Taxminan ikki ming yil muqaddam insoniyat tarixidagi ilk lug‘atlar ikki tilli lug‘atlar ko‘rinishida yaratilgan bo‘lib, unda muayyan bir tildagi diniy so‘zlar va tushunchalar to‘plangan hamda mazkur so‘zlarga boshqa bir tilda izoh berilgan yoki tarjima qilingan. Vaqt o‘tishi bilan lug‘atlarning tildagi ahamiyati ortib borganligi sababli, ularning alifbo, tematik, izohli va tezaurus kabi turlari hamda bir tilli, ikki tilli va ko‘p tilli shakllari yaratildi. Boshqacha aytganda, tilshunoslik tarixida lug‘atlarning turli tillardagi xilma-xil variantlari yaratilgan hamda ularning til o‘rganish va qo‘llashdagi beqiyos o‘rni olimlar tomonidan alohida ta’kidlangan. Mazkur jarayonlar bilan bir vaqtda lug‘atlarning vazifalari va foydalanish sohalari ham kengayib bordi.

Leksikografiya – tilshunoslikning lug‘at yaratish nazariyasi va amaliyoti bilan shug‘ullanadigan bo‘limi hisoblanadi hamda u leksikologiyaning ichki sohasi sifatida o‘rganiladi. Turli shakl va o‘lchamdagi lug‘atlar chet tillar bilan bir qatorda ona tilimizni ham o‘rganish uchun zarur manbadir. Shuningdek, ularning xalq og‘zaki ijodi va yozma nutqini rivojlantirish hamda til egasi va umuman, insoniyat tafakkurini boyitishdagi ahamiyati katta. Til doimiy ravishda o‘zgarib turishi tufayli muayyan davrda tilda mavjud bo‘lgan so‘zlarning miqdorini o‘sha davrda yaratilgan lug‘atlar asosida aniqlash mumkin.

Ingliz va o‘zbek tillaridagi genetik bog‘lanmagan leksik omonimlarning samaradorligi va ularning leksikografik talqinini o‘rgangan o‘zbek tilshunosi R.M.Xudjayeva lug‘atlar haqida shunday yozadi: “taniqli tilshunos olim Anatol Frans: “Olam – alifbo tartibiga solinmagan ulkan lug‘atdir” – deydi. Bundan tushunish mumkinki, lug‘at butun dunyo, real olam mohiyatini o‘zida aks ettiruvchi noyob xazinadir. Bu esa lug‘atlarning nafaqat fan uchun, balki kundalik hayotimiz uchun ham amaliy ahamiyati yuqori ekanligini tasdiqlaydi” [Xudjayeva 2014: 117].

Ko‘plab tilshunoslar “lug‘a” so‘zini arab tiliga yunoncha “lugus” so‘zi asosida kirib kelgan bo‘lishi mumkin deb ta’kidlashadi, mazkur yunoncha so‘zning ma’nosi – “so‘z”.  Lekin, “Devonu lug‘otit turk” kabi bir nechta asarlarda ushbu so‘zni “til” (lisa:n) yoki “lahja” ma’nolarida ham ishlanilganligini ko‘rishimiz mumkin. “Lug‘a” so‘zining ko‘pligi “lug‘a:t” bo‘lib, uni mazkur asarning tarjimalarida ko‘p hollarda  “so‘zlar”, ba’zida “lahjalar”, ba’zan “tillar” ma’nosida qo‘llanilgan [Rustamova 1998: 96]. Hozirgi vaqtda oʻzbek tilida ushbu soʻz “lugʻat” ko‘rinishida so‘zlarning o‘sha so‘zlar mavjud tildagi izohi yoki boshqa til yoki tillardagi tarjimasini o‘z ichiga olgan kitobni ifodalash maqsadida qo‘llaniladi.

