Бугунги кунда дунё тилшунослигида турли лисоний маданиятлар вакилларининг нутқий мулоқот жараёнини тадқиқ қилиш илмий ва амалий аҳамият касб этмоқда. Қатор етакчи илмий марказларда мулоқот тизими бирликлари ва ушбу бирликларнинг турли контекстларда ошкора ва тагмаъноливоқеланишига оид муаммолари борасида изланишлар олиб борилмоқда. Биз мазкур ишимизда инглиз тилида прескрептив (буйруқ)ни ифодалаш воситаларининг хусусиятларини У. Якобснинг “The white cat and other stories” ҳикоялар тўплами материали асосида ўрганиб чиқишни мақсад қилиб олдик.
Нутқий актлар назариясининг алоҳида таълимот сифатида шаклланишига Ч. Моррис, Ч. Пирс каби семиотикларнинг назарий қарашлари, Ҳ. Ҳумбольдт, Ш. Балли ва бошқаларнинг умумий тилшунослик соҳасига оид ишлари туртки берганини ҳеч ким инкор этолмайди, албатта. Аммо, мазкур назариянинг асосий манбаси инглиз мантиқшуноси Ж. Остиннинг «How to do things with words» («Сўзлар билан қандай муомалада бўлмоқ даркор») номли асаридир.
Нутқий актнинг тузилиши ва дискурсив фаоллашуви билан қизиққан Ж. Остин нутқий актларни локутив, иллокутив ва перлокутив босқичларига ажратиб ўрганишни таклиф қилади.Локуция ҳаракати «бирон бир гапни маълум бир мазмун ва референция билан боғлиқликда талаффуз қилишдан иборатдир» [Austin 1975: 109]. Жумладан, The dangerous dog is in the garden гапининг мазмуни алоҳида итга ишора қилиб, унинг хавфли эканлигини тасвирламоқда. Шунинг билан биргаликда, биз локуция ҳаракатини бажараётиб, «бир пайтнинг ўзида хабар бериш, буюриш, огоҳлантириш каби иллокутив актни ҳам намойиш қиламиз» [Austin 1975: 109]. Демак, сўзловчининг у ёки бу маъно ва референтга эга гапни тузишдан мақсади мулоқот жараёнида маълум бир ҳаракат орқали иштирок этишдир. Масалан, юқорида келтирилган The dangerous dog is in the garden тузилмасининг талаффузи орқали сўзловчи бирон кишини боғга киришдан тўхтатиш ёки огоҳлантириш мақсадини кўзлайди. Бу ҳолатда огоҳлантириш нутқий тузилманинг иллокутив кучини белгилайди. Ниҳоят, сўзловчи тингловчини боғга киришдан тўхтата олса, перлокутив акт содир бўлади.
Айтиш жоизки, санаб ўтилган актлар (локутив, иллокутив, перлокутив) бир пайтнинг ўзида, бир макон ва замонда бажарилади. Уларнинг фарқланиши формал характерга эга бўлиб, фақат ва фақат уларнинг яхлитлигида ҳақиқий дискурсив-коммуникатив бирлик, яъни нутқий акт ҳосил бўлади. Локутив актни бажараётган сўзловчи шу пайтнинг ўзидаёқ иллокутив акт ижрочисига айланади, яъни савол сўрайди ва унга жавоб беради, хабар беради, ишонтиради ёки огоҳлантиради; илтимос ёки талаб қилади, танқид қилади ёки мақтайди ва ҳ. Бундай ҳаракатлар бажарилишида перформатив феъл иллокуцияга ишора қилади.
Ж. Остиннинг шогирди Ж. Серль «иллокутив акт» тушунчаси билан бир қаторда «иллокутив вазифа» тушунчасини ҳам истеъмолга киритди.
Ж. Серль нутқий актларни бешта синфдан иборат деб таснифлайди:
1) Репрезентативлар (мақсад – сўзловчининг хабарнинг самимийлигига жавобгарлигини маълум қилиш);
2) Директивлар (мақсад – тингловчини сўралаётган ҳаракатни бажаришга ундаш);
3) Комиссивлар (мақсад – сўзловчи бирор бир ҳаракатни бажариш мажбуриятини олиши);
4) Экспрессивлар (мақсад – самимийлик билан шартланадиган руҳий ҳолатни ифодалаш);
5) Декларативлар (мақсад – ваколатли шахс томонидан объект мақомига ўзгартириш киритиш).
Ж.Сёрлнинг таснифи, камчиликлардан холи эмаслигига қарамасдан, нутқий актларнинг энг муҳим хусусиятларини умумлаштириш ва истиқболда тасниф меъёрларини аниқлаштириш имконини беради [Сафаров 2008: 84].
«Прагмалингвистика» асарининг муаллифи Ш.Сафаровнинг қайдича, «Тилнинг мавжудлиги инсонларнинг сўзлаш ёки ёзиш ҳаракатларини бажариши билан боғлиқдир. Бу ҳаракатларнинг бажарилиши жараёнида лисоний бирликлар асл маъносидан ташқари, тасдиқлаш, буюриш, огоҳлантириш, ваъда бериш каби мазмунни ифодалаш имкониятини намоён қиладилар. Бу маънолар сўзловчи шахс томонидан бажарилаётган нутқий фаолият натижасидир. Демак, нутқий акт сўзловчининг маълум муҳитда, аниқ мақсадда тингловчига лисоний мурожаатидир» [Сафаров 2008: 71].
Директив нутқий актлари, одатда, уч гуруҳга тақсимланиб тавсифланади. Булар – прескриптивлар, яъни ҳаракатни бажаришга буйруқ бериш мазмунига эга тузилмалар, реквистивлар, яъни сўзловчи фойдасига бажарилиши сўралаётган ҳаракатлар (лекин, ушбу ҳаракат бажарилиши мажбурият эмас). Ниҳоят, учинчи гуруҳни маслаҳат мазмунига эга бўлган суггестив нутқий актлари ташкил қилади.
Маданиятлараро мулоқот вазиятларида буйруқ (ундаш) директив нутқий актининг нотўғри талқин қилиниши адресат учун энг катта хавф туғдиради. Нотўғри талқин қилиш гап таркибида имплицит перформативларни қўллаш натижасида вужудга келиши мумкин.Ундаш тузилмаси мулоқот жараёнида нутқий таъсир ўтказиш имкониятига эга бўлиб, тингловчи хатти-ҳаракатини бошқаради.
Мейнинг фикрига кўра, буйруқ нутқий акти адресант томонидан адресатни маълум иш-ҳаракатни бажаришга мажбурлаш, маълум мақсад сари йўналтириш учун қўлланилади. Сўзловчи тингловчидан буйруқни бажаришда ижобий натижани кутади, бунда тингловчига танлаш ҳуқуқи қолдирилмайди [Mеy 2003: 164].
Демак, буйруқ – мажбурий бажарилиши талаб қилинадиган, мансабдор шахс, раҳбар ёки бирон бир ваколатли шахс томонидан йўналтирилган нутқий ҳаракатдир. Буйруқ бериш вазиятида адресант адресатга нисбатан авторитар ўринни эгаллайди ва ундан, шубҳасиз, талаб этилаётган ҳаракатнинг бажарилишини кутади.
Таҳлилга тортилган В. Якобснинг “The white cat and other stories” ҳикоялар тўплами тўққизта кичик ҳикоялардан иборат бўлиб унда ёзувчи билвосита нутқий актига нисбатан бевосита буйруқ нутқий актидан кенг фойдаланганини кузатамиз [W.Jacobs: 1969]. Ҳикоялар тўпламида мавжуд барча прескрептив нутқий актларни қуйида келтирилган жадвал қиёсида кўришимиз мумкин (1- жадвалга қаранг).
Бевосита ва билвосита буйруқ нутқий актларни ифодалашда қўлланилган лисоний воситалар
|
Ҳикоя номи |
Билвосита буйруқ нутқий акти |
Бевосита буйруқ нутқий акти |
|
A question of habit. |
“Mr. Jackson,” said the skipper, in a terrible voice. “What’s this?” |
“Repeat what he said” |
|
“What does this mean, Miss Mallow?” said the skipper. |
“Go and do your work,” roared the skipper. |
|
|
Stop the draught-playing and the card-playing and the poetry, said the mate |
||
|
“Very good,” said the skipper. “But you are not to speak to this young lady again, Mr. Jackson”. |
||
|
Sentence deffered. |
|
“All right, Bill,” said the skipper, in a low voice. “Don’t take any notice of me”. |
|
“Shut up!” cried the skipper angrily. “Go and send the mate to me. And if anybody has noticed me come aboard and asks you who I am, say I’m a friend of yours.” |
||
|
Mixed relations. |
“Quit right,” said the skipper. “I allowed him to. He’s going to take his meals here, too. Do you wish to say anything against it?” |
“I told him to clean the galley, to make it ready for the next cook. And all the time he is telling me he is improving…. improving!” |
|
“That will do,” said the skipper. “That will do! He’s not so bad for a beginner.” |
||
|
The white cat. |
“I’ll give you two shillings instead of one, if I be sure that it is not poisoned.” |
“That youngest boy of yours was pulling my cat’s tail this morning, and I want you to punish him for it.” “I’ll punish him, uncle, as soon as I get home,” said Joe, who was very fond of his children. |
|
George Barstow took such care of it that he never let it go out of his sight and he paid a boy to taste its milk before it had it |
“Go bring him here and punish him here,” said the old man. |
|
|
By the afternoon George raised the sum to ten pounds, and people that were too old to walk stood at their cottage doors to catch the cat if it came by. |
“The best thing you can do if you really want me to try and find that cat, is to give me fifteen pounds now, and I’ll go and look for it at once.” |
|
|
|
“George Barstow offers fifteen pounds for it,” said Bob Pretty. “I’ll give that or more when I come into the property,” said Joe Clark. |
|
|
“Joe will be glad to give them to you,” he said, “won’t you Joe?” |
|
|
|
“You find me that cat, alive and well,” said George, “and the money is yours.” |
|
|
|
His lordship. |
“If you would prefer father’s room he would be very pleased to let you have it. Very pleased indeed!”. |
“Be as proud and unpleasant as you like to my daughter, but leave me alone. Remember that!” |
|
“It’s too dull for you here, my lord,” the farmer remarked one morning at breakfast. “You must be missing town.” |
||
|
Her uncle. |
“Where’s the poor fellow’s supper?” he asked his niece. |
“You mind your business, George Gale, and I’ll mind mine,” said Mr. Wragg angrily. “And don’t lean against my house, because I don’t want you to.” |
|
|
“Go and never come back,” said Mr. Wragg angrily. |
|
|
“Stand away, Joe,” he said, stepping forward. “I’ll take that in for you.” |
||
|
“Put it here,” said Mr. Wragg, throwing open a door. “Put it down at once, do you hear?” |
||
|
“You get out of my house,” shouted Mr. Wragg with his hand to his head. “Get out at once!” |
||
|
“Up you go!” said Mr. Harris, shortly. “We’ll tell her we carried you up. Now quick!” |
||
|
“Take off your clothes,” commanded Mr. Harris. |
||
|
“Take him away, take him away at once!” Mr. Wragg began to shout. |
||
|
“I can’t have him here at all,” shouted Mr. Wragg. “Let him go to his own bed.” |
||
|
“If he asks for food, tell him that he has just had food and he will be quite satisfied.” |
||
|
“You give me my clothes,” roared Mr. Gale, jumping out of bed. |
||
|
Smoked skipper. |
“Go and tell the crew to pretend they are pirates until we get to sea.” |
|
|
“Take him down below and show him his bunk.” |
||
|
“Go and help the cook to peel the potatoes,” ordered the skipper. |
||
|
“Go to bed now. You will have to getup very early tomorrow morning and help with the cargo.” |
Матнни контент анализ қилиш натижасида 39 та буйруқ нутқий актига хос тузилмалар аниқланди, шулардан 12 таси билвосита, 27 таси эса бевосита ифодаланганини кузатамиз. Жадвалдан кўриниб турибдики, буйруқ нутқий акти, асосан, эгаси кўрсатилмаган императив тузилмалар, феълнинг 2 – шахс бирлик ёки кўплик формасида, буйруқ-истак ёки хабар майли орқали амалга оширилган. Келтирилган мисоллардан биттасини таҳлил қилсак:
“Go bring him here and punish him here,” said the old man. Ушбу мисол “The white cat” ҳикоясидан олинган бўлиб, Кларк Жонинг ўғли мушукни итариб юборгани сабабли, Жодан ўғлининг тазирини беришни талаб қилаяпти. Кларк ўз навбатида Жога нисбатан ёши катта ҳамда, Жо Кларкнинг ягона меросхўри саналгани сабабли амакисига итоат этишга мажбур. Матнда ажратиб кўрсатилган буйруқ актида нутқ эгаси, яъни Кларк суҳбатдошини ҳаракатни бажаришга ундаши намоён бўлган. Кларк буйруқ актини ифода этиш орқали суҳбатдошига таъсир кўрсатишни ҳам мақсад қилган.
