Mifologiya qadim-qadimdan turli xalqlarning dunyoqarashi, ruhiyati, qo‘rquv va orzulari, shuningdek, axloqiy qadriyatlarini o‘zida aks ettiruvchi muhim madaniy qatlam bo‘lib kelgan. Turli mifologik tizimlarda uchraydigan timsollar ichida it obrazi ayniqsa murakkab va ko‘p qirrali mazmunga ega. Ba’zi madaniyatlardagi miflarda u sadoqat va muqaddas himoya ramzi sifatida talqin etilsa, boshqalarida esa o‘lim va boshqa dunyo bilan bog‘liq salbiy kuchlar bilan aloqador bo‘lgan timsol sifatida tasvirlanadi. Bu ikki qarama-qarshi yondashuv ayniqsa ingliz va turkiy xalqlarning mifologiyasida yorqin namoyon bo‘ladi.

Ingliz mifologiyasida it obrazi, asosan, «do‘zax iti» (hellhound) timsolida uchraydi. Bu tasvir odatda qora, ko‘zlaridan olov chaqnayotgan, g‘ayritabiiy kuchga ega mahluq sifatida tasvirlanadi va ko‘pincha o‘lim, do‘zax yoki boshqa dunyo bilan bog‘lanadi. Mazkur timsol Barghest, Black Shuck, va Moddey Dhoo kabi mintaqaviy afsonalarda ko‘p uchraydi. Ingliz mifologiyasidagi bu obrazlar xristian esxatologiyasi hamda keltlar, skandi-navlar va anglosaksonlar e’tiqodlarining o‘zaro aralashuvi natijasida shakllangan.

Turkiy mifologiyada, xususan, qadimgi o‘zbek va umuman Markaziy Osiyo xalqlari og‘zaki ijodida it obrazi ko‘proq ijobiy mazmunda namoyon bo‘ladi. U ko‘pincha sadoqat, qo‘riqlovchi kuch va ilohiy himoya ramzi sifatida tasvirlanadi. Turkiy miflarda itlar olamlar oralig‘ida vositachi sifatida ishtirok etadi, ularning o‘limdan keyingi hayot, ajdodlar ruhi va kosmik muvozanat bilan bog‘liq rollari alohida e’tiborga loyiqdir. Ayniqsa, zardushtiylikning Avesto asarida itlar yovuz kuchlardan inson jonini himoya qiluvchi mavjudot sifatida tilga olinadi. Arxeologik topilmalar esa Markaziy Osiyoda itlarga nisbatan e’tiqodiy munosabat bo‘lganini tasdiqlaydi.

Mazkur maqolada ingliz va turkiy mifologiyalardagi it obrazining qiyosiy tahlili amalga oshiriladi. Timsolning mifologik, diniy va madaniy kontekstlardagi tasvirlari, ularning o‘zaro umumiylik va tafovutlari o‘rganiladi. Maqolada tarixiy manbalar, afsonalar va folklor namunalariga tayangan holda har ikki madaniyatda it obrazining shakllanishi va semantik yuklamasi tahlil qilinadi.

Tadqiqotning ilmiy yangiligi shundaki, u turli sivilizatsiyalarning mifologik dunyoqarashlarini hayvon obrazi orqali qiyosiy o‘rganadi. Garchi it obrazi alohida mifologiyalarda alohida o‘rganilgan bo‘lsa-da, G‘arbiy Yevropa va Markaziy Osiyo miflari kontekstida ushbu timsolning birgalikda tahlil qilinishi hanuzgacha kam yoritilgan. Tadqiqotda tavsifiy-qiyosiy metod qo‘llaniladi, bu esa umumiy arxetiplarga asoslangan holda madaniy farqlarni ham aniqlash imkonini beradi.

It obrazining turli mifologik tizimlarda qanday o‘zgarishlarga uchra-ganini o‘rganish har bir madaniyatning dunyoqarashini chuqurroq tushunishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, bu tahlil hayvonlarning insoniyat ruhiy hayotida qanday ma’no kasb etganini anglashga ko‘maklashadi.

