Тилшунослар орасида субстантивация сўз ясаш усули сифатида лексикани бойитувчи усул вазифасини бажариши масалага ҳар ҳил фикрлар мавжуд. А.Н.Кононов, А.Ғулом, Н.А.Баскаков, Stefan Hoffer ва А.Бекбергенов каби олимлар субстантивацияни бошқа усуллар сингари сўз ясашнинг алоҳида усули сифатида билади[1]. Субстантивация барча тилларга хос жараён бўлиб, у инглиз ва қорақалпоқ тилларида ҳам кенг қўлланиладиган ҳодиса ҳисобланади. Икки тилдаги сифат сўзларининг от туркимига ўтишини қиёсий ўрганганимизда уларнинг баъзи ўхшаш ва фарқли жиҳатларини кўришимиз мумкин.

Стефан Хоффернинг таъкидлашича, ҳинд-европа тилларида сифатларнинг субстантивация жараёни иккита асосий фарқли йўл билан амалга оширилиши мумкин. Биринчиси, деривацион усули орқали, яъни сифат сўз ясалиш жараёни билан субстантивлашади. Бу морфологик ёки морфонологик воқеланишдан иборат бўлган қўшимча, акцент ўзгариши, янги аблаут даражалари киритилиши ёки уларнинг комбинацияси орқали субстантивлашув ҳисобланади. Иккинчи жараён эса сифат отнинг эллипсиси орқали субстантивлаштирилиши мумкин[2].

Инглиз тилидаги субстантивлашган сўзлар от сўз туркимининг айрим хусусиятларини ёки барча белгиларини ўзлаштириши мумкин, лекин, уларнинг сифат лексемасидан ясалгани сезилади. Мазкур тилдаги сифат сўзларни тўлиқ субстантивлашган ва қисман субстантивлашган сифатларга бўлиб қарашимиз мумкин.

Тўлиқ субстантивлашган сифатлар отларнинг барча категориал хусусиятларини ўзида жамлаган, яъни кўплик шакли, эгалик келишиги қўшимчалари билан бирга ишлатилиши мумкин. Шунингдек, тўлиқ субстантивлашган сифатлар артикллар билан қўлланилади, яъни улар от сўз туркимига айланган[3]. Масалан: a black, the blacks, a black’s right.

Баъзи тўлиқ субстантивлашган сифатлар фақат кўплик шаклига эга: blacks, whites.

Қисман субстантивлашган сифатлар отнинг фақат айрим белгиларини олади; улар гапда аниқ артикл the билан ишлатилади. Қисман субстантивлашган сифатлар бутун бир тоифани ифодалайди: the white, the black.

White, black лексемалари номинатив тил бирлиги сифатида гапда бир неча семантик маънони ифодалаши мумкин. Мисол учун black сўзи тананинг кўкарган жойи, инсон танасининг қоралиги ёки ирқ тушунчаси ва қоронғилик маъноларини ифодалайди. White сўзи эса сутли кофе, вино, ёруғлик ва бошқа маъноларни ифодалаши мумкин.

Масалан:

1. Walker came away with a cut and a black, bruised and swollen eye. (Nick Piecoro, The Arizona Republic, 5 Apr. 2021)

2. That left the school about $1 million in the black for the year. (Freep.com, 12 Feb. 2021)

3. The slippers come in black and the navy that’s shown and run small. (Danny Perez, Popular Mechanics, 28 Oct. 2022)

4. That will lead to a draw, which is the best black can do here. (Quanta Magazine, 8 Apr. 2022)

5. Keep reading for their favorite exterior brick paint colors, which range from soft white to deep charcoal and include a range of warm and cool shades. (Maria Sabella, Better Homes & Gardens, 7 Aug. 2024)

6. That means a quick coffee at home and another breakfast of egg whites at the hospital cafeteria. (Bon Appétit, 6 Aug. 2024)

Туркий тиллар грамматикасининг сифат сўзлар ҳақидаги бўлимида бу сўз туркумининг субстантивлашишига мойиллиги қайд этилган. Ҳақиқатан ҳам бошқа сўз туркумларига солиштирганда от сўз туркумига кўпинча сифат сўзлардан кўчади ва бу ҳодиса қорақалпоқ тилига ҳам мансуб ҳодиса ҳисобланади.

