Kонцепт инсон ва уни ўраб турган ташқи олам ҳақидаги билимлари ўртасида когнитив алоқани акс эттириб беради. Концептни когнитив категория сифатида ўрганиш кўп аспектлардан иборат ва у тилшунослар учун бир тил материалида ҳам, бир неча тиллар материалида ҳам ўрганиш объекти сифатида қизиқиш уйғотади. Демак,

инсон фаолиятининг турли соҳаларига алоқадор бўлган айнан бир нарса концептнинг турли хусусиятларини ўзида акс эттиради.

"Концепт" атамаси ўтган асрнинг 90-йиллари бошларидан Д. С. Лихачев ва Ю.С.Степановларнинг илмий асарлари туфайли тил адабиётида кенг тарқалган. Д. С. Лихачев С. А. Асколдовнинг инновацион мақоласи ҳақида ижобий гапиради, аммо, концептнинг моҳиятини белгилаб, ундан фарқли ўлароқ, у концепт сўз учун мавжуд эмаслигини, лекин, ҳар бир луғат, сўзнинг алоҳида маъноси борлигини ва алоҳида кўриб чиқишни таклиф қилади. Олимнинг фикрига кўра, инсон бир пайтнинг ўзида сўзнинг тўлиқ маъносини ифода этиш имконига эга эмас, баъзан ижтимоий хусусиятлар ва шароитларга қараб уни ўзича тушунади ва талқин этади[1.С.280-287].

Ўрганилаётган концепциянинг концептуал компоненти қиёфанинг инвариант маънолари ҳақида долзарб маълумотларни ўз ичига олади. Визуал равишда қабул қилинган қиёфа идрок субъекти томонидан талқин қилинади, баҳоланади ва ушбу жамиятда мавжуд бўлган қадриятларни акс эттиради.

“Appearance-қиёфа”концепти деганда инвариант “appearance” архисемаси атрофида бирлашган, ушбу майдонда ўз ўрнига эга бўлган, турлича морфологик ва синтактик тузилиш ва қолипга эга, инвариант маънога турли даражада яқин ёки дистант(бош маънодан узоқлашган) маъновий алоқада бўлган, бир ва ундан ортиқ маъноли ёки полифункционал, ўзаро парадигматик, синтагматик алоқада бўлган, вазифаларига кўра фаол ва нофаол, ифодалилиги жиҳатидан турлича бўёқдорликка эга тил бирликлари системасини тушунамиз.

“Appearance-қиёфа” умумий маъноси асосида бир тушунчага жамланган, алоҳида парадигматик қаторларни ташкил этувчи тил бирликларининг лисоний мазмун хусусиятларини очиб бериш ҳам назарий, ҳам амалий аҳамият касб этади.

Инглиз тили изоҳли луғатлари билан ишлаш жараёнида ўтказилган таҳлиллар “appearance” лексемасини полисемантик хусусиятга эга эканлиги ва улар алоҳида олинганда ҳам, сўз бирикмалари ва фразеологик бирикмалар таркибида келганда ҳам турли маъноларни касб этишлари мумкинлигини кўрсатди.

Шуни инобатга олган ҳолда луғатларда рўйхатга олинган “appearance” ва у билан боғлиқ морфологик ва синтактик тузилишга эга бирликларни маъновий нуқтаи назардан таҳлил этишни лозим деб топдик.

Инглиз тилидаги “appearance” лексемасига луғатларда берилган таърифларга эътибор берамиз. Вебстернинг “Инглиз тилининг учинчи янги халқаро луғати” (Webster’s third new international dictionary of the English Language”, Könemann, 1993, P. 103) да от сўз туркумига кирувчи “appearance” сўзи ўрта асрлар инглиз тилида “apperaunce”, ўрта асрлар француз тилида aparance, apparence, қадимги лотин тилида“apparentia”, лотин тилида “apparent-, apparens”сўзларига қариндош эканлиги, унинг асл ва етакчи маъноси “the act, action, or process of appearing”. “ҳаракат, ҳолат, жараёнларнинг вижудга келиши”.

“Appearance” сўзининг бошқа маъноларини луғатдаги кетма-кетликда таржима усули орқали қуйидагича аниқладик:

1. а) бирдан пайдо бўлиш (the act or action of coming into view or being visible): For example:The sudden appearance of enemy troops;The unexpected appearance of smoke on the horizon;

b)жамоатчилик олдида пайдо бўлиш(the act or action of coming before the public or into public view): For example:His last appearance on the London stage; Financially secure since the appearance of his last novel;

с) вужудга келиш ҳаракати ёки жараёни (the action or process of coming into existence): For example:Within a few years after the appearance of the ..... canal boat [Amer. Guide Series: N.Y];

d) ваколатли орган олдига расмий равишда келиш  (the act or action of coming formally before an authoritative body): For example:His appearance before the board

