Dunyoda minglarcha tillar mavjudligini va bor-yo‘g‘i ikki yuzga yaqin davlat borligini hisobga olib, aksariyat joylarda ko‘p tillilik tarqalgan hodisa desak, adashmagan bo‘lamiz. Bu esa o‘z o‘rnida, olimlarning, shu jumladan, tilshunos, psixolog, nevrolog va pedagog olimlarning uzoq vaqtdan beri[1] ko‘p tillilikka  qiziqishining sabablaridan biridir (Hamers & Blanc 2000: 50). Ushbu maqolada bizlar ko‘p tillilik va chet tilini o‘rganish mavzusiga oid zamonaviy xorijiy fikr va mulohazalarga to‘xtalib o‘tmoqchimiz. O‘ylaymizki, ushbu fikr va mulohazalar ko‘p tillilik keng tarqalgan O‘zbekiston (ayniqsa, Samarqand) xududida muhim ahamiyatga ega.     

Ko‘p tillilik – shaxsning yoki jamoaning ikki yoki undan ortiq tilda muloqot qila olish qobiliyati. „Ko‘p tillilik” tushunchasi avtomatik ravishda ikki tillilikni ham o‘z ichiga oladi[2]. Shuni ta’kidlash joizki, ko‘p tillilik imo-ishora tillarini va hattoki har xil dialektlarni bilish holatini ham o‘z ichiga qamrab oladi (Riehl 2014: 9).  Til bilish deganda hozirgi qarashlarga binoan ushbu tilni mukammal bilish nazarda tutilmaydi, chunki ko‘p tadqiqotlar bu holat haqiqatga tog‘ri kelmasligini isbotlagan. Kundalik hayotda ikki yoki undan ortiq tilda so‘zlashuvchilar aksariyat hollarda egallagan tillarida har xil ko‘nikmalarda dominant bo‘ladilar. Masalan, bir tilda og‘zaki, boshqa tilda esa yozma malakaga ega bo‘lishlari mumkin. Bu malakalar ham til ishlatilishiga qarab o‘zgarishi mumkin. Til kompetensiyasi, shuningdek, tillarni qo‘llash darajasiga va imkoniyatlariga bog‘liq (Grosjean 2020: 14-15).

Ko‘p tillilik fenomenini keltirib chiqaradigan ko‘pgina omillar mavjud, ya’ni shaxsni tug‘ilib o‘sgan joyi, muntazam yashash joyi, oilasi va do‘stlari, bog‘cha, maktab va oliy o‘quv yurti, uning shaxsiy va sotsial hayotidagi kommunikativ talab va imkoniyatlar bu hodisaning kelib chiqishiga  zamin yaratadi.      

Olimlarning fikriga ko‘ra, ko‘p tillilik bir necha mezonlar bo‘yicha farqlanishi mumkin. Tillarni o‘rganish jarayoniga qarab, ko‘p tillik hodisasi tabiiy (kundalik hayotda) yoki sun’iy (o‘quv jarayonida) turlarga bo‘linadi. Tabiiy ko‘p tillilik oldindan rejalashtirilmagan  nutq amaliyoti ta’siri orqali vujudga keladi. Sun’iy esa faqat o‘quv va kasbiy jarayonlarda (institusional) yuzaga keladi. Ijtimoiy sharoitga qarab, individual ko‘p tillilik (faqat oilada), ijtimoiy ko‘p tillilik (ikki yoki undan ortiq tillar kundalikda yonma-yon ishlatiladi) va institutsional ko‘p tillilik (muassasalarda/idorada bir nechta “ishchi” tillardan foydalanishni anglatadi) farqlanadi. Tilni bilish darajasiga qarab esa ko‘p tillilik ona tili darajasida bilish yoki bilmasligi bilan farqlanadi. Bu holat tilni biluvchi ikkinchi yoki uchinchi tillarni 3 yoshigacha egallagan bo‘lsa kuzatiladi. Yuqorida aytib o’tganimizdek, bu kam hollarda kuzatiladi (Riehl 2014: 11-14, 86).