Adabiyotlar tahlili va metodologiyasi. Ingliz mifologiyasi-bu ingliz davlatchiligi tarixi mobaynida yaratilgan, gohida keyingi avlodlar tomonidan qayta ishlangan, ayrim holatlarda personaj va epizodlar davr talablariga moslashtirilgan yoki o‘zgacha mazmundagi  talqin va tafsirlar bilan almashtirilgan asotirlar yig‘indisidir. Barcha mifologik mavjudotlar va narsa-hodisalar nasroniy, Kelt, Uels, Skandinav, Kornaul va Breton xalqlari folklori sujeti elementlarining qayta ishlangan variantlari sifatida maydonga kelgan.

Britaniya xalqlari mifologiyasi yunon yoki hind mifologiyasidagi kabi maʼbudlar, yarim xudolar va ular bilan munosabatga kirishuvchi ilohiy kuch-qudratga ega bo‘lgan hayoliy qahramonlar, sehrli-fantastik jonzotlar, magik syujetlarga unchalik boy emas, aksincha, bunday asotirlarda tarixiy voqealarga, real narsalarga, shuningdek, g‘ayritabiiy hodisalarga, xalqlarning eʼtiqodiy qarashlariga ko‘proq eʼtibor berilgan.

Ko‘plab xalqlarning mifologiyasida it hayot va o‘lim, ikki dunyo chegarasida turadigan, ruh va tana o‘rtasidagi vositachi deb bilingan. Ingliz mifologiyasida it obrazi ko‘proq insonlarni jazolovchi, dahshatga soluvchi, vahima o‘yg‘otuvchi qora yoki qoramtir rangli mahluq sifatida talqin qilingan va odatda o‘lim bilan bog‘liq hodisalarda ishtirok etgan. Bunday tushuncha itlarning o‘limtik bilan oziqlanishlari sababli paydo bo‘lgan chog‘I [1,54-55]. Cerberus (yunon) [1,38], Cŵn Annwn (valliy)[1,53], Garmr (skandinav) [1,44-45], hellhound, Barghest (ingliz) [1,36-37], Oude Rode Ogen (niderl. Keksa qari ko‘zlar) [7,53] mifologik itlari yevropa sehrli ko‘ppaklarining eng mashhur vakillaridir.

Ingliz mifologiyasidagi yovuzlik iti – hellhound (do‘zax iti) ning bir qancha variantlari bor. Vikinglar va keltlarning Black Shuck (Qora Shak) [13,53], Men orolchasidagi Moddey Dhoo (Mudii Duu) [14], uelsliklarning Gwyllgi (Gvillgi)[9,222] kabi mifologik itlarining umumiy yg‘indisi ham hellhoundni anglatadi.

Odatda, tamug‘ ko‘ppagi ulkan, qora tusli, baʼzan jigarrang dog‘lari bor, qizil yoki sariq ko‘zlari yonib turadigan, ayrim talqinlarda burni ustida joylashgan bir qizil ko‘zli epchil va chopog‘on, atrofga palag‘da tuxum yoki qurtlagan go‘shtning badbo‘y hidini yoyadigan, baʼzan so‘zlash qobiliyatiga va ko‘rinmas holatga o‘zgarish xususiyatiga ega bo‘ladigan mahluq sifatida talqin qilingan.

Ularga ko‘pincha marhumlar dunyosi  darvozasini qo‘riqlash yoki narigi dunyo bilan bog‘liq yumushlarni bajarish, adashgan ruhlarni ovlash, g‘aroyib narsalarni asrash kabi vazifalar yuklatilgan. Bu qora itlar real hayotda ko‘rinish berganda yaqinlashib kela-yotgan o‘limning darakchisi deb bilingan. Ular ko‘pincha momaqaldiroq chaqqanda, ko‘hna yo‘llarda, chorrahalarda, qotillik yuz bergan joylarda paydo bo‘lgan. Baʼzida bunday itlarning ijobiy xislatlari ham namoyon bo‘lgan: jumladan, ular uyga qaytayotgan yolg‘iz ayollarning hayoti va tinchligini qo‘riqlaydigan, tajovuzlardan himoya qiladigan ishonchli yo‘ldosh sifatida ham tilga olingan.

Hellhound haqida dastlabki eslamalar Valter Mapaning "Hovli uchun bezaklar" (lotin tilida: “De nugis curialium”1190) [3, 242–244] va Mabinogi (X—XII a.) tafsiriga kirgan “Mabinogidagi to‘rt yo‘nalish” (valliy tilida: Pedair Cainc y Mabinogi) [4,250–276] asarlarida keltirilgan. Markaziy Amerika xalqlari folklorida etimologiyasi ispancha “cadena” (zanjir) nomidan kelib chiqqan Kadexo nomli ulkan qora it haqidagi tasavvurlar ham saqlanib qolgan bo‘lib, bu tozi qishloq yo‘llarida tunda yurgan  sayyohlarni taʼqib qilgan.