1. a) қиёфа ёки шакл пайдо бўлиш (the state or form in which one appears);For example:his whole appearance was markedly different from that of the guests usually to be seen [Archibald Marshall];

b) 1) ташқи кўриниш ҳолати (ҳақиқий ҳолатдан фарқли ўлароқ) (an outward state of appearing as opposed to an actual state):For example:Traders, though hostile to the settle­ment, had to preserve an appearance of neutrality  [B.K.Sandwell]; 

2) ҳақиқий ёки хаёлий шармандаликни яшириш ёки ижтимоий таназзулнинг олдини олиш (to conceal a real or fancied disgrace or to avoid a social lapse):For example:They spent their lives trying to keep up appearances and to make his salary do more than it could  [Willa Cather];

c) ташқи кўрсатмалар ,ҳолатлар ёки воқеалар(outward indications, circumstances, or events):For example:to all he was guilty;

d) 1)ҳақиқий табиатидан ёки ҳақиқий мавжудлигидан ажралиб турадиган нарсанинг ҳиссий таассуротлари (a sense impression of a thing as distinguished from its true nature or real existence):For example: The blue of distant hills is only an appearances; 2)сезги органларининг характери ёки муайян ҳолатлар бўйича ишлаб чиқарилган ёки ўзгартирилган объект: For example: The different of a penny viewed from different angles (ҳар хил томондан қараладиган бир тийиннинг фарқи);

e)ҳақиқийдан феноменал  (the phenomenal as opposed to the real): 1)сенсация ёки таассуротда берилган нарса, оқилона текшириладиган нарсага қарама-қарши; 2)мутлақ ҳақиқат билан қарама-қарши бўлган инсон: For example: That philosophic legerdemain which, with only experience for its datum, would condemn this ex¬perience to the status of appearance and disclose a reality more edifying[C.I.Lewis]:

3.a)кўринадиган бирор нарса, ҳодиса:b) биринчи кўриниш:For example: a great observer of natural[William Cowper];

4.йиғилиш ёки компания: ATTENDANCE; For example:An innumerable appearance of gallants [John Evelyn].

Берилган таърифларга қўшимча тарзда яна бир луғат маълумотларини қўшиш мумкин. А.С.Хоринбининг 2000 йил чоп этилган “OXFORD ADVANCED LEARNER*S DICTIONARY OF CURRENT ENGLISH” луғатида берилишича яна шундай маъноларини кузатишимиз мумкин [8: Р. 83]:

APPARITION: For example: this appearance passed for as real a thing as the blazing star itself [Daniel Defoe];

OCCURRENCE:For example:The first appearance of that word in English:

semblance:

“Appearance-қиёфа” концептини мазмуний мавзу гуруҳларини, улар ўртасидаги маъновий муносабатларни ўрганиш муҳим аҳамият касб этади. Шунга кўра биз, аввало, “appearance-қиёфа” концептини иккита катта гуруҳга бўламиз: 1.Ички қиёфа; 2.Ташқи қиёфа. Ушбу гуруҳларни “appearance-қиёфа” архисемасига асосланган майдон миқёсини қуйидаги мазмун тўдаларига ажратамиз:

1. инсоният қиёфаси концептини ифодаловчи лексемалар:artful, clever, craftiness, crafty, foxy, guileful, ingenious, sly, tricky, wily, aboveboard, blunt, coarse, dull, gullible, ignorant, kind, naïve, obtuse, rough, shy, slow, stupid, unclever, unimaginative, unintelligent, unatylish, beatutiful, attractive, beauteous, comely, fair, good-looking, gorgeous, handsome, lovely, pretty, stunning, awkward ,bad, coarse, crude, disgusting, drab, dull, grotesque, hideous, homely, horrible, ugly;
2. коинот қиёфаси концептини ифодаловчи лексемалар:cosmos, creation, earth, infinity, macrocosm, nature, outer, space, sphere, world, locality, constellation, elliptical, galaxy, galaxy, irregular galaxy, nebula, solar system, spiral galaxy, star cluster, star system;
3. диний қиёфа концептини ифодаловчи лексемалар: devout, faithful, godly, holy, pious, punctilious, reverent, sacred, scrupulous, spiritual, devout, divine, godly, holy, Pious, sacred, agnostic, atheistic, blasphemous, careless, casual, erring, evil, immoral ;
4. дунёвий қиёфа концептини ифодаловчи лексемалар:afterlife, eternal life, eternity, happy hunting ground, heaven, hereafter, immortality, life after death, next world, pit, syndicate, legal;
5. миллий-маданий қиёфа концептини ифодаловчи лексемалар:artistic, civilizing developmental, edifying, educational, enlightening, ethnic, humanizing, racial, refining;
6. Салбий қиёфа концептини ифодаловчи лексемалар:adverse, contradiction, denial, detrimental, gloomy, opposing, refusal, rejection, veto, Denying, disclaiming, indirect, privative.