Ko‘p tillilik haqida so‘z yuritar ekanmiz, mantiqiy ravishda ko‘p til biluvchilar qo‘shimcha chet tillarini tezroq yoki osonroq o‘rganishadimi degan savol tug‘iladi. Bu borada olimlar o‘rtasida turlicha qarashlar va fikrlar mavjud. Yetakchi mutaxassis E.Bialystok (2007, 2020) fikriga ko‘ra, ko‘p tillilik kognitiv rivojlanishiga va shu bilan birga til o‘rganishga ijobiy ta’sir qiladi. Uning ta’kidlashicha, ko‘p tilli kishilar diqqat va konsentratsiyasini to‘g‘ri boshqara olish qobiliyatiga egadirlar, chunki ular bolaligidanoq muloqotda muayyan tilda gapirish va boshqa tilni „bosib“ turish tajribasini orttirishgan bo‘ladilar:

„Consider now a bilingual speaker whose fluency in the two languages is relatively equivalent and whose use of both of them is routine. This bilingual speaker, therefore, has two representational systems, both rich in detail and structure that underlie language production. It is immediately apparent that bilinguals face a problem that is logically irrelevant for monolinguals: how is language production confined to the representational system for the relevant language, avoiding interference from the other system?“ (Bialystok 2007: 210)

Bialystok ko‘plab tadqiqotlar orqali ko‘p tilli bolalarning bir tillilarga nisbatan diqqatini yaxshiroq nazorat qila olishini va chalg‘imasligini ko‘rsatgan. Ularning vaziyatga qarab yo u, yo bu tilda doimo almashib gaplashish majburiyati multilingvlarning muhim va ahamiyatsiz informatsiyani farqlay olish qobiliyati rivojlanishiga olib keladi:

„(…) These are all components of executive functioning because they involve intentional procedures for focusing attention when there is conflicting information, selecting relevant from irrelevant features, and establishing representations to classify the stimuli. In several studies, we have shown that bilingual children solve this problem more easily than comparable monolinguals.“ (Bialystok 2007: 214)

Ushbu natijalar nevrologik tadqiqotlar tomonidan ham isbotlangan (q. Riehl 2014: 58).

Ko‘p tillilikning yana boshqa eng muhim ustunlik tomonlaridan biri, bu ko‘p tillilarning metalingvistik bilimga (metalinguistic awareness) ega bo‘lishlaridir. Metalingvistik bilim – til sistemasining tuzilishi, qoidalari va ishlash mexanizmlari haqidagi bilim. Ko‘p tillilar bu haqida yaxshi tasavvurga ega bo‘ladi va bu borada monolingvlarga nisbatan ustundir (Burton 2020: 15). Natijalar quyidagi eksperimentga asoslangan, ya’ni bolalarga gaplarning grammatik jihatdan tog‘ri yoki notog‘ri ekanligini aniqlash vazifasi beriladi. Chalg‘itish maqsadida biron bir gap grammatik tog‘ri, lekin, ma’no jihatdan g‘alati tuziladi. Masalan:

1. Apples growed on trees. – Olmalar daraxtlarda o‘sgan.
2. Apples grow on noses. – Olmalar burunlarda o‘sadi.

Ko‘p tillilar ikkinchi gapni grammatik tog‘ri deya olgan, ya’ni gapning ma’no anomaliyasiga e’tibor bermasdan, faqat uning shakliga e’tibor qaratish qobiliyatini ko‘rsatgan. Bialystok ta’kidlaganidek, ushbu kognitiv qobiliyatlar (diqqatni nazorat qila olish, metalingvistik bilim, ya’ni abstrakt fikrlash va b.) asosan tillarni mukammal bilish holatida ("fluent bilinguals") kuzatiladi, ya’ni bu kundalik hayotlarida bir nechta tilni yuqori darajada ishlatadiganlar uchun xos (Bialystok 2007: 213). Boshqa tadqiqotchilarning ishlari ham til kompetensiyasi belgilovchi muhim omil ekani tasdiqlaydi. Rauch/Naumann/Jude (2012) tadqiqotlariga ko‘ra, birinchi va ikkinchi tilida yuqori o‘qish malakasiga ega bo‘lgan o‘quvchilarning metalingvistik ongi ham yuqori bo‘lib, ular o‘qishda uchinchi tilda (ingliz tili chet tili sifatida) ham juda yaxshi natijalarga erisha olgan (q. Riehl 2014: 58-59).