Turkiy tillardagi ilk lug‘at Mahmud Qoshg‘ariy tomonidan yozilgan “Devonu lug‘otit turk” hisoblanadi, uning ilk hozirgi o‘zbek tiliga tarjimasi S.M.Mutallibov tomonidan amalga oshirilib, 3 ta jildlik kitob [Mutallibov 1960, 1961, 1963] ko‘rinishida chop etildi. Ushbu kitobning asl nusxasi hozirda Istanbuldagi Millat kutubxonasidagi Ali Amiriy fondida 4189 raqami bilan saqlanmoqda [Rustamova 1998: 20].  Mahmud Qoshg‘ariy dunyo tilshunosligi tarixida birinchi turkshunos, lahjashunos, lug‘atshunos olim hisoblanib, bundan tashqari u tilshunos, etnograf, folklorchi, tarixchi va geograf sifatida ham ta’kidlanadi. Jumladan, uning kitoblaridan biri – “Devonu lug‘otit turk” ikki qismdan iborat bo‘lib, uning birinchi qismida turk qabilalarining yashash joylari haqida ma’lumotlar, turkiy tillar tasnifi, ularning fonetikasi va grammatikasiga oid fikrlar, turkiy xalqlarning tarixi, ularning  hududiy jihatdan kengayishi, etnografiyasi, she’riyati va og‘zaki xalq ijodiga oid ma’lumotlar hamda turklarning eng qadimiy dunyo xaritasi berilgan bo‘lib, ikkinchi qismi esa 8500ga yaqin turkiy so‘zlarning arabcha izohli lug‘atidir.

Tilshunos sifatida Mahmud Qoshg‘ariy ilk bor qiyosiy-tarixiy metoddan foydalangan, ya’ni turk tillarini guruhlarga ajratib, ularni o‘zaro grammatik, fonetik va leksik jihatdan qiyoslagan. Xususan, turklar, turkmanlar, o‘g‘uzlar, yag‘molar, chig‘alaylar va qirg‘izlarning tillari haqida batafsil to‘xtalib, “Mahmud Koshg‘ariy sharqiy guruh tillarida o‘zak tarkibida va affikslarda tor unlilarning ko‘p uchrashini, g‘arbiy guruhda esa, aksincha, keng unlilar ustunlik qilishini tegishli misollar bilan bayon qiladi” [Rustamova 1998: 21]. U turk va arab tilini o‘zaro taqqoslab o‘rganish jarayonida chog‘ishtirma tahlil usulidan ham ilk bor foydalanadi.

Kitobda qo‘llanilgan so‘z moddalari (maqolalari)ning  tartibi quyidagi ko‘rinishlarga ega:

1.  Turkiy bosh so‘z + arabcha tarjima;

2.  Turkiy bosh so‘z + arabcha tarjima yoki izoh yohud ham tarjima, ham izoh + misol (oddiy gap, maqol, she’r);

3.  Turkiy bosh so‘z + tarjima yoki izoh + bosh so‘zni o‘z ichiga olgan birikma;

4.  Turkiy bosh so‘z + arabcha tarjima yoki izoh + etimologiya;

5.  Turkiy bosh so‘z + tarjima yoki izoh yoki har ikkisi + hikmat, rivoyat yoki tarixiy ma’lumot;

6.  Umumiy nom bildiruvchi bosh so‘z + tarjima, izoh + xususiy nom bildiruvchi so‘z yoki birikma (masalan qush);

7.  Fe’l moddalari o‘ziga xos tartibga ega. Modda yuqa:lu (deyiladi) degan so‘z bilan boshlanadi, so‘ngra fe’lni o‘z ichiga olgan gap va uning tarjimasi keladi. Undan keyin fe’lning muzori’ (hozirgi-kelasi zamon)i va masdari (-moqli shakli) beriladi. Fe’l moddalarining tarkibida ba’zan maqol yoki she’r, ba’zan har ikkisi ham beriladi [Rustamova 1998: 126-136].

