Tilshunoslikning alohida tarmogʻi sifatida XX-chi asrning 60-chi yillarida ajralib chiqgan, frazeologiya va uni tadqiq qilish usullari bizga ushbu birliklarning barcha xususiyatlarini toʻliq aniqlash imkonini beruvchi bir qator muhim muammolarni zudlik bilan yoritishni talab qiladi [A.V. Kunin, 1986, b.12].

Frazeologiyada oʻz semantik tarkibida til yaratuvchisi va soʻzlovchisi xalqning donishmandligi intilishlarini aks ettiruvchi: madaniy an‘analar, afsona va xalq ertaklari, diniy e‘tiqod va rivoyatlar, tarixiy voqealar, shuningdek, «pragmatik elementni» [I.R. Galperin, 1981, b.117-118]: hissiyotlarning murakkab diapazoni, hissiy reaksiyalar, sub’yektiv baholash, suhbatdoshga ogʻzaki ta’sir qilish usullari, voqelikni obrazli, ifodali ifodalash, tilning milliy oʻziga xosligi aniq ifodalangan [A.M. Bushuy, 2005, b.102-103].

Frazeologik birliklar deganda soʻz birikmasi yoki gap shaklida namoyon boʻladigan turli tuzilishli, turgʻunlik va idiomatiklik darajasidagi leksemalarning turgʻun birikmasi, komponentlarning toʻliq qisman qayta koʻrib chiqilishi natijasida ma’nosi vujudga keladigan birikma tushuniladi. Tilda frazeologik birliklar soʻz bilan bir qatorda tildan tashqari voqelikni ifodalash uchun uning leksik va frazeologik fondining birligi boʻlib, koʻp hollarda uning majoziy ifodasi yoki hissiy idroki bilan bogʻliqdir [M.M. Kopilenko, 1995, b.8-9].

Mazkur maqolada biz oʻz davrining yetuk namoyondalaridan biri boʻlgan 1854-1900-yillarda yashab ijod qilgan ingliz yozuvchisi, shoir va dramaturgi Oskard Uayld ijodiga mansub, hozirgi zamonaviy adabiyotshunoslik klassikasi namunalaridan biri hisoblangan mashhur roman “Dorian Greyning portreti”dagi frazeologik birliklarning stilistik-pragmatik vazifalari va ularning tarjimada saqlanishini tahlil qilib oʻtamiz:

1. Too much of yourself in it. Upon my word, Basil, I didn’t know you were so vain; and I really can’t see any resemblance between you, with your rugged strong face and your coal-black hair, and this young Adonis, who looks as if he was made out of ivory and rose-leaves [Oscar Wilde, “The picture of Dorian Gray”, p. 9].

Mazkur kontekst oʻzbek tiliga soʻzma-soʻz tarjima qilingan, ammo asliyat matnida taqdim etilgan. Adonis haqidagi ma’lumot tarjima matnida berilmagan:

Butkul jon-u tanim singan, deysanmi?! Xudo haqqi, Bezil, sening bunchalik maqtanchoqligingdan bexabar ekanman. Sen bilan sen ishlagan surat oʻrtasida zigʻirdek ham oʻxshashlik koʻrmayapman. Sen qoraqosh, qorasoch, qoramagʻiz yigitsan, chehrangdan qahr yogʻilib turadi. Suratdagi yigit esa baayni fil suyagi-yu atirgul barglaridan yasalgan navqiron Adonisning oʻzi [Oskar Uayld, “Dorian Greyning portreti”, b. 7].

2.There is a fatality about all physical and intellectual distinction, the sort of fatality that seems to dog through history the faltering steps of kings [Oscar Wilde, “The picture of Dorian Gray”, p. 10].