Баъзида буйруқ нутқий акти, жўналиш келишигидаги кишилик олмошидан кейин хоҳиш-истак, талаб, илтимос маъноларини англатувчи: to want, to wish, to like, should (would) like, to request, torequire, to demand, to commandкаби феълларни қўшиш орқали ясалишини ҳам кузатамиз.
Тилда перлокуция нафақат буйруқ, балки сўроқ, хабар актлари орқали ҳам ифодаланади. Буни қуйидаги нутқ парчасида ҳам кузатиш мумкин:
“Where’s the poor fellow’s supper?” he asked his niece.Ушбу сўроқ гап шаклидаги синтактик структура бирламчи маъносидан ташқари иккиламчи иллокутив маънони англатгани сабабли билвосита буйруқ акти вазифасини бажармоқда. Ушбу тузилманинг директив вазифасини фарқлаш учун контекстга мурожаат қилишга тўғри келади. Нутқий актни билвосита ифода этиш нутқнинг таъсир кучини оширишга хизмат қилади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1. Остин Дж.Л. Слово как действие // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 2. Теория речевых актов. – М.: Прогресс, 1975. - С. 109.
2. Почепцов Г.Г. Предложение. В кн.: Иванова И.П., Бурлакова В.В., Почепцов Г.Г. Теоретическая грамматика современного английского языка. – М.: Высшая школа, 1981. – С. 164-281.
3.Сафаров Ш. Этнокультурные компоненты дискурсивной деятельности // Язык, дискурс и личность.-Тверь: Изд-во Тверск.ун-та,1990.-С. 105-110.
4.Сафаров Ш.С. Прагмалингвистика. – Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2008. – 286 б.
5. СерльДж.Р. Классификация иллокутивных актов // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 17. Теорияречевыхактов. – М.: Прогресс, 1986. – С. 156-157.
6. Mey J.L. Context and (dis)ambiguity: a pragmatic view // Journal of Pragmatics. – Oxford: Oxford University Press, 2003. – № 35. – 328 p.
7. Jacobs W. The white cat and other stories. –М.:Высшаяшкола, 1969.
Бузрукова М. Прагмалингвистический анализ (на материале сборника рассказов В.Якобса). Данная статья посвящена прагмалингвистическому анализу прескриптивного речевого акта (приказ), использованного английским писателем Джейкобсом в сборнике рассказов «Белая кошка и другие рассказы». В результате контент-анализа текста проанализированны языковые средства послужившие для реализации речевого акта просьбы, а также, виды прескрептивного речевого актаупотребляемых в английском языке.
Buzrukova M. Pragmalinguistic analysis (based on a collection of stories by W.Jackobs). The article is devoted to the pragmalinguistic analysis of the prescriptive speech act (order) used by the English writer Jacobs in the collection of short stories "The White Cat and Other Stories". As a result of the content analysis of the text, the language tools used to implement the speech act of the request, as well as the types of prescribing speech act used in English, were analyzed.