Ushbu lug‘at misolida biz milliy lug‘atchiligimiz tarixiy jihatdan qanchalik boy ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Afsuski, Mahmud Qoshg‘ariyning boshqa asarlari bugungi kungacha toʻliq yetib kelmagan. Zamaxshariyning “Muqaddamat-ul-adab” va Maydoniyning “Kitob ul-amsol” kabi o‘sha asr kitoblarida ham bir qancha turkiy maqollar va ularning izohlari yoki tarjimalari mavjud. Mazkur asarlar bilan tanishish asnosida Markaziy Osiyoda yaratilgan dastlabki lingvistik kitoblar paremiografik materiallarni o‘z ichiga olgan holda ushbu kitoblarda ularning ekvivalentlarini boshqa tilda, odatda arab tilida berilishini kuzatish mumkin. Bugungi kunda turkiy va arab tillarida bir qancha o‘zaro oʻxshash maqollar mavjud boʻlib, bu mazkur qadimiy kitoblar hamda ushbu xalqlar va mamlakatlar orasida uzoq davrlar davomida olib borilgan savdo va diniy aloqalar asosida vujudga kelgan tillararo munosabatlar natijasidir.

XIX asr oxiriga kelib bir tilli, ikki tilli va ko‘p tilli lug‘atlar turli tillarda sezilarli darajada ko‘p miqdorda yaratila boshlandi. Leksikografiya sohasiga oid ilmiy izlanishlar jahon tilshunosligida XX asr boshlaridan, mamlakatimiz tilshunosligida esa joriy asr boshidan boshlab ko‘paydi, xususan, ushbu davrda leksikografik tadqiqotlar hamda turli sohalarga oid lug‘atlarning yaratilganini ko‘rishimiz mumkin. Binobarin, paremiologik lug‘atlarning, ayniqsa, maqollarning bir tilli, ikki tilli va ko‘p tilli lug‘atlarning yaratilishi, shuningdek, paremiologiya sohasidagi muammolarga bag‘ishlangan bir qancha tadqiqotlarning amalga oshirilishi so‘nggi yillarda ushbu sohaga e’tibor qaratilayotganini yaqqol ko‘rsatib turibdi.

O‘zbek tilidagi maqollarning turli xarakterdagi va turli hajmdagi to‘plamlari B.Rahmonov (1924), Sh.Jo‘rayev (1926), H.Zarifov (1939, 1947), B.Karimov (1939), Sh.Rizayev, O‘.Azimov va O‘.Xolmatov (1941), M.Afzalov, S.Ibrohimov va S.Xudoyberganov (1958, 1960, 1965, 1978), R.Jumaniyozov (1964, 1967, 1970), A.Xalmuhamedov (1972), E.Siddiqov (1976, 1986), B.Sarimsoqov, I.Haqqulov, A.Musoqulov va R.Zarifov (1978), B.Sarimsoqov, A.Musoqulov va M.Madrahimova (1981, 1984), H.Berdiyorov va R.Rasulov (1984), Sh.Shomaqsudov va Sh.Shorahmedov (1987, 1990, 2001), T.Mirzayev, B.Sarimsoqov va A.Musoqulov (1989, 2005) va boshqalar tomonidan, shuningdek, maqollarning boshqa (shu jumladan, ingliz, rus, fors, nemis) tillardagi muqobillari va tarjimalari berilgan nashrlari U.Poshali (1975), N.Gasunayeva (1988), M.Sodiqova (1993, 2005), K.M.Karomatova va H.S.Karomatov (2000), Sh.Mirzo (2000), H.Ibrohim (2002), M.Abdusamatov va F.Xamidxonova (2006), N.E.Abdullayeva (2019) [Abdullayeva 2019: 49] hamda boshqalar tomonidan yaratilgan bo‘lib, ushbu lug‘atlar o‘zbek tilidagi ko‘plab maqollarni o‘z ichiga qamrab olgan. Ularning ko‘pchiligida o‘zbek xalq maqollari “Vatanparvarlik”, “Mehnat”, “Sabr”, “Do‘stlik”, “Oila” kabi mavzularga ajratilgan holda tartiblangan. Ularda mazkur mavzular ostidagi o‘zbek xalq maqollari ularning tarkibidagi birinchi harfga asoslanib alifbo tartibida beriladi. Masalan, R.Jumaniyozov o‘zining paremiologik toʻplamida o‘zbek xalq maqollarini 22 ta mavzuga ajratgan, A.Xalmuhamedov ularni 56 ta mavzuga bo‘lgan. Shuningdek, T.Mirzayev, A.Musoqulov va B.Sarimsoqovlar tomonidan yaratilgan hamda oʻzbek maqollari soni jihatidan eng koʻp boʻlgan paremiologik toʻplamda 8000 dan ortiq maqollar 70 ta turli mavzularga ajratilgan. Yuqorida qayd etilgan paremiologik lug‘atlarning ba’zilari ikki yoki uch tilli lug‘atlar bo‘lib, ularda asosan oʻzbek maqollarining ingliz, rus, nemis yoki boshqa tillardagi muqobillari to‘plangan.

