Hengeveld bog‘lamani ma’nosiz, semantik mazmun ifodasi jihatdan bо‘sh, “predikativ” iboralar uchun flektiv xususiyatlarning oddiy tashuvchisi deb hisoblaydi[1]. Stassen bog‘lamaning shunchaki model ekanligini va hech qanday ma’noga ega emasligini ta’kidlaydi[2]. Pustet ham bog‘lama о‘zi birikayotgan predikativ iboraga hech qanday semantik mazmun qо‘shmaydi, deb fikr yuritadi[3].

Kо‘pgina tilshunoslarning fikriga kо‘ra, garchi bog‘lama о‘zi semantik jihatdan bо‘sh fe’l bо‘lsa-da, uning yordamida yasaluvchi gaplar turli ma’no bog‘lanishini ifodalaydi. Blom va Daalder dunyo tillaridagi bog‘langan gaplar ega va kesimda ifodalangan obyektiv ma’lumotlar о‘rtasidagi munosabatlarga asoslangan holda ikkita semantik sinfga bо‘linishini qayd qilishadi[4], bunday bog‘lanish “predikatsion” (darak beruvchi) va “spesifikatsion” (izohlovchi) deb nomlanadi[5].

Predikatsion gapda referentlik xususiyatiga ega bо‘lmagan bо‘lak ega vazifasini bajaradigan referent eganing daragini ifodalaydi. “Predikatsion” tushunchasi, shuningdek, Gundal, Layonz, Halliday tarificha[6] “atributiv”; Kuno va Vongxomeong, Kvirk ta’rificha[7] “tavsiflovchi”; Kahnga kо‘ra[8] esa “nisbatlovchi” tarzida ham qо‘llaniladi. Higginning fikricha, predikatsion “bо‘lmoq” ma’nosini bildiradi[9]. Yuqoridagi fikrlarning amaliy holatini quyidagi misollar vositasida tahlil qilish mumkin: a) Toshkent О‘zbekistonning poytaxti; b) Finjon tо‘la.

Birinchi misoldagi “poytaxt” kesimi “Toshkent”ning maqomini anglatib keladi, ikkinchi misoldagi “tо‘la ekanlik” finjonga xos tavsifdir. 

Spetsifikatsion munosabatning semantikasi predikatsion munosabatniki kabi oddiy emas. “Spesifikatsion” tushunchasi kengroq ma’noda Kuno va Vongxomeong, Kvirk tomonidan[10] “identifikatsiyalash”, Halliday, Huddleston, Kanlar tomonidan[11] esa “tenglashtirish” tarzida qо‘llaniladi. Xigginsning fikricha[12], spesifikatsion gaplardagi bо‘laklar orasidagi munosabat xuddi rо‘yxat va uning nomlanishi о‘rtasidagi munosabat kabidir. Gapning egasi rо‘yxatning sarlavhasi va bog‘lamadan keyingi gap bо‘laklari ushbu rо‘yxatdagi elementlar sifatida xizmat qiladi. Xiggins spetsifikatsion gaplar “о‘zgaruvchanlik” munosabatini о‘z ichiga oladi, deb ta’kidlaydi. Uning fikricha, “rо‘yxatning sarlavhasi” “о‘zgaruvchan birlikni” ifodalaydi, rо‘yxatdagi elementlar ushbu о‘zgaruvchining “qiymatlari” sifatida bog‘langan gap yasashda ishtirok etadi hamda mos keladigani tanlab olinadi[13]. Olim spetsifikatsion gaplar tarkibidagi birliklar о‘zaro kesim munosabatini hosil qila olmaydi, deb ta’kidlaydi, chunki “biror narsaning nima ekani haqida darak beruvchi tushuncha rо‘yxatga taalluqli emas”[14]. Xuddi shunday, Deklark spetsifikatsion gaplarning semantik vazifasini о‘zgaruvchining qiymatini belgilashdan iborat bо‘lgan jumla sifatida belgilaydi[15].