Kontekstda qoʻllanilgan frazeologik birlik tarjima matnida soʻzma-soʻz tarjima qilingan va semantik ma’noni ochib bergan, lekin frazeologik birlik shaklida emas. Bunda frazeologik birlik qoʻllanilishi uchun oʻzbek tilida mavjud boʻlgan iboralardan foydalanish maqsadga muvofiq:

Jismonan yoxud ruhan komil odamlarning taqdirida allaqanday bir shum qismat boʻladi – butun tarix davomida ana shunday shum qismat qirollarning notoʻgʻri qadamlariga rahnamolik qilib kelganday [Oskar Uayld, “Dorian Greyning portreti”, b. 8].

Xuddi shunday uslub keyingi kontekstdagi frazeologik birlik tarjimasida qoʻllanilgan, ya’ni frazeologik birlik soʻzma-soʻz tarjima qilingan:

3.It is better not to be different from one’s fellows. The ugly and the stupid have the best of it in this world [Oscar Wilde, “The picture of Dorian Gray”, p. 10].

Boshqalardan hech narsa bilan ajralib turmaslik bexatarroq. Bu dunyoda hamisha tentaklar bilan badbasharalargina yutib chiqadi [Oskar Uayld, “Dorian Greyning portreti”, b. 8].

4. “Oh, I can’t explain. When I like people immensely I never tell their names to anyone. It is like surrendering a part of them. I have grown to love secrecy” [Oscar Wilde, “The picture of Dorian Gray”, p. 11].

Tarjimon inglizcha frazeologik birlik semantik ma’nosini saqlagan holda unga munosib oʻzbekcha iborani taqdim etgani uchun taxsinga loyiq. Ikkala variantda ham “sirli, sirlarni yashiradigan” xususiyatini ifodalaydi:

Nima desamikin… Men biror odamni juda yaxshi koʻradigan boʻlsam, hech qachon hech kimga uning nomini aytmayman. Uning nomini aytish oʻzing uchun aziz odamning biron zarrasini boshqalarga berib yuborish bilan baravar. Shunday qilib desang, men oʻz qobigʻimga oʻralib oldim, yashiradigan sirim borligi menga yoqib qoldi [Oskar Uayld, “Dorian Greyning portreti”, b. 9].

5. My wife is very good at it – much better, in fact, than I am. She never gets confused over her dates, and I always do. But when she does find me out, she makes no row at all [Oscar Wilde, “The picture of Dorian Gray”, p. 12].

Afsuski, mazkur kontekstdagi frazeologik birlik oʻzbek tiliga boshqacharoq tarjima qilingan va frazeologik birlik shakli saqlanmagan. ‘She does me find out’ tarjimasi ‘U (ayol) meni sirimni fosh etdi’, ammo bu ma’no oʻzbek versiyada ancha yumshatilgan: “Agarda u gapimdagi yolgʻonni sezib qolsa” deb tarjima qilingan:

Xotinim bu ishni mendan koʻra a’loroq bajaradi. U hech qachon gapidan adashib ketmaydi, men boʻlsam doimo hamma narsani chalkashtirib yuraman. Shunisi ham borki, agarda u gapimdagi yolgʻonni sezib qolsa, jahl qilmaydi va mashmasha koʻtarmaydi [Oskar Uayld, “Dorian Greyning portreti”, b. 10].

6.It was not conscience that made me do so; it was a sort of cowardice. I take no credit to myself for trying to escape [Oscar Wilde, “The picture of Dorian Gray”, p. 15].

Koʻrib turibmizki, mazkur inglizcha ibora oʻzbek tilida kengaytirilgan shaklida va har bir komponentning soʻzma-soʻz tarjimasi asosida berilgan. Bilamizki, frazeologik birlik ma’nosi har safar ham uning ichidagi komponentlarning ma’nolarining tizimi emas, aksincha umumiy birlashgan ma’noga ega. Bu qoida tarjimada inobatga olinmagan va aynan har bir soʻz tarjimasi berilgani uchun gapning ma’nosi gʻalis, ravshan emas va chalkashtiradigan:

Men buni butunlay gʻayrishuriy tarzda, allaqanday qoʻrquv, vahima vajidan qildim. Albatta, qochishga uringanim mening sha’nimga yarashmaydigan ish boʻlgan edi. Vijdonan aytganda [Oskar Uayld, “Dorian Greyning portreti”, b. 13].