Maqolshunos olim V.Mieder paremiografiya haqida quyidagicha fikr yuritadi: “As with paremiography, paremiological scholarship has an impressive history and continues to be very active today. About 400 significant books, dissertations, and scholarly articles are published each year. The majority of these studies as well as the new or reprinted collections are listed in my annual bibliographies in Proverbium: Yearbook of International Proverb Scholarship. These lists include all the proverb publications that I have been able to add during any particular year to my international proverb archive at the University of Vermont. The archive contains close to 10,000 scholarly studies on proverbs and also about 4,000 proverb collections from many languages. About 9,000 slides of various iconographic representations of proverbs in art (woodcuts, misericords, emblems, oil paintings) and the mass media (caricatures, cartoons, headlines, advertisements) are also part of this archive that serves scholars and students worldwide” [Mieder 2004: xiii].

Olimning fikriga qo‘shilgan holda shuni ta’kidlashimiz lozimki, paremiografiya nafaqat tilshunoslikdagi nazariy va amaliy materiallari bilan qimmatlidir, balki uning natijalaridan adabiyot, tarix, san’at, psixologiya va boshqa ko‘plab ijtimoiy fanlarda ham faol foydalaniladi. Bundan tashqari jahon tilshunosligida turli tillardagi maqollar turli jihatdan tahlilga tortilgan: ularning struktur, semantik, stilistik, folklor, kognitiv, didaktik va metodologik xususiyatlari atroflicha o‘rganildi, ko‘plab tillarda turli paremiologik to‘plamlar, lug‘atlar yaratildi. Jumladan, A.M.Jigulev, V.P.Anikin, V.I.Zimin, E.Yu.Neschimenko, K.G.Bersenyeva, V.I.Dal, V.P.Jukovning paremiologik to‘plamlari hamda O.G.Dubrovskaya, T.G.Bochina, N.L.Buneyeva, L.B.Savenkova, N.V.Prekina, V.I.Belikov kabi tilshunos olimlarning ilmiy ishlari rus paremiografiyasi va paremiologiyasining rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shgan. Xususan, V.I.Dalning paremiologik to‘plamida rus tilidagi 178 ta mavzuga bo‘lingan 32 mingdan ortiq maqol, matal va aforizmlar mavjud [Dal 2005].

Yana bir rus paremiologi G.L.Permyakov sharq xalqlari hisoblangan 72ta xalq tillarida uchraydigan maqollarni toʻplab, bitta toʻplamda nashr ettirgan [Permyakov 1968]. Keyinchalik, 1970-yilda G.L.Permyakov tomonidan Sharq xalq maqollari (xususan, oʻzbek xalq maqollari) va rus xalq maqollarining umumiy tasnifi berilgan kitob yaratildi. Ushbu kitob ingliz tiliga tarjima qilindi va 1979-yilda nashr etildi [Permyakov 1979]. Bu kitobda tilshunos maqollarni to‘rtta katta mantiqiy-semiotik asosiy guruhga (mantiqiy-semiotik arch-invariantlarga) ajratadi, ularning har biri uch turga bo‘linadi va bu 12 tur o‘z navbatida kichik turkumlarga bo‘linadi. U ajratgan asosiy mantiqiy-semiotik guruhlar quyidagilardir:

I A. Doimiylik va o‘zgaruvchanlik;

I B. Yaratuvchi va uning mahsulotlari;

II A. Harakat va reaksiya;

II B. Birining o‘ziniki va boshqaning… [Permyakov 1979: 180-195].

G. L. Permyakov tasnifiga koʻra,

- birinchi guruh: 1) shaxs, narsa yoki tushuncha oʻz tabiatini oʻzgartirmagan holda oʻz shaklida qoladigan, 2) doimiy oʻzgarib turadigan va 3) baʼzi narsalar oʻzgaruvchan, boshqalari esa oʻzgarmas;

- ikkinchi guruh: 1) yaratuvchi bilan uning mahsuloti o‘rtasida uzviy bog‘liqlikning mavjudligi (uning egasi bo‘lishi), 2) yaratuvchi bilan uning mahsuloti o‘rtasida uzviy bog‘liqlikning yo‘qligi (uning egasi emasligi), 3) ba’zan yaratuvchining egaligi va u mahsulotidan foydalanishi, ba’zan esa unga egalik qilmasligi va umuman foydalanmasligi;

- uchinchi guruh: 1) har bir harakat shu harakatga mos natijani keltirib chiqaradi, 2) har bir harakat shu harakat uchun mos kelmaydigan yoki kutilmagan natijani keltirib chiqaradi, 3) ba’zan harakat shu harakatga mos keladi, agar u kerakli natijani keltirsa, ba’zan esa u nomaqbul yoki kutilmagan natijani keltirib chiqaradi;

- to‘rtinchi guruh: 1) bir kishining o‘ziga xos narsasi yoki xususiyati yaxshiroq va boshqaniki yomonroq, 2) bir kishining o‘ziga xos narsasi yoki xususiyati yomonroq va boshqaniki yaxshiroq, 3) ikkalasiniki ham yaxshi narsa yoki sifati bor, yoki ba’zan o‘ziniki yaxshi, ba’zan boshqaniki yaxshiroqligi haqidagi maqollarni o‘z ichiga oladi. Bu tasnif bir qarashda mukammal ko‘rinadi, lekin, unda sanab o‘tilgan katta-kichik guruhlar ham, ularning tur va turkumlari ham tilshunosning o‘zi nazarda tutgan tillardagi qator maqollarni qamrab ololmaydi.

Jahon tilshunosligida A.Teylor (1962), J. Raymond (1956), N. Norrik (1985), V. Mider (1993, 2004), P. Grzibek (1994), S. Obeng (1998) va D.Mitchel (2001) kabi bir qator olimlar ingliz xalq maqollarini toʻplash va ularning xususiyatlarini oʻrganish boʻyicha ilmiy ishlar olib borgan. Shuningdek, ularning asarlari hali ham o‘z shogirdlari va boshqa paremiologlar tomonidan o‘rganilmoqda hamda mazkur ilmiy ishlar ular tomonidan davom ettirilmoqda. Xususan, joriy asrda ingliz xalq maqollari bo‘lgan ko‘plab paremiologik lug‘atlar ham yaratildi, ular orasida eng katta to‘plamlardan biri Oksford maqollar lug‘atidir (Speake and Simpson 2008), unda 2000 ga yaqin maqol va matallar, ularning kelib chiqish tarixi, ularga tegishli bo‘lgan mavzular va adabiyotlardan olingan tegishli misollar mavjud. Mazkur lug‘atda maqollar ularning kalit so‘zlari (asosiy so‘zlari) alifbo tartibiga ko‘ra tartiblangan va bu kalit so‘zlar ushbu lug‘atda bosh harflar bilan yozilgan:

1. ABSENCE makes the heart grow fonder
2. He who is ABSENT is always in the wrong
3. ACCIDENTS will happen (in the best-regulated families)
4. There is no ACCOUNTING for tastes [Speake and Simpson 2008: 18-19].

Tildan foydalanuvchi sifatida inson odatda maqolning tarkibini to‘liq eslay olmasligi mumkin, lekin, uning asosiy yadro so‘zi yoki so‘z birikmasi bilan tez yodga olishning osonligi sababli ushbu tartib lug‘atda ma’lum bir maqolni topishni osonlashtiradi. Bundan tashqari har qanday til korpusida ham maqolning kalit so‘zini qidirish orqali uni oson va tez topish mumkin.

Paremiologiya va paremiografiya sohalarida bevosita ingliz tilida yozilgan va ingliz tiliga tarjima qilingan ko‘plab qimmatli ma’lumotlar va qo‘lyozmalarning to‘planishi hamda ilmiy to‘plam shaklida nashr etilishi [Gothardt and Varga 2014] alohida ahamiyatga ega bosqich bo‘ldi, chunki mazkur sohalarni o‘rganishni istagan olim ushbu qo‘llanmadan o‘ziga kerakli ma’lumotlarni bemalol topib, undan ilmiy tadqiqot olib borishda foydalanishi mumkin. Bundan tashqari, fin olimi M.Kusi va uning qizi O.Lauhakangas tomonidan yaratilgan elektron maqollar to‘plam-sayti (https://www.mattikuusiproverbtypology.fi/) bir necha tillardagi maqollarning murakkab lug‘ati bo‘lib, unda butun dunyodagi ko‘plab taniqli xalqlarga tegishli maqollar orasida turk va arab xalq maqollarini ham uchratish mumkin. Ushbu maqollar to‘plami unda maqollarning ma’nosiga ko‘ra mavzular va kichik mavzular aniqlanib, ularni o‘z navbatida harf va raqamlar bilan kodlash omili ostida tuzilgan. Ular 13 ta asosiy mavzuga (A dan T gacha boʻlgan harflar bilan belgilangan), 52 ta katta guruhga (raqamlar bilan belgilangan) va 325 ta kichik guruhga (kichik harflar bilan belgilangan) boʻlingan. Xususan, har bir maqolning o‘ziga mansub kichik guruhida tartib raqami bo‘lib, bu raqam o‘sha maqolni elektron to‘plamdagi boshqa maqollardan ajratishga xizmat qiladi. Ushbu saytda maqol, uning kelib chiqishi va manba tilini, havolalar ro‘yxatini yoki ushbu maqol ishlatilgan adabiyotlarni osongina topish mumkin. Umuman olganda, elektron ko‘rinishdagi ushbu xalqaro maqollar to‘plami dunyo paremiografiyasining rivojlanishini tezlashtiruvchi omillardan biriga aylandi, chunki unda ham genetik jihatdan qarindosh, ham qarindosh bo‘lmagan tillarning maqollari mavjud.

Binobarin, T.Kispal elektron maqollar to‘plamining o‘ziga xos ustunlikka ega ekanligini alohida ta’kidlaydi: “Elektron formatlarning eng muhim afzalliklaridan biri bu qidiruv tezligining oshishi hisoblanadi. Elektron maqol to‘plamlarida maqolni bosma nashrlarga qaraganda tezroq topish mumkin” [Kispál 2014: 237]. Shunday ekan, bugungi kunda paremiografik to‘plamlarning onlayn ma’lumotlar bazalarini yoki bosma maqol lug‘atlarining elektron variantini topish va ulardan foydalanish mushkul ish emas.

O‘zbek xalqi nutqida turli maqollarga tez-tez duch kelamiz va har safar ularda bir-biridan farq qiluvchi ma’noning beqiyos kuchini his qilamiz. Shuning uchun lug‘atlarda ularning boshqa tildagi muqobillarini berish yoki bermaslik muammosi olimlar orasida doimo qizg‘in muhokama qilinadi, chunki maqolning boshqa tildagi muqobili o‘sha maqolning to‘liq ma’nosini odatda ifodalay olmaydi yoki hatto eng yaqin deb hisoblangan muqobil ham uslub va kontekstual mazmun jihatidan maqolning ma’nosini qamrab olmasligi – ko‘p uchraydigan holat. Binobarin, ba’zi hollarda muayyan bir maqolning boshqa tildagi muqobilini topishning ilojisi yo‘q, ayniqsa, tanlangan tillar genetik jihatdan o‘zaro qarindosh yoki qo‘shni bo‘lmagan xalqlarga tegishli bo‘lsa. Shunga qaramay, maqollarimizni to‘plab, ulardan turli paremiologik lug‘atlar yaratish zamonaviy o‘zbek paremiografiyasining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi, bunday lug‘atlarning elektron shaklini yaratish esa ularni tezroq foydalanuvchi qo‘liga yetib borishini ta’minlaydi.