Maqollar dunyo lingvistik olamining eng muhim elementlaridan biridir. Ular til tizimining bir necha asrlar davomida to‘plangan urf-odatlari, an’analari, dunyo, oila, axloqiy me’yorlar va insoniy munosabatlar haqidagi g‘oyalarini o‘zida aks ettirgan boy qatlamini ifodalaydi. Binobarin, maqollarda xalqning ko‘p asrlik to‘plangan tajribasini tizimlashtirish muayyan xalq dunyosi lingvistik manzarasining elementlarini qayta tiklash uchun katta ahamiyatga ega. Mazkur maqola  uchun muhabbat mavzusidagi 100 ga yaqin ingliz maqollari tanlab olindi va quyida ularni o‘z semantik guruhlariga ko‘ra tahlil qilishga harakat qilamiz.

Biz tahlil qilayotgan tushuncha asosiy umuminsoniy tushuncha bo‘lib, u har qanday madaniyatda o‘z aksini topadi, ammo ilmiy adabiyotlarda unga kam e’tibor beriladi. Shuning uchun biz uchun bu "muhabbat" tushunchasini o‘rganish muhim sanaladi.

Muhabbat, sevgi - biror shaxsga yoki kishilar guruhiga, g‘oyaga yoki amaliy faoliyatga nisbatan intim va kuchli tuyg‘u. Nafratning aksi. Shaxs ichki dunyosining eng erkin ifodasi sifatida yuzaga keladi. Muhabbat tuyg‘usining ulug‘vorligi va murakkabligi shundaki, unda biologik va ma’naviy, shaxsiy va ijtimoiy, intim va umumiy holatlar bamisoli bir nuqtaga to‘planadi. Ijtimoiy

fikrlar tarixida Muhabbat ga turlicha ma’no berilgan.

"Muhabbat" tushunchasini madaniy ahamiyatga ega va madaniy jihatdan o‘ziga xos ta’lim sifatida tushunishda  uni ona tilida so‘zlashuvchilar uchun dolzarb va qimmatli deb hisoblash joiz hamda muhabbat tushunchasi   juda ko‘p sonli maqollar, folklor syujetlari, adabiy matnlarning mavzusi bo‘lib, ushbu  tushunchani ko‘plab sinonimlar bilan obyektivlashtirish  mumkin [1; 81].

Paremiya tushunchasini tadqiq qilish juda keng qamrovli bo‘lib, ularda uzoq vaqt davomida shakllangan va konseptual obyektlarning xalqlar va odamlarning alohida guruhlari hamda individlar hayotidagi turli shartlarga qarab o‘zgargan muayyan tushunchaning muayyan talqinlariga duch kelish mumkin. Bir xil tushunchalarning go‘yo turli odamlar va turli tomonlardagi ko‘p o‘lchovli tabiati yaqqol ko‘rinadi. Paremiyalar tilda barqaror va nutqda takrorlanadigan, didaktik foydalanish uchun mos keladigan anonim so‘zlar deb tushuniladi [2; 67]. Qoida tariqasida, maqol va matallar paremiyaga tegishlidir. Maqollar haqli ravishda xalq donoligi, ya’ni tilda saqlanib qolgan va avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan xalq madaniy tajribasining mahsuli hisoblanadi.

“Maqol – nutqda qo‘llanishda qisqa, barqaror,  xalqning ko‘p asrlik tajribasi qayd etilgan, ritmik tarzda tashkil etilgan, tarbiyalovchi xarakterdagi gap yoki to‘liq jumla shakliga ega birlikdir” [3;389].  Hikmatlar va maqollar mikromatnlarning bir turi sifatida  semantik va pragmatik xususiyatga ega bo‘lib, undagi tushuncha uch o‘lchovlidir [4;78-79]. Ingliz tilidagi "Muhabbat" tushunchasining paremiologik ifodasini o‘rganish uchun material sifatida ingliz tilidagi  Oksford maqollar lug‘atlari (Rydout R., Whitting K.) [5], R.Fergusson [6],  J.L.Appersonlar-ning lug‘ati [7] asosiy manba sifatida xizmat qildi.