7. I like to find out people for myself. But Lady Brandon treats her guests exactly as an auctioneer treats his goods [Oscar Wilde, “The picture of Dorian Gray”, p. 17].

Quyidagi oʻzbekcha tarjimasida mazkur frazeologik birlik shakli saqlanmagan boʻlsada, uning semantik ma’nosi toʻgʻri va ravon taqdim etilgan. Kitobxonga tushunarli boʻlishi uchun tarjimon kengaytirilgan shakl asosida tarjima qilgan:

Odamlarning qandayligini oʻzim birovning yordamisiz bilib olishni xush koʻraman. Lekin Ledi Brendon esa oʻzing mehmonlarini shunaqa ta’rif qiladiki, xuddi kimoshdi savdosidagi dallol sotayotgan buyumini ta’riflayotganga oʻxshaydi [Oskar Uayld, “Dorian Greyning portreti”, b. 15].

8.“Poor Lady Brandon! You are hard on her, Harry!” said Hallward, listlessly [Oscar Wilde, “The picture of Dorian Gray”, p. 17].

Koʻrib turibmizki, inglizcha ibora tarjimada oʻzining kuchli semantik ma’nosini yoʻqotgan va bu kalit soʻzning inkor shaklidagi antonim yordamida erishgan:

Shoʻrlik Ledi Brandon! Uni hech ayamayapsan-ku, Garri, – parishonxotirlik bilan luqma tashladi Xolluord [Oskar Uayld, “Dorian Greyning portreti”, b. 15].

9. “Oh, something like, charming boy  poor – dear mother and I absolutely inseparable”. Quite forget what he does – afraid he – doesn’t do anything – oh, yes, plays the piano – or is it the violen, dear Mr.Gray?’ Neither of us could help laughing, and we became friends at once [Oscar Wilde, “The picture of Dorian Gray”, p. 17].

Oʻziga xos modal konstruksiya oʻzbek tilida grammatik shakli saqlanmagan holda, semantik ma’nosini adekvat tarzda tarjima qilingan:

 – Bir nimalar deyatuvdi. «Juda dilbar yigit… Uning onasi bilan oramizdan qil oʻtmasdi… Yigit nima bilan shugʻullanishi xayolimdan koʻtarilibdi… Takasaltangmidi deyman-da… Ha-ya, binoyidek royal chaladi… Yo skripka chalarmidingiz, azizim mister Grey?» deganga oʻxshash gaplarni aytgandi. Oʻshanda ikkovimiz ham oʻzimizni kulgidan toʻxtatib qololmagandik. Nechukdir shu hol bizni darhol bir-birimizga yaqin qilib qoʻydi [Oskar Uayld, “Dorian Greyning portreti”, b. 15].

10.“How horribly unjust of you!” cried Lord Henry, tilting his hat back, and looking up at the little clouds that, like raveled skeins of glossy white silk, were drifting across the hollowed turquoise of the summer sky [Oscar Wilde, “The picture of Dorian Gray”, p. 18].

Mazkur kontekstning tarjimasida yorqin va chiroyli tabiatning tasviri saqlangan ammo inglizcha frazeologik birlik shakli yoʻqolgan:

– Menga bunday munosabating adolatdan emas! – dedi lord Genri. U shlyapasini boshining orqasiga surib qoʻyib, feruzadek zangori yoz osmonida suzib yurgan pagʻa-pagʻa bulutlarga tikildi [Oskar Uayld, “Dorian Greyning portreti”, b. 16].

Ko‘rib turibmizki, asliyat matnidagi frazeologik birliklar tarjima variantda ba’zan nomutanosib, ya’ni ularning semantik ma’nosiga o‘zgarishlar kiritilgan va strukturasi o‘zgargan.