Mutaxassis U. Jessner yuqorida keltirilgan olimlar kabi, ko‘p tillilar monolingvlarga nisbatan yangi til o‘rganishda yaxshiroq ekanini va bunga metalingvistik bilim bilan birga crosslingvistik bilimning ahamiyati kattaligini ta’kidlaydi:

“(…) the development of a ‘bilingual awareness’ provides the necessary prerequisite for successful further language learning. Linguistic awareness in multilinguals as an emergent property of multilingual proficiency and as consisting of at least two dimensions in the form of crosslinguistic awareness and metalinguistic awareness. Crosslinguistic awareness refers to the learner’s tacit and explicit awareness of the links between their language systems.” (Jessner 2008: 30)

Tilshunos S. Lippert tepada aytib o‘tilgan tadqiqotlardan farqli o‘laroq, o‘z oldiga ko‘p tillilik hodisasi va umuman ko‘p tillarni o‘rgana olish bu aqliy qobiliyatmi yoki bu so‘zlashuvchining lisoniy iste’dod ko’rsatkichimi degan savol qo‘ygan. Uning fikricha, zamonaviy ko‘p tillilik borasida olib borilayotgan tadqiqotlarda lisoniy iqtidor haqida hech qanday qarashlar yo‘q. Chet tili o‘rganish vaqtida miyada qanday jarayonlar sodir bo‘layotgani va bu jarayonlar bir tilli o‘rganuvchi va ko‘p tilli o‘rganuvchida qanday kechayotgani hali ham butunlay tadqiq etilmagan:

“Vom Sprachtalent hört man in den modernen Spracherwerbstheorien aber überhaupt nichts. Das hat seinen guten Grund: Kein Mensch kann sagen, was Sprachtalent eigentlich ist. Dazu wären viele weiterführende Forschungen nötig, vor allem auf dem Gebiet der Neurolinguistik.” (Lippert 2017:31) 

Lippert ta’kidlashicha, qo‘shimcha tillarni o‘rganishda asosiy rolni tashkil etuvchi omil til o‘rganishga bo‘lgan qobiliyatdir. Ba’zi bolalar ko‘p tillarni o‘rganish uchun tabiiy isteʼdodga ega bo‘lsalar, boshqalarida bu jarayon ancha murakkab kechadi va hattoki ikki tilli o‘sayotgan bolalar ham ikkita tilni yaxshi o‘zlashtira olmasdan, faqat bir tilni o‘rganishadi (Lippert 2017: 31). 

Xorijlik mutaxassislar fikridan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, ko‘p tillilik bu murakkab va xilma-xil jihatlarga ega bo‘lgan hodisa.  Ko‘p tadqiqotlarga ko‘ra, ko‘p tillilik qo‘shimcha til o‘rganishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni yangi chet tilini o‘zlashtirish  mobaynida ko‘p tillilar monolingvlarga qaraganda kamroq qiyinchiliklarga  uchraydilar. Lekin, yuqorida ta’kidlanganidek, bu haqida boshqa fikrlar ham mavjud. J. Cenoz mutaxassisiga qo‘shilgan holda shuni aytish joizki, ko‘p tillilikning qo‘shimcha til o‘rganishga ta‘siri haqidagi tadqiqotlar aralash natijalar ko‘rsatyotgani bu  sohada yanada chuqur izlanishlar olib borilishi lozimligini talab etadi (Cenoz 2013: 77). O‘ylaymizki, O‘zbekiston hududida bunga qulay imkoniyatlar mavjud va shuning uchun bu yerda ko‘p tillilik hodisasini tadqiq qilish bu sohada yangi bilim va natijalarga olib keladi.