Ingliz paremiologik fondida ifodalangan asosiy mulohazalar 2 xil semantik ma’noni o‘z ichiga olishi mumkin. O‘rganilayotgan materialda umumlashtiruvchi xususiyatlarning ushbu guruhlari quyidagilardan iborat:

1. Muhabbat - o‘ta kuchli, nazorat qilib  bo‘lmaydigan va orqaga  qaytarib bo‘lmaydigan hissiyot sifatida.
2. Muhabbat - insoniy  hissiyotlarni quzg‘atuvchi  tuyg‘u sifatida.

Umumlashgan birinchi  semantik  guruh muhabbatga hech narsa qarshi tura olmaydi va undan hech narsani  yashirib  bo‘lmaydi degan tuchunchani hamda  muhabbatni beixtiyor tarzda keltirib bo‘lmaydi va uni yashirib ham bo‘lmaydi mazmundagi tushunchalarni o‘z ichiga qamrab oladi. Bunga  quyidagicha misollarni keltirish  mumkin:

Umumlashgan ikkinchi semantik guruh  kechirish tuchunchasini hamda  ishonch bildirish mazmundagi tushunchalarni o‘z  ichiga   qamrab oladi. Bunga  quyidagicha  misollarni  keltirish  mumkin:

Bu ikki katta semantik  guruhdan  tashqari, ularni muhabbatning subyektiv  xususiyatlaridan kelib chiqadigan  quyidagi  turlarga  ajratish ham  mumkin. Bular: bevafolik, muhabbatni  so‘z bilan  ta’riflab bo‘lmaslik, muhabbat bilan olam  go‘zal bo‘lib ko‘rinishi, muhabbatdagi sadoqat va xiyonat. Ushbu turkumlar  orasida bevafolik va muhabbat bilan olam  go‘zal  bo‘lib ko‘rinishi masalalari ingliz  paremiologiyasida juda keng o‘z aksini  topgan.

Ushbu turkumlarga quyidagicha  misollarni  keltirish mumkin:

Muhabbat tufayli individ go‘zal fe’l-atvorni, xulqni o‘zida gavdalantirib, muayyan jamoa va jamiyat oldida yuksak qadr topadi, boshqalarda o‘ziga nisbatan samimiy mehr-oqibatni uyg‘ota oladi. Shuning uchun ham bilish nazariyasida Muhabbat olam va odam munosabatlarini anglash jarayonining boshlanishi va shart-sharoiti ham hisoblanadi. Bundan  tashqari, muhabbatning boshqa  emotsiya  va hissiyotlar bilan aloqasini ham uchraish mumkin. Bular nafrat, rashk, o‘tkinchi muhabbat  va do‘stlik hissiyotlari shular jumlasidandir. Masalan, quyidagi misollar fikrimiz  isbotidir:

Odam olamni, o‘zini qurshagan tabiiy va ijtimoiy muhitni ularga bo‘lgan muhabbat darajasida anglaydi. Muhabbat odamlar va narsalar mohiyatini bilib olish uchun aqlga yo‘l ochadi, qorong‘u dunyoni yorug‘ etadi, ezgulikni yovuzlikdan, rostni yolg‘ondan farqlash mezoni sifatida ham namoyon bo‘ladi. Muhabbat odamlarni, turli jamoalarni, xalqlarni, millatlarni bir-biriga yaqinlashtiradi. Muhabbat bor joyda murakkab muammolar ham osonlikcha hal bo‘ladi, hatto urushlarga, janjallarga o‘rin qolmaydi.