Концептлар содда ва мураккаб тузилишга эга бўлишлари мумкин. Содда концептлар кўпроқ семантик маънога эга бўлиб, халқнинг турмуш тарзига унчалик боғлиқ эмас. Улар барча тилларда ўзларининг лексик маъносига эга ва уларни лексик универсалиялар тоифасига киритиш мумкин.   Мураккаб характердаги концептлар эса ўша тилда сўзлашувчи халқнинг узоқ йиллар давом этган   жараён – халқнинг турмуш тарзи асосида шаклланган тушунча, масалан, идиоматик характердаги фразеологик бирикма базасида ҳосил бўлган тушунча сифатида тасаввур қилиниши мумкин.

“Appearance” сўзи deceptive ёки deceiving сўзлари билан бирлашиб, усти ялтироқ ичи қалтироқ каби маънода келади; For example; Idon't trust anyone ho acts happy all the time. I just can't shake the notion that appearances are deceptive, you know?  Edward seems like a very nice boy, but appearances can be deceiving. Jane may look like she doesn't understand you, but she's really extremely bright. Appearances can be deceiving.

“Қиёфа” концептининг қуйидаги хусусиятларини ҳам таъкидлаш лозимдек кўринади:

“Appearances” семасига эга бўлган лексемалар keep up ёки make каби феъллар билан кўчма маънода қўлланилиб, унинг биринчи маъноси; ҳар қандай нарсани илк қиёфасида сақланиб қолиниши”- иккинчи маъноси; “ҳар хил қиёфа ҳосил қилиш” - каби метафорик моделлар ҳосил қилади. For example; They were very unhappily married but kept up appearances for the sake of their children; He didn't make an appearance until after midnight.

Шунингдек, “appearance” сўзи cheat сўзи билан бирлашиб икки хил маънода келади.  1.Вароқдаги синов машқлар ёки бирор китобдан намуна сифатида олиб кўрсатиб қўйиш 2. Паремиологик шаклда келиб унинг таржимаси (Қиёфа ўзгарган билан, юрак ўзгармайди). For example; 1. BEAMER appearance cheat sheet from version 3.57; 2. Appearance cheats.

Бундай моделларни айрим мақол ва маталларда ҳам учратиш мумкин:

“We should look to the mind, and not to the outward appearance, Beauty is produced by the pleasing appearance and good taste of the whole, and by the dimensions of all the parts being duly proportioned to each other"; –(Инсоннинг ташқи кўриниши ҳеч нарсани белгиламайди); (Гўзаллик инсониятнинг ёқимли қиёфаси ва яхши хулқ барча исмларнинг ўлчамларидир)– мақолида эса “ташқи кўриниши, ёқимли кўриниши” – сўзларига метафорик модели қўлланган.

Ушбу мисолларга таянган ҳолда айтиш мумкинки, инглиз тилида “appearance-қиёфа” семасига эга бўлган сўзлар инсоннинг ички ва ташқи дунёси ўртасидаги ўзига хос чегара ролини бажараяпти.

Метафорик моделлар билан бир қаторда инглиз тилида “appearance-қиёфа” сўзи инсон ҳаётидаги метонимик моделларда ҳам қўлланилади. Масалан: gentlemanly - сўзи билан бирикиб “жанобларга хос қиёфада бўлмоқ, жанобларга ўхшаб кийинмоқ, либослар киймоқ” таржимасида келади. М: Before Mr. Justice Vaughan and Mr. Baron Alderson, Thomas Griffiths Wainewright, aged forty-two, a man of gentlemanly appearance, wearing mustachios  [BNC, RF2 623].

“Appearance-қиёфа”сўзи танҳо ҳолатда ва сўз бирикмалари, фразеологик бирикмалар таркибида турли, тўғри ва кўчма маъноларни ифода этиб келиши мумкин. Таҳлиллар уларнинг бир қисми таржима тилида мос эквивалентларга эга бўлса, баъзилари мос бирликларга эга эмаслигини кўрсатди. Масалан: to appearance was wild and uncouth – кўринишидан ёввойи ва хунук бўлмоқ, appearance in all respects of a damaged young man – яраланган йигитнинг қиёфаси,eccentric in appearance – қизиқ табиатли қиёфа, festive appearance – байрам кайфиятидаги қиёфа,   absurdity of his appearance- бемани қиёфа , of gentlemanly appearance – олижаноб қиёфа ва ҳоказо.

Юқоридаги мулоҳазалардан келиб чиқиб, “appearance-қиёфа” семантикасининг асосий ҳолатини ифодаловчи тил омиллари когнитив жараёни босқичларини чизма асосида ифодалашга ҳаракат қиламиз. 

Юқорида зикр қилинган мулоҳзаларга таянган ҳолда таъкидлаш мумкинки, “appearance-қиёфа” концептининг ядроси тил эгалари учун фаол ассоциация ҳосил қилади, камроқ аҳамиятга эга бўлганлари эса перифериядан жой олади ва марказдан узоқлашган сари улар (ассоциация)нинг маъноси ҳам сусайиб боради. Қиёфа концептнинг ядроси сифатида сўзловчи онгида ҳосил бўлган асосий тушунча (тасаввур)  тан олинади. Унинг перифериясини эса ядронинг когнитив хусусиятини баҳолайдиган ва изоҳлаб, талқин қилиб бера оладиган майдон ҳосил қилади.