Keyingi davr adabiyotida Hellhound obrazi yanada takomillashdi: ayniqsa Garri Potter haqidagi hikoyalarda, Prachett va Gaymanning "yaxshi niyatlar" (ingl. Good Omens) [12,512] romanida, Tomas Mann va Rik Riordanning turkum kitoblaridagi ko‘ppaklar, Sherlok Xolms bilan bog‘liq tasvirlardagi Baskervil iti kabilar bunga misol bo‘la oladi.

Quyida Buyuk Britaniya xalqlari folkloridagi ayrim mifologik itlar haqida muxtasar to‘xtalib o‘tamiz.

Bargest ulkan suyloq tishlari va po‘lat tirnoqlari bor mahluqdir. Inonchlarga ko‘ra bu yovuz ko‘ppaklar ilohiy jazo, qasd va qasosning timsoli[10], baxtsizlik, qayg‘u keltiradigan va hatto o‘limni olib keladigan yovuz ruh deb hisoblangan. Bargest kechalari shahar va qishloq ko‘chalarida daydib, vahimali tovushlari bilan odamlarning uyqusini buzgan, tashqi ko‘rinishini o‘zgartirib injiq va tantiq bolalarni qo‘rqitgan, biroq odobli bolalarga tegmagan ekan. Mahluqning ijobiy jihati ham bo‘lgan: u tunda o‘z xo‘jayinining qabrlarini vandallardan va turli buzg‘unchilardan qo‘riqlagan [18].

Qora Shak XVI asrda Buyuk Britaniya yerlarida paydo bo‘lgan mifologik ko‘ppak. Mahluqning nomi eski ingliz tilidagi “iblis”ni anglatuvchi scucca yoki “junli”, “paxmoq” maʼnolarini bildiruvchi mahalliy shevada-gi shucky  so‘zlaridan kelib chiqqan bo‘lishi mumkin. Ot yoki ayiq kattaligidagi, paxmoq junli, kosadek qirmizi ko‘zli, o‘tkir tishli yirtqich  ko‘rinishida tasvirlangan qattol it o‘limning xabarchisi deb bilingan. Qiziq tomoni, ingliz yozma manbalarida Shakning yovuz qiliqlari hatto hujjatlashtirilgan. Guvohlarning taʼkidla-shicha, mahluq 1577-yilda kuchli momaqaldiroq chaqqan vaqt Bitburgdagi Muqaddas Uchlik cherkoviga yorib kirib, bir erkak va bolani g‘ajib, keyin tomdagi xochni yiqitib g‘oyib bo‘lgan. Eshik ostonasida yirtqichning iblis changalini eslatuvchi tirnoq izlari saqlanib qolingan.

Britaniya qirollik oilasining toj mulki bo‘lgan Men oroli folklorida Muddi Duu nomli qora it timsoli bor bo‘lib, u XI asrda norvegiyaliklar tomonidan qurilgan Pil qalʼasida yashagan va ko‘rinish bergan ekan [14,413]. Ingliz topografi va shoiri Jorj Uoldron itni quyidagicha taʼriflagan: Aytishlaricha, ularning tilida Mout-Dag deb nomlangan sharpa, jingalak mo‘ynali katta qora it ko‘rinishida, Pil qalʼasiga tez-tez tashrif buyurgan; uni har bir xonada ko‘rish mumkin bo‘lgan, lekin ayniqsa, qorovulxonada, sham yoqilishi bilan u paydo bo‘lib olov yonida, askarlar oldida yotib olardi, oxir-oqibat, uning tashqi ko‘rinishiga askarlar shunchalik o‘rganib qolishdiki, asta-sekin uning birinchi ko‘rinishidagi his qilingan dahshatdan asar ham qolmadi [16,23].

Muhokama va natijalar. Shotlandiya mifologiyasidagi Cù-Sìth (Ku Shi)-mahluq-itining ko‘rinishi birmuncha o‘ziga xos: kuchuk junining rangi yashil bo‘lib, soch urimiga o‘xshash dumi aylana shaklida bo‘lgan. G‘alati ko‘rinishdagi dumli itlarning eng qadimgisi  - Orf (yunon. Ὄρθος) bo‘lgan. Yunon mifologiyasidagi uch boshli it – Kerberning, Gidra va Ximeraning  akasi, Tifon va Yexidnaning farzandi, Sfinksning otasi, ikki boshli mahluq – Orfning dumi ilon qo‘yruqli bo‘lgan. Yuqorida keltirilgan mifologik mahluqlarning nomlari turlicha bo‘lgani bilan mohiyati bir xil, barchasi it qiyofasidadir. Ularning o‘lchamlari, ulkan kuchi va chaqqonligi, ayrimlarining so‘zlay olish qobiliyati biz bilgan va o‘rganib qolgan itlardan, tabiiyki, farq qilgan.

Ingliz mifologiyasida it obrazi, asosan, salbiy maʼno kasb etib, yovuzlik, iblisning sherigi qabilida tushunilganligi oydinlashdi.  Bunday mifologik mahluqni ko‘rgan insonlar kasal bo‘lishgan, vafot etishgan. Ayrimlari kechalari dahshatli ovozlar chiqarishib, odamlarni qo‘rqitishgan, nopok mavjudot sifatida cherkovlarga hujum qilishgan. Uning gohida ijobiy xislatlari ham namoyon bo‘lgan – kechda yurgan ayollarga uylariga yetib olishga ko‘mak berishgan, talonchilikdan qo‘riqlashgan.

Britaniya orollari xalqlari mifologik tasavvurlaridagi it obrazidan o‘zbek (turkiy xalqlar) mifologiyasidagi it timsoli o‘zgachadir. It qadimdan turkiy xalqlar orasida eʼzozlangan, sadoqat va vafo timsoli deb bilingan, muchal yil hisobida ham it o‘n ikki hayvon qatoridan joy olgan. It — o‘tov-uyning qulog‘i, ot-sinchi yigitning qanoti, burgut-egasining boquvchisi, kamon yoki miltiq-himoya vositasi deb bilingan. Qozoq bovurlarimiz itni “yetti xazinadan biri” deb bilishgan. Qadimgi o‘zbeklar orasida itlar asosan ov va joylarni, chorvani qo‘riqlash uchun xizmat qilgan. Ovchi itlarning tozi, laycha, iskovuch, baroq (junlari pahmoq) kabi turlari bo‘lgan. Ayrim turkiy xalqlar miflarida ovchi itning paydo bo‘lishini afsonaviy Humoy qushi bilan bog‘lashadi: Humoyning uyasida g‘oz bilan it dunyoga kelgan va o‘sha yerda ulg‘ayishgan.  Ajab emaski buni ijod qilgan el o‘z hayolotida ovchi itlarning qushdek uchishini, ov vaqtida yengil harakat qilishini nazarda tutgan. Zero, tozi it kalamush, yumronqoziq, sug‘ur, kaklik kabilarni tez tutadi. Tulki-yu quyonlarga yetib olishda qiynalmaydi. Eʼtiborli jihati shundaki, it tutgan, tishlagan ov harom sanalmaydi.

It totemi Markaziy Osiyo xalqlari orasida ayniqsa matriatxat davrida juda mashhur bo‘lgan. Miloddan avvalgi IV-VI asrlarda saklar va massaget qabilalarida it muqaddas jonivor deb bilingan, xuddi ot kabi, o‘zga dunyoga yo‘l ko‘rsatuvchi yo‘ldosh ekanligiga ishonilgan. Shuni taʼkidlash kerakki, O‘zbekiston hududining o‘zida Mezolitdan O‘rta asrgacha bo‘lgan davrga oid arxeologik qazilmalar chog‘ida ikki mingga yaqin it suyaklari topilgan.

It turli dinlar taʼsirida turfa munosabatlarga sabab bo‘lgan.  Zardushtiylikda it nafaqat ezgu fazilatlarga ega bo‘lgan, balki boqish va parvarishga ehtiyoj sezadigan[11,303], foydali uy yumushlarini bajaradigan, fazilatli, pok va maʼnaviy jihatdan ham yetuk bo‘lgan mavjudot sifatida bilingan [14]. Hinduizmdagi Yama maʼbudining tozilari singari, zardushtiylikdagi saklar narigi ochun eshiklarini quriqlashgan deb bilingan. Eron zardushtiylari orasida itga hurmat juda yuksak shakllangan bo‘lib, marhumlar xotirlanganda ko‘ppakning qornini to‘ydirib jonivorni rozi qilish odati hanuzga qadar saqlanib qolingan[8]. “Kechki zardushtiylik afsonasi”[20] da, Ormuzd (Axuramazda – muallif) Amesh Spentaning yetti donishmandiga o‘zi yaratgan birinchi odamni Ahrimandan himoya qilishni buyurgani keltiriladi, ammo, ular bu vazifani uddalay olmaydilar. Keyin Ormuzd bu vazifani  “sariq quloqli” itga yuklaydi. O‘shandan beri bu it o‘zga dunyoga o‘tayotgan inson ruhlarini jinlardan himoya qilar ekan. Avestoda bunday rivoyat yo‘q, lekin bu rivoyat uning qadimgi og‘zaki ijodda bor bo‘lganligini istisno etmaydi [17,261].

Itlar haqida ko‘plab maʼlumotlar zardushtiylik dinining muqaddas kitobi-Avestoda bayon etilgan bo‘lib, unda ayrim foydali hayvonlar itga qiyoslangan: qunduz “suv kuchugi”, kirpi “tikanli it” deb nomlangan. Zardushtiylikda it qarg‘ishdan, yomon ko‘zdan va yovuz ruhlardan himoya qiladi, deb ishonilgan. It insonning vafodor do‘stiga, himoyachisiga, sodiq xizmatkoriga aylangani tufayli milliy ongda eʼtiqod va urf-odat marosimlarning butun tizimi shakllangan. 

Bundahishndagi maʼlumotlarga ko‘ra, barcha hayvonlar ibtidoiy buqaning tozalangan urug‘idan yaratilgan [6,121]. Asarda itlarning o‘nta turi zikr qilingan bo‘lsa-da, ulardan faqat qo‘riqchi itni, cho‘pon itni va ovchi itni haqli ravishda itlar sirasiga kiritish mumkin, deb bilingan. Qadimgi forslar tushun-chalarida it inson mol-mulkini bo‘rilardan himoya qilish uchun yaratilgan; yovuzlikka qarshi xo‘roz bilan hamkorlik qilgan va vaxshiylikning har qanday ko‘rinishini qahrli nazari bilan qochirgan. Qadimgi fors xalq etimologiyasida sak (it) so‘zi seh-yak (uchdan bir qismi) dan yasalgan, chunki it mohiyatining uchdan bir qismi insondir [6].

Dunyo xalqlar mifologiyasida odam bolasining turli hayvonlar, jumladan, itlar tomonidan tarbiyalanganligi haqidagi sujet keng tarqalgan. Gerodot bergan maʼlumotga ko‘ra Fors podshohi Kir moda ko‘ppak tomonidan emizilgan va katta qilingan. “Shohnoma”ning  baʼzi og‘zaki variantlarida Afrosiyob o‘zining shafqatsiz feʼl-atvorini uni emizib katta qilgan itdan olgan deb keltirilgan [8].

Islomiy matnlardan itning yaratilishi haqidagi uch xil afsonani keltirish mumkin. Ali ibn Abu Tolib maʼlumoticha, Odam Ato va Momo Havo jannatdan quvilganidan keyin, iblis yer yuzidagi hayvonlarga g‘azabli hayqiriqlar bilan bu er-xotinga hujum qilib, ularni tilka-pora qilishni buyurgan; azozilning og‘zidan sachragan tupukdan esa Alloh erkak va urg‘ochi itni yaratgan. Ularning birinchisi odam Atoni himoya qilish uchun, moda it esa Momo Havoni asrash uchun tanlangan. Buning oqibatida it va yovvoyi hayvonlar o‘rtasida adovat paydo bo‘lgan [8].

Boshqa bir afsonada esa Xudo Odam Ato vujudining qorilmasidan ortib qolgan loydan (baqīyat al-ṭīn) itni yaratganini tushunib olish mumkin. Uchinchi afsona it go‘shtini isteʼmol qilishga qarshi tabu anʼanasiga amal qilishga chaqiradi, chunki islomda ayrim gunohkor insonlar itlarga aylanishi mumkinligi haqidagi xabarlar bor. Ularga ishonilsa it go‘shti isteʼmoli  kannibalizmning bir shaklini paydo qilishi mumkin ekan.  Jumladan, Ibn Abu Donya (281/894 y.) qasamxo‘rlar mahsharda it sifatida qayta tirilishi haqidagi maʼlumotni keltirgan. Qurʼon tafsirchilaridan bo‘lgan Rashid ad- din Maybodiy (520/1126) esa sudxo‘rlar qiyomat kuni it va cho‘chqa ko‘rinishida qayta tirilishini yozgan. Shamr bin Dil-Javshan (66/686 y.vafot etgan) Imom Husayn qotili, ulug‘ gunohi uchun go‘yo itga aylanib jazolanganligini keltirgan[8].

Itni qo‘lga o‘rgatish haqidagi asotirni Ibn Abbos keltirgan: Odam Ato osmondan haydalganda, unga shayton hujum qiladi. Buni ko‘rgan Alloh Odamni tinchlantirish uchun unga himoya vositasi sifatida Muso alayhissalomning asosini hadya qilgan; Odam Ato aso bilan itni urgan, lekin, Xudo unga bunday qilmaslikni va hayvonning boshini silashni buyurgan. Shunday qilib, it Odam Ato va uning urpoqlari bilan o‘rtoqlashib, uy jonivoriga aylangan (Hakim Termeziy, 16-bet) [8].

Qurʼonda it timsoliga ikki marta murojaat qilingan. Bir marta umumiy maʼnoda va bir marta Qurʼoni karimning o‘n sakkizinchi “Kahf” — “g‘or” surasida, yaʼni “g‘or egalari” haqidagi qissa bayonida dahriy hukmdor taʼqibidan qochib g‘orga yashiringan yigitlar va ularga hamroh bo‘lgan Qitmir degan sodiq it haqida keltirilgan. Maʼlumotlarga ko‘ra Muhammad alayhissalom davrida it nopok sanalmagan. Islomiy fikh asarlari yaratilgach, itlar nopok deb bilingan (najes be’l-ʿayn), ammo, qo‘riqchi itlar, cho‘pon itlar va ayniqsa, ovchi itlardan foydalanishga ruxsat berilgan.

Agar Yevropa xalqlari, jumladan, ingliz mifologiyasida it dahshat timsoli, iblisning hamrohi deb talqin qilinsa, turkiy mifologiyada uning talqinlari bir qadar murakkab ko‘rinishga ega: bir tomondan u sodiq va vafodor do‘st, mehribon jonivor, insonning yordamchisi va himoyachisi, boshqa tomondan esa insonga zarar yetkazishga qodir mavjudot, yovuz ruhlarning sherigi sifatida talqin qilinadi. Islomni qabul qilish bilan it nopok hayvon deb hisoblandi va musulmonlarga itni uyda saqlash taqiqlandi [21,25]. Demak, nisbatan olganda, shariat tushunchalari amal qilgunga qadar xalqimiz orasida it timsoliga ijobiy nazar bilan qaralgan va bunday munosabat xalq badiiy ijodida o‘z aksini topgan.

Ayrim islom shariati ulamolari itni nopok, u bor yerga farishtalar tashrif buyurmaydi deb bilishgan va buni qo‘yidagicha izohlashgan: “Abu Talha roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi : Rosululloh sollallohu alayhi vasallam : “Farishtalar surat va it bor uyga kirmaydilar” deganlar. (Buxoriy rivoyati). Itlar odatda najosatxo‘r bo‘ladi, itlarning baʼzisi hadislarda shayton deb ham nomlangan. Itlarda bir hid bo‘lib, farishtalar undan ozorlanadilar. (“Navaviy” Muslim sharhi). Vallohu aʼlam”[15]. Shunga qaramay, ko‘pchilik tasavvuf ahli itga ijobiy munosabatda bo‘lishgan, uning sadoqati taʼrifi keltirilgan asarlar ijod qilishgan[19]. Jumladan, ulug‘ o‘zbek shoiri Alisher Navoiy o‘zining “Layli va Majnun” dostonidagi 25-bobda oshiq Majnunning Layli uyiga borib suyuklisini topa olmagani, u yerda Laylining yaralangan, qurt va chivinlarga, vaxshiy qushlarga talanilayotgan itini ko‘rib unga mehr ko‘rgizgani tasvirlangan. Majnun it oldiga kelib, uning goh tovonini, goh notavon gavdasini o‘padi. It yaralaridan chiqqan qonlarini o‘z ko‘ylagining parchalari bilan tozalaydi va Ilohdan  jonining it taniga qurbon bo‘lishini so‘rab iltijo qiladi. It aslida it emasligini, uning egasiga chin vafodor do‘st ekanligini, Majnunning o‘zi aslida it ekanligini ushbu o‘tli misralarda taʼsirli tarzda bayon qiladi:

Yo‘q, yo‘qki, emastur itlik anda,

Itlik manga xatm erur jahonda.

It men, men, ulusqa or men, men,

Boshdin ayog‘i figor men, men! [2,140].

Bunday badiiy tasvirlar xalqimizning it sadoqatiga bo‘lgan hurmatini yorqin bir tarzda ifodalaydi. Bahovaddin Naqshband, Najmiddin Kubro, Rahimbobo Mashrab kabi tasavvuf ahli ham itga sadoqat va vafo ramzi sifatida munosabatda bo‘lishgan.

Mifologik obrazlar insoniyat tafakkurining chuqur qatlamlarini, madaniy xotirani va axloqiy mezonlarni aks ettiruvchi muhim belgilar hisoblanadi. Ular turli xalqlarning tarixiy tajribasi, diniy e’tiqodi va estetik qarashlari bilan chambarchas bog‘liq. Tadqiqotimizda ingliz va turkiy (ayniqsa, o‘zbek) mifologiyalarida uchraydigan it obrazining qiyosiy tahlili asosida mazkur timsol har ikki madaniyatda o‘ziga xos semantik, funksional va ideologik yuklamaga ega ekani aniqlandi. Ingliz mifologiyasida it, ayniqsa, “hellhound” – do‘zax iti sifatida, odatda salbiy kuchlar, o‘lim va boshqa dunyo bilan bog‘langan. U inson ruhini olib ketuvchi, do‘zax darvozalarini qo‘riqlovchi yoki zulmat kuchlariga xizmat qiluvchi mavjudot sifatida tasvirlanadi. Bu holat xristian esxatologiyasi, kelt va skandinav mifologiyalarining sintezida yuzaga kelgan. Ingliz miflarida bu obrazlar dahshat, ehtiyotkorlik va qochib bo‘lmaydigan taqdirning ramziga aylangan.

Bunga qarama-qarshi ravishda, turkiy mifologiyada it ko‘proq himoya qiluvchi, sadoqatli va ilohiy mavjudot sifatida namoyon bo‘ladi. Itlarning ruhlar dunyosiga kirishda vositachilik qilishi, yovuz kuchlarga qarshi insonni himoya qilishi va ajdodlar bilan aloqa o‘rnatishda ishtirok etishi singari rollari Markaziy Osiyo xalqlarining dunyoqarashida hayvonlarga nisbatan chuqur hurmat va qadriyat shakllanganini ko‘rsatadi. Ayniqsa, Avestodagi itlar haqidagi rivoyatlar va qadimiy ko‘chmanchi xalqlarning dafn marosimlarida itning alohida o‘rin egallashi bunga yaqqol misoldir. Shunday qilib, ingliz va turkiy mifologiyalardagi it obrazlari bir tomondan umumiy arxetipik ildizlarga ega bo‘lsa-da (masalan, o‘lim bilan bog‘liqlik, ruhlar bilan aloqa), boshqa tomondan ularning madaniy va dini kontekstdagi talqini keskin farqlanishini ko‘rsatadi. Bu farq xalqlarning dunyoni idrok etishida – hayot va o‘lim, yaxshilik va yovuzlik, inson va tabiat o‘rtasidagi munosabatlarda aks etadi.

Tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, hayvon obrazlarini o‘rganish orqali biz nafaqat mifologik tafakkurni, balki jamiyatning tarixiy-madaniy jarayonlarini, qadriyatlar tizimini ham anglaymiz. Bu turdagi qiyosiy tahlillar global madaniyatlararo anglashuvni rivojlantirish, tarjima nazariyasi, folklorshunoslik va semantik tahlil sohalariga ham sezilarli hissa qo‘shadi. Kelgusidagi tadqiqotlarda it obrazining adabiyotda, kinoda yoki diniy marosimlardagi ko‘rinishlarini ham qamrab olish mumkin, bu esa mifologik timsollar zamonaviy madaniyatdagi evolutsiyasini chuqurroq yoritishga xizmat qiladi.