилшунослар (В.Скаличка) грамматиканинг энг кичик бирлигини сема деб биладилар. Назаримизда, бу фикрга қўшилиш қийин. Чунки сема тушунчаси грамматик бирлик бўлолмайди.

Тилнинг асосий бирлиги сўздир, зотан, у тил механизмида марказий ўринда туради (Ф.де Соссюр). Тилшунослар томонидан сўз тушунчаси ўрнига қўлланаётган лексема, семантема, лексик морфема каби терминлар ҳам кўп жиҳатдан ўзини оқламаяпти. Умуман олганда, сўз тилшуносларимиз учун қандай жумбоқ бўлиб келган бўлса (А.М.Пешковский), ҳозир ҳам шундайлигича қолмоқда. Бироқ тил бирликларининг поғонали муносабатини ўрганар эканмиз, биз учун энг муҳими, сўз сатҳида тилнинг иккита маъноли бирлиги ўзаро кесишишидир.

Сўз тил бирликларини нутқ бирлиги – гап сатҳига ўтказилишини таъминловчи асосий восита саналади, зеро, фонемалар ҳам, морфемалар ҳам сўз сатҳида фаоллашади ва у орқали нутққа кўчирилади. Гап нутқ бирлигидир (Соссюр, Шахматов, Фортунатов, Бенвенист, Виноградов, Смирницкий, Солнцев ва бошқ.). У реал қўлланилганда чап томондан тил бирликлари билан, ўнг томондан эса нутқ бирликлари билан узвий муносабат ташкил этади. Бироқ тилшунослик адабиётларида гапни тил бирлиги тарзида тавсифлаш ҳоллари ҳам кузатилади. Бундай мулоҳазалар, назаримизда, жиддий изоҳталабдир, зотан, гапнинг нутқ бирлиги эканлиги юқорида фамилиялари кўрсатилган етакчи олимлар томонидан қайта-қайта эслатиб ўтилган. Айниқса, нутқ лингвистикаси илмий асосланган бугунги кунда бу масалани эътирозли деб бўлмайди. Бироқ шуни ҳам айтиш керакки, гапнинг структур схемаси тил бирлигидир [19]. Муайян тилларда мазкур схема фенотипик (яъни шу тилга хос) характерли бўлса, унинг барча тилларга хос кўриниши генотипик (универсал характерли) мақомда бўлади.

Схема воситасида тилларнинг, хусусан, гапнинг нафақат синтактик, балки семантик структурасини ҳам белгилаш мумкин. Бу ҳақда айтилган Д.Лутфуллаеванинг қуйидаги фикри эътиборга моликдир: “Гап қурилиш қолипларини белгилашнинг семантик-синтактик усули бир неча босқичда амалга оширилади. Дастлаб гапнинг муайян мазмун остида бирлашувчи семантик парадигмалари белгиланади. Сўнгра парадигма аъзоларининг умумий ва ўхшаш белгилари асосида уларнинг энг муҳим семантик-синтактик жиҳатлари умумлаш-тирилади” [7].

Бизнингча, нутқнинг энг кичик бирлиги мақоми гапга тегишлидир. Сўз бирикмасини (эркин бирикмалар назарда тутилмоқда, турғун бирикмалар, албатта, тил бирлигидир), гарчи нутқда шаклланса ҳам, нутқ бирлиги деб билиш қандайдир ғализлик туғдиради. Бунинг асосий боиси шундаки, сўз бирикмаси компонент-ларининг ҳар бири гапда унинг бўлаклари сифатида алоҳида вазифа бажаради ва улар гапнинг умумий синтактик шаклини вужудга келтиради. Унинг нутқдан ташқаридаги кўриниши эса мавҳум моделни тақозо этади [15].