Biroq, Patten spetsifikatsiya ma’nosini aniqlash uchun, “qiymat о‘zgarishi” munosabati sof axborot-strukturali va uning tarkibiy qismlarining semantik hissasi natijasi emasligini ta’kidlaydi, shuning uchun qiymat-о‘zgarishi izohlovchi bog‘lama gaplarni predikatsion (darak beruvchi) bog‘lama gaplardan ajratib turadigan birlikni aniqlashga xizmat qila olmaydi[16]. Olim spetsifikatsiya ma’nosi nominal predikatsiya munosabatlari maxsus turining mahsuli ekanligini aytib о‘tadi. Predikatsion gaplardan farqli о‘laroq, spetsifikatsion gaplar havola ifodasi bilan sinfga aloqadorlik munosabatiga kiradigan qolipga solingan mavjud ravishda taxmin qilingan yoki tasdiqlangan strukturani о‘z ichiga oladi. Boshqacha qilib aytadigan bо‘lsak, spetsifikatsiya ma’nosini yaratishning asosiy xususiyati shundan iboratki, bog‘lamali gap aniq ot sо‘z birikmalarining semantikasiga xos bо‘lgan universal jihatdan belgilangan yoki mavjudligi taxmin qilingan tо‘plamni kо‘rsatuvchi bо‘lakni bildiradi. Jumladan, “Bizdagi eng yaxshi talaba Sally” misolida gapning egasi “bizdagi eng yaxshi talaba” otli iborasi qolipga solingan, strukturaga keltirilgan va ot-kesim “Sally” bilan juftlashib kelgan.

Keyingi misollar tahlili ixtilofli holatlarni aks ettiradi.

a) pulni о‘g‘irlagan odam Billdir;

b) Bayden AQSH Prezidentidir;

s) mr. Dupont mening otam.

Bu misollarning birinchisi va ikkinchisi bog‘langan gapning spetsifikatsion turiga tegishli bо‘lib, ular havolasiz va qolipga solingan struktura uchun izohlovchi birlikni belgilaydi. “Bill” – “pulni о‘g‘irlagan” iborasining izohlovchi a’zosi; “Jo Bayden” esa “AQSH prezidenti” iborasining izohlovchisidir. Biroq, yuqoridagi misollarning uchinchisidagi bosh bо‘laklar orasidagi munosabat tenglashtiruvchi bо‘lib, unda ega ham, kesim ham semantik izohlovchi bо‘lib, bir sinfga a’zolik predikatsiya munosabatini ifodalaydi. Tenglashtirish va spetsifikatsion gaplar о‘rtasidagi asosiy farq shundaki, qismlari tenglashtiruvchi munosabatida bо‘lgan bog‘langan gaplarda ega va kesim ikkalasi ham semantik yо‘naltiruvchi bо‘ladi, spesifikatsion gap esa havola qilinmagan ibora uchun havola bо‘lakni belgilab keladi.

Xuddi shuningdek, xitoy tilidagi bog‘langan gaplarni spetsifikatsion va predikatsion semantik toifaga ajratish mumkin. Quyidagi keltirilgan gaplardagi misollar hammasi spetsifikatsion munosabatdagi bog‘langan gaplar turiga tegishli hisoblanadi. Mazkur gaplar bog‘langan gapning spetsifikatsion turiga mansub bо‘lib, unda ega va ot-kesim bir turkumga mansublik munosabatini hosil qiladi: 我做的是这个 [wǒ zuò de shì zhège] – Mening bajarganim mana shudir; 拜登是美国总统 [bài dēng shì měiguó zǒngtǒng] – Bayden AQSH prezidentidir.

Navbatdagi misolda esa bog‘langan gap tarkibidagi grammatik asos о‘zaro tenglashish munosabatida bо‘lib, bu ham spetsifikatsion gap turiga mansub: 那个人是我妈 [nàgè rén shì wǒ mā] – Bu kishi mening onamdir.

Keyingi о‘rinda keltirilayotgan gaplar predikatsion gaplar bо‘la oladi, chunki kesim egaga tegishli xususiyatni ifodalab kelgan: 她是黄头发 [tā shì huáng tóufǎ] – Uning sochlari sariq; 他是个学生 [tā shìgè xuéshēng] – U talaba.