«ҳәзирги қарақалпақ әдебий тили» китобида қорақалпоқ тилидаги сифатларнинг бошқа сўз туркумларга ўтиш ҳодисаси, яъни деадективация жараёни ёритилган. Унга кўра, ушбу тилдаги сифат сўзлар белгили бир нарсанинг атамаси хизматида келиши мумкин. Бу вазиятда қўлланиши лозим бўлган от туширилиб қолдирилади ва сифат тушиб қолдирилган отнинг вазифасини бажаради. Натижада субстантивлашган сифат икки хизматни амалга оширади, биринчиси, ўзининг асосий маъносини ифодаласа, иккинчиси отга хос бўлган номинатив хизматни бажариб келади[4]. Масалан:

Шарўаның да малы туўар,

Бир қарасы еки болар (мақол).

Қараның хан болғаны,

Елатына бас болғаны (мақол).

Қорақалпоқ тилида қара сўзи рангни ифодаловчи сифат ҳисобланади, аммо, берилган мисоллардаги субстантивлашган қарасы, қараныӊ сўзлари рангни эмас, балки қорамол, шахс маъноларини ифодалаб келган. 

Инглиз тилида сифат сўзларнинг субстантивлашиш ҳодисаси етарлича ривожланган ва маълум бир лексемалар бир ёки бир неча семантик маъноларни ифодалаши мумкин.

Инглиз ва қорақалпоқ тилларида «white, black» ва «ақ, қара» ранг англатувчи сифатларнинг субстантивлашиш жараёнида уларнинг бир-бирига ўхшаш ва фарқли хусусиятларини кўришимиз мумкин.

Сўз туркумларининг таснифланишида сўзларнинг лексик-семантик, морфологик ва синтактик хусусиятлари ҳисобга олинади. Баъзи тадқиқотчиларнинг фикрича, таъкидланганлар орасида синтактик белги асосий ҳисобланади. Масалан, оқ ва қора ранг ифодаловчи лексемалар синтактик қўлланилиши бўйича баъзан от, баъзан сифат вазифасини бажариши мумкин. Қиёсланг:

Онда ғарры буннан тәўир-ақ жас, сақал-шашына ақ енип те жалшымаған еди. (Ш. Сейтов. 67 б.)

Алыстан қара көринсе орталарынан бир адам сыйғандай ашықлық қалдырар, кара көринбей кеткен соӊ қайтадан ийин косысып алар еди. (М. Нызанов, 100 б.)

Мисолдаги ақ енип, қара көринсе сўз бирикмасидаги ақ, қара сўзлари от вазифасида ишлатилган бўлиб, уларнинг семантик маъноси шарпа, қандай да бир одам маъноларини ифодалайди.

• гги пайтлардаги тадқиқотларга кўра, сўз туркумларини таснифлашда асосий мезон сифатида сўзнинг лексик-семантик ва морфологик хусусиятлари белгиланган, синтактик мезон эса фақат қўшимча белги ҳисобланади. Шунинг учун ҳам кўрсатилган сўз бирикмаларидаги сўзларни фақат синтактик вазифасига асосланиб сифат мақомида қараб бўлмайди. Бошқа туркий тиллар сингари, қорақалпоқ тилидаги сифат сўзлар ўзига хос бўлмаган семантикага ва баъзи морфологик хусусиятларга эга.

Рангни ифодаловчи сифат сўзлар предметнинг статик белгисини аниқлаб, гапда асосан аниқловчи вазифасини бажаради. Қорақалпоқ тилида «ақ, қара» сифат сўзлари ўзларининг морфологик белгиларига эга эмас, балки фақат семантикаси бўйича аниқланади. Шунга боғлиқ бу лексемаларни икки гуруҳга бўлиб қарашимиз лозим. Биринчиси, ўзларининг категорик маъносини ифодаловчи кўрсаткичга эга эмас ва фақат семантикаси бўйича аниқланадиган сифат сўзлар. Бунга фақат шу «ақ, қара» сифат сўзларининг ўзлари киради. Иккинчиси, ўзларининг категорик кўрсаткичларига эга сифатлар. Бунга ҳар ҳил сўз туркумидан белгили сўз ясовчи аффикслар -лы, -ли, -сыз, -сиз, -ғы, -ги ва бошқалар орқали ясалган сифат сўзлар киради.

а) Ала аяқ торының зер нағыслы ери басына полат қалқан қыстырып, оң жамбасына қара қынаплы қылыш, ийнине оқ жай асынған, қара шекпенли, қара қалпақлы, сақалы ақша қардай болса да бойы тик, қызыл жүзли Оразан батыр отыр. (Т.Кайыпбергенов, Маманбий 3)

б) Жаз ақсыз болмас,

Гүз көксиз болмас. (Қорақлпоқ мақоли)

қорақалпоқ тилидаги «ақ, қара» лексемалари ўзининг аниқлайдиган номинатив сўзи билан биргаликда атрибутив сўз бирикмасини ясайди ва бу лексемалар ўзгаришсиз қўлланилади, сўз ўзгартирувчи аффикслар фақат ундан сўнг турган отга қўшилади. Масалан: ақ мурт-лар-ын, қара жер-ге.

Шунингдек, бу сифат сўзлар предикатив вазифасини ҳам бажариб келади ва ўзига шахс қўшимчаларини қабул қилади. Масалан: мен ақпан, сен қарасаӊ.

Сифат сўзларининг асосий хусусиятларидан бири бу уларнинг қиёсий ва орттирма даража категориясига эга бўлишида ҳисобланади. От сўз туркуми эса ўзининг сон, эгалик, келишик ва шахс категорияларига эгалиги билан фарқланиб гапда асосан эга ва кесим вазифасида келади.

От ва сифат сўз туркумлари бир-биридан семантик, морфологик ва синтактик жиҳатларидан фарқ қилишига қарамасдан, сифат сўзларнинг от ўрнида қўлланилиши, яъни субстантивлашувини тез-тез кўзатишимиз мумкин.

Қорақалпоқ тилида субстантивлашган «ақ, қара» сўзлари от сўз туркумининг барча сўз ясовчи қўшимчаларини қабул қилиши мумкин. Қиёсланг:

1. -лар, -лер кўплик қўшимчаси: Айтбай биразға шекем ойланып отырды. Ол қызылларға қосылып ақларға қарсы урысқандада, ақ патша қулағаннан кейин де пүткиллей басқаша үмитте еди. (Т.қайыпбергенов, қарақалпақ қызы, 114 бет)

2. Эгалик қўшимчаларини: Ийт үйдей қараныӊ қасына келип тоқтады. Байқасам, үш-төрт қамыс плитадан қақайта салынған қаўын қос екен. (К.Алламбергенов, қуслар қайтқан күн, 58 бет)

3. Келишик қўшимчаларини: — Сиз қараны айтып ақты ойлайсыз, қолыӊыздан түк келмейди. (Т.қайыпбергенов, қарақалпақ қызы, 478 бет)

4. Шахс қўшимчаларини: Қазанға жолама, қарасы жуғар. (қорақалпоқ мақоли)

Тилшуносларнинг фикрича, сифат сўз туркумидаги сўзларнинг субстантивлашув жараёни инсонларнинг коммуникатив алоқа натижасида юзага келган. Қорақалпоқ тилидаги ақ, қара лексемаларининг субстантивлашувига ҳам шу сабаб бўлгани шубҳасиз. Сўзловчи ва тингловчи ўртасидаги сухбатда ўзларининг фикрини қисқа қилиб етказиш ва сифатларнинг ўзидан сўнг қўлланиладиган от туркимидаги сўзларни такрор қўлланмаслиги учун субстантивлашув жараёни юз беради.

Қорақалпоқ тилидаги «ақ, қара» лексемаларининг ҳар бири ранг маъносидан ташқари, бир неча семантик маънони ифодалаши мумкин. Субстантивлашган «ақ» сўзи одам сочи, тўғри иш, тўғри нарса маъноларини ифодаласа, «қара» сўзи сигир, одам изи, ёмон ният, оддий меҳнаткаш халқ каби семантик маъноларга эга. Масалан:

а) Бирақ, сақал-шашы жағал ешкиниң жүниндей, ағы басым, узын кир мойны қуўрайдай тозып, тамырлары ийретилип турыпты, жабадай алақанлары бираз киширейейин деген. (Т.Кайыпбергенов, Маманбий әпсанасы, 313)

б) Бирақ палыздын жийегинде қандай да бир нәрсенин қарасын абайлап қалдық. (Т.Кайыпбергенов, қарақалпақ қызы, 53)

Қорақалпоқ тилидаги ақ, қара лексемалари қуйидаги вазиятда субстантивлашади.

1. От сўз туркуми воситасида ифодаланган нарса сўзловчига олдинги гапдан маълум бўлса, от қўлланилмайди. Масалан, — Бурын со, шашының еки самайы ғана ақ емес пе еди, бүгин көрсем ағы жарыдан аўыпты. (М.Нызанов, Жақында қызық болады, 49 бет)

2. Агар ақ, қара сўзлари одамга хос бўлган белгиларни англатса, одамни ифодаловчи от лексемаси қўлланилмайди. Масалан: Онын менен сөйлесиў былай турсын, узақтан қарасы көринсе тула бойы босасып, тобығына шекем қалтырайды. (Т.Кайыпбергенов, қарақалпақ қызы, 414)

3. ақ, қара сўзлари мавҳум тушунчани ифодалаганда субстантивлашади. Масалан: — Кеўил шырағы өшкен адамға ақты — ақ, қараны — қара дегизиў қыйын. (Т.Кайыпбергенов, Маманбий әпсанасы, 324)

Субстантивлашган ақ, қара сўзлари қўшимчаларсиз қўлланилганда, бу лексемалар от ясовчи қўшимчалар билан бирга келиши мумкин.

Агар ақ, қара сўзлари қўшимчаларсиз қўлланилса, гапда улар эга вазифасини бажариб келади. Масалан:

Шарўаның да малы туўар,

Бир қарасы еки болар.  (қорақалпоқ мақоли)

Агар ақ, қара сўзлари ҳар хил сўз ўзгартирувчи аффикслар билан қўланилганда, бу лексемалар ҳар хил гап аъзоси вазифасида келади.

Тўлдирувчи вазифасида: Бар, кетсеӊ атамныӊ аяқ ушына, жоғал! Қараңызды батырың! (Т.Кайыпбергенов, қарақалпақ қызы, 7)

Бирақ палыздың жийегинде қандай да бир нәрсениң қарасын абайлап қалдық. (Т.Кайыпбергенов, 53)

Аниқловчи вазифасида: Қараның хан болғаны, Елатына бас болғаны. (қарақалпақ мақалы 235)

Қорақалпоқ тилида сифатларни диахроник субстантивлашган ва синхрон субстантивлашган сўзлар кўринишида ажратиб кўришимиз мумкин. Диахроник субстантивлашган сифат сўзлар от сўз туркимига ўтиб, ўзининг олдинги лексик-грамматик маъносини йўқотади. Масалан: Хаял бийлегенда заманға қарасы жуғып қала ма? (К. Султанов). Синхроник субстантивлашган сифатлар ўзининг олдинги атрибутивлик маъносини йўқотмайди. Масалан: Коңсылар «Тез жардемге» хабар етип те үлгерген еди. Машинадан тускен врач Периханның көкирегине қол басып азғана турды да: — Кешигиппиз! — деп бетине ақ жаўды. (Кайыпбергенов Т., 67 б.)

Инглиз ва қорақалпоқ тилларининг материаллари ва уларнинг таҳлили асосида иккала тилдаги «ақ, қара» ва «white, black» лексемаларининг субстантивлашуви ҳақида қуйидагича хулосага келишимиз мумкин. Қиёсланаётган тиллардаги бу лексемаларнинг субстантивлашуви лексик-семантик, морфологик ва синтактик ўзгаришларга олиб келади ва «white, black», «ақ, қара» сўзларининг от сўз туркумига ўтиши учун махсус қўшимчалар қўшилиши шарт эмас. Фақат бу лексемалар от вазифасини бажарганлиги учун улар от категориясига хос сон, шахс, келишик қўшимчаларини қабул қилиши мумкин. Бу иккала тилга хос ва ўхшаш жиҳатлари ҳисобланади. Фақат бу лексемаларнинг субстантивлашиш жараёнида инглиз тилига нисбатан морфологик жиҳатдан қорақалпоқ тилида кўпроқ қўшимчалар қабул қилишига гувоҳ бўлдик. Таъкидлаб ўтилган лексемаларнинг субстантивлашув сабаблари бу - мулоқат жараёнида гапни қисқа қилиб айтиш истаги билан боғлиқ.