Shuningdek, muhabbatni bahosini  ifodalovchi  paremialar  ham o‘ziga xos ma’nolarni ifodalaydi. Masalan, muhabbatning  pulga  sotilmasligi hamda   muhabbat va kambag‘allik abadiy birga ekanligini aks  ettirivchi  maqollar  shular  jumlasidandir. Quyidagi  misollarga  e’tibor  qilaylik:

Ingliz paremiologiyasida muhab-batni ifodalovchi maqollar nafaqat  yuqoridagu semantik turkumlar balki uning salbiy va ijobiy tomonlarini ifodalashda ham boy me’rosga  ega. Uning  salbiyligi muhabbat tanlovidagi  “Muhabbatning ko‘zi ko‘r” degan naql asosida aks etsa, uning  ijobiyligi  esa muhabbatning ijobiy intuitsiyasi orqali, ya’ni “muhabbat sohiblariga iltifot  ko‘rsatish” hamda “ustozlarga mehr-muhabbatli bo‘lish shart emas”, degan mazmunlarda namoyon  bo‘ladi. Masalan:

 Muhabbat - bu ma’naviy madaniyatning shakli bo‘lib, u inson tezaurusida odamlarga, atrofdagi dunyo obyektlari va hodisalarga, g‘oyalarga, orzularga, o‘z-o‘ziga sadoqat tuyg‘usining individual tajribasi sifatida namoyon bo‘ladi. Bu muhabbat tushunchasi hayotning barcha ko‘rinishlarini - hayot, ayol yoki erkak, farzand va ota-ona, o‘zi uchun, pul, shon-shuhrat, qudrat, san’at, fan, Vatan, Xudo va hokazolarga bo‘lgan muhabbat hissini o‘z ichiga oladi. Muhabbatning quyidagi shakllari ijtimoiy hayotda juda keng uchraydi:

• birovga, biror narsaga bog‘lanish;
• yurakning iliq mehrini his qilish;
• qarama-qarshi jinsdagi odamni jalb qilish;
• biror narsaga ichki intilish, mayl, tortishish.

A.Lukov jahon madaniyatining targ‘ibotchilaridan biri sifatida  muhabbatning quyidagi tavsifini taklif qiladi: “Muhabbat do‘stlikka juda yaqin tushuncha, lekin u undan farq qiladi. Uning oppozitsion tuyg‘ulari keng ma’nodagi nafrat va yaqin kishiga nisbatan rashk tushunchalaridir” [8].

Insoniy munosabatlarda muhabbat odatda ikki xil jinsdagilarning juda yaqinligi bilan bog‘liq hodisa. Uning bu boradagi uzoqdagi muhabbat, yaqindagi muhabbat va javobsiz muhabbat kabi turlari xalq orasida keng tarqalgandir. Muhabbat tuyg‘uning "kristallanishi" jarayonida shakllanadi.

Bundan tashqari, ular orasida nikoh, yosh tafovuti, qarindoshlar  o‘rtasidagi mehr-muhabbat tushun-chalarini ifodalovchi maqollar ham ko‘pchilikni  tashkil  etadi. Masalan:

"Muhabbat" tushunchasini ingliz tilining paremiologik fondi yordamida o‘rganish tasodifan tanlanmagan, chunki kontseptsiya mazmunining ekstra-lingvistik ma'lumotlari uni talqin qilish sohasida mavjud bo‘lib, ular maqol, matal va aforizmlarda o‘z aksini topadi.

Tilning paremiologik fondida etnosning kundalik ongiga xos xususi-yatlari mavjud. Alohida til tizimlarida paremiologik jihatdan aks ettirilgan bilimlar odamlarning muayyan etnik-madaniy jamoa a'zolari sifatidagi kundalik tajribasiga, xalqlarning an'analari, urf-odatlari va e'tiqodlariga asoslanadi. Shuning uchun “Muhabbat” lingvomadaniy tushunchasini o‘rganish-ning muhimligini ta’minlash uchun uning paremiologik birliklarini tahlil qilish maqsadga muvofiqdir.

“Muhabbat” tushunchasining turlari umuminsoniy (universal) xarakterga ega bo‘lib, ularning milliy-madaniy o‘ziga xosligi tushunchalar mazmunidagi turlarning o‘ziga xosligi bilan farqlanishi mumkin. “Muhabbat” kabi universal ma'naviy tushunchalarni o‘rganish va o‘rgatish xorijiy tillarni turli xalqlar va madaniyat vakillari o‘rtasidagi muloqot vositalarini qiyosiy aspektda tadqiq etishda ham muhim rol o‘ynaydi.

Inglizcha maqollar semantik jihatdan tahlil qilinganda uning umumsemantik ma’no jihatdan xilma-xilligi aniqlandi. Bularga quyidagilarni kiritish mumkin:

• Muhabbat chegara bilmaydi.
• Oshiqlar bir-birlarining kamchiliklarini ko‘rishmaydi.
• Muhabbat muhabbatni xarob qiladi
• Uzoq ko‘rishmaslik muhabbatni yo‘q qiladi.
• Muhabbatning ko‘zi ko‘r.
• Muhabbatga kuch bilan erishib bo‘lmaydi.
• Muhabbat ko‘p dardga sababchi bo‘ladi.
• Muhabbat barcha harakatlarni oqlaydi
• Muhabbat barcha xatolarni kechiradi.
• Muhabbat – abadiy.

Muhabbat tushunchasining ensik-lopedik xususiyatlari  paremiologik  lug‘at ta'riflari bilan taqqoslash shuni ko‘rsatadiki, undagi 3 xususiyat umumiy-dir: oila a'zolari, do‘stlari va sevgilisiga muhabbat. Ingliz paremiologiyasida "muhabbat" tushunchasining umum-lashtirilgan taqdimoti quyidagicha xulosalar chiqarishga imkon beradi, binobarin ushbu ta’riflar inglizcha maqollar mazmunida  beixtiyor  o‘z aksini  topgandir:

1. Muhabbat hamma narsaga qodir, aql bovar qilmaydi, unga hech kim va hech narsa qarshi tura olmaydi. Muhabbat kechirishga, ishonishga, yaqin kishining taqdiri haqida qayg‘urishga undaydi va insonni ham o‘zgartiradi. Muhabbatni o‘z xohishiga ko‘ra buyurtma qilib bo‘lmaydi, muhabbatni yashirib ham bo‘lmaydi.

2. Muhabbatni so‘z bilan ifodalab bo‘lmaydi, haqiqatni idrok etishda ikkilantiradi, sizni aqldan ozdiradi. Yangi muhabbat eski muhabbatni esdan chiqaradi, ayriliq kimningdir muhabba-tini o‘ldiradi, kimningdir muhabbatini mustahkamlaydi. Muhabbat - bu ne'mat, u nafrat bilan bog‘liq, u haqiqiy bo‘lishi va bo‘lmasligi ham mumkin.

3. Muhabbatni sotib yoki xarid qilib bo‘lmaydi, lekin shunga qaramasdan, u moddiy boylik va yoshga bog‘liq. Muhabbat obyektini tanlash motivat-siyasiz, lekin ayni paytda tanlovning ichki, intuitiv foni ijobiy baholanadi. Nikoh ayrim hollarda muhabbat uchun halokatli natija sanaladi.

4. Muhabbat oilaviy munosabat-larda yorqin ko‘zga tashlanadi. Ayniqsa, muhabbatning moddiy-faoliyat tomoniga - nikoh va uchrashishga ishora qiluvchi birliklarning ko‘pligi diqqatga sazovordir. Bundan tashqari, paremiologik birliklarning ma'lum bir qismi deyarli barcha Evropa tillari uchun umumiy bo‘lgan birliklar bilan ifodalanadi, ular rasmiy va semantik jihatdan bir-birini ko‘chiradi. Masalan: Любовь слепа; Amor caecus est; Muhabbatning ko‘zi ko‘r; Omnia vincit amor; L’amour  est  aveugle  va boshqalar.