Yuqorida biz bog‘lamaning sintaktik vazifalari va bog‘langan gaplar semantikasining muhokamasini keltirib о‘tdik. Turli nazariy oqimlar vakillari bо‘lgan tilshunoslar, bog‘langan gaplar haqida sо‘z borganda, ikki toifadagi bog‘langan gaplar turini qayd qilishadi, ular spetsifikatsion va predikatsion bо‘lib, natijada bu ikki kategoriya bir xil yoki turli xil bog‘lamalarni qamrab oladimi degan savol tug‘iladi. Bir guruh tilshunoslar[17] bog‘langan gaplar semantikasining muvofiqligi turli sintaktik funksiyalarga ega bо‘lgan ikkita “bо‘lmoq” fe’lining mavjudligidan kelib chiqadi, deb hisoblashadi. Parteye ushbu fe’llarni quyidagicha farqlaydi: “bо‘lmoq” predikatsion va “bо‘lmoq” spetsifikatsion (tenglik, о‘ziga xoslik). Ular bir-biridan mazmunan ajralib turadi. Predikatsion yondashuvda “bо‘lmoq” sо‘zi ikkita mazmunni bildiradi, biroq, spetsifikatsion yondashuvda "bо‘lmoq" ikkita egani ifodalab keladi[18]. Stowell “bо‘lmoq” predikatsion gapda bog‘lama fe’lni ifodalaydi deb hisoblaydi va spetsifikatsion “bо‘lmoq” bog‘lamasini ikki aloqador otli ibora о‘rtasidagi о‘ziga xoslik munosabatini bildiruvchi ikki о‘rinli kesim[19] deb talqin qiladi.

 Konstruksion grammatika doirasida Kroft “Bog‘lama konstruksiyasi egani nominal ega turkumiga mansub yoki nominal kesim xususiyatiga ega deb tasniflovchi tasdiqni yaratish maqomiga ega”[20] deb hisoblaydi. Biroq, bog‘lama fe’lining о‘zi minimal semantik tarkibga ega bо‘lib, eganing mazmunini kо‘rsatib keluvchi kategoriyaga faqat kesimlik vazifasini qо‘shadi[21]. Ta’kidlash joizki, butun gapning tavsifi qisman bog‘lama va (ot/sifat) kesim bilan belgilanadi – egani ifodalab kelgan ot-kesim bilan yoki sifat orqali ifodalangan ot-kesim bilan.

Shunday qilib, 是shì bog‘lamasining semantik xususiyatlari quyidagi vazifalarda namoyon bо‘ladi:

1. Bog‘lama gap yasashda bosh bog‘lovchi vazifasini bajarib, “bu”; “mavjud bо‘lmoq”; “mohiyat”; “bо‘lmoq” ma’nolariga ega bо‘ladi. Gapning egasi va predikatning bog‘lovchi elementi о‘rtasidagi munosabatning quyidagi alohida holatlarini alohida ta’kidlash lozim:

a) 是shì bog‘lamasi gaplarning ikki otlashgan a’zosi о‘rtasidagi о‘xshashlikni tasdiqlash yoki rad qilish uchun xizmat qiladi: 这个人是他的父亲 [zhège rén shì tā de fùqīn] – U odam uning otasi; 那是谁? [nà shì shéi?] – Bu kim?

b) 是shì bog‘lamasi jumlaning ikki otlashgan birikmasi a’zosidan о‘rtasida birinchisi ifodalagan tushunchani ikkinchisi ifodalagan turkum ostiga olib kelish uchun xizmat qiladi, xususiyni umumiyga tenglashtiradi: 是动物 [niǎo shì dòngwù] – Qush – bu hayvon; 长江是中国的一条大河 [chángjiāng shì zhōngguó de yītiáo dàhé] – Yanszi daryosi – Xitoydagi katta daryo.

d) turli xil tushunchalarni ifodalovchi jumlaning nominal a’zolari о‘rtasida bog‘lovchi subyekt tomonidan belgilangan tushunchaning xarakterli xususiyatini kо‘rsatadi: 我是一片好心 [wǒ shì yīpiàn hǎoxīn] – Mening qalbim toza.

e) ish joyi yoki vaqtini bildiruvchi birlikni u yerda mavjud yoki paydo bо‘lgan obyekt bilan bog‘lashi mumkin: 院子里是冬天, 屋子里是春天 [yuànzi lǐ shì dōngtiān, wūzi lǐ shì chūntiān] – Hovlida qish, uyda bahor; 宿舍前面是花园 [sùshè qiánmiàn shì huāyuán] – Yotoqxona oldida bog‘ bor; 柜子里面都是书 [guìzi lǐmiàn dōu shì shū] – Kabinet kitoblar bilan tо‘la.

f) gapning nominal a’zolari о‘rtasida olmosh bog‘lama fe’l bog‘lamalar о‘rnida kelishi mumkin (masalan, 为, 作, 当); “kabi”, “uchun”, “о‘rniga”; “hisoblash (fikr)”: 我们认为工人阶级是新社会的主人  [wǒmen rènwéi gōngrén jiējí shì xīn shèhuì de zhǔrén] – Ishchilar sinfi yangi jamiyatning xо‘jayini, deb hisoblaymiz; 小孩当蝙蝠是鸟 [xiǎohái dāng biānfú shì niǎo] – Yosh bolalar kо‘rshapalakni qush deb hisoblaydi.

2. Ikkita bir xil sо‘zni (ot, sifat, fe’l) bog‘layotgan 是shī urg‘u ostida talaffuz qilinadi va gapning keyingi qismi oldingisi bilan qarama-qarshi bog‘lanishda ekanligini ta’kidlaydi: 诗是好诗, 就是长了 [shī shì hǎo shī, jiùshì zhǎngle] – She’r yaxshi she’r, lekin, u juda uzun; 东西旧是旧, 可是还能用 [dōngxī jiù shì jiù, kěshì hái néng yòng] – Eski narsalar eski, ammo, ulardan foydalanish mumkin; 我去是要去, 可是不在那里吃饭 [wǒ qù shì yào qù, kěshì bùzài nàlǐ chīfàn] – Men borishga boraman, lekin, u yerda ovqatlanmayman. [22]

Hukm gaplarning predmeti va predikati bir xil obyektga ishora qilganida yoki u subyekt tomonidan kо‘rsatilgan shaxs yoki obyektni ma’lum bir sinf yoki toifaga kirishini kо‘rsatganda ishlatiladi. Bu turdagi gapning tavsif gapi bilan bir umumiy jihati bor, ya’ni hukmda kо‘rsatilgan faktning sodir bо‘lish vaqtini kо‘rsatib bо‘lmaydi. Masalan, 他是张国光 [tā shì zhāng guóguāng] – U Chang Guo-guang. 他 tā sо‘zi bilan belgilangan shaxs qaysi vaqtda Chjan Guo-guang bо‘lganligini ayta olmaymiz. Yana bir misol: 他是好人 [tā shì hǎorén] – U yaxshi odam. 他 tā sо‘zi bilan kо‘rsatilgan odam qaysi paytdan boshlab yaxshi odam bо‘lganini aytish biz uchun juda qiyin bо‘lar edi. Hukm-gapning vazifasi faqat ma’lum bir taklifni hech qanday vaqt bilan hech qanday aloqasi bо‘lmagan holda aytishdir. Yuqorida aytilganlarga asoslanib, hukmni ikki guruhga bо‘lish mumkin. Birinchi guruhga predmeti va predikati bilan kо‘rsatilgan obyektlarning shaxsini tasdiqlovchi hukmlar kiradi. 我们的校长是张华新 [wǒmen de xiàozhǎng shì zhāng huáxīn] – Maktabimiz direktori Chjan Xua-xsin; 明天是八月十五 [míngtiān shì bā yuè shíwǔ] – Ertaga avgust oyining о‘n beshi; 这是我的朋友李运乾 [zhè shì wǒ de péngyǒu lǐyùnqián] – Bu mening dо‘stim Li Yun-Chian.

Bu guruhning hukm-gaplarida predmet va predikat о‘rtasidagi munosabat tenglik belgisi yordamida ifodalanishi mumkin: 我们的校长=张华新 [Wǒmen de xiàozhǎng=Zhāng huáxīn] – Maktabimiz direktori = Chjan Hua-xin

Ikkinchi guruhga shaxs yoki obyektning ma’lum bir sinf yoki toifaga tegishliligini bildiruvchi hukmlar kiradi: 他是好人 [tā shì hǎorén] – U yaxshi odam; 咱们是好朋友 [zánmen shì hǎo péngyǒu] – Biz yaxshi dо‘stmiz; 老虎是猛兽 [lǎohǔ shì měngshòu] – Yо‘lbars yirtqich hayvondir.

Bu guruh gaplarida predmet va predikat о‘rtasidagi munosabatni tenglik belgisi yordamida ifodalab bо‘lmaydi, chunki ulardagi predmetning semantik hajmi predikatning semantik hajmidan kichikdir. Bu munosabatlarni quyidagicha tasvirlash mumkin:

Chizma 1.

Yuqorida keltirilgan barcha misollarda是shì bog‘lamasi qatnashganligini bemalol kо‘rishimiz mumkin. Bu birlik predmetni ergash gap bilan bog‘lash uchun xizmat qiladi, u berilgan predikatni ma’lum predmetga qaratadi, shuning uchun uni tо‘plam deb ataymiz. Zamonaviy xitoy tilida hukm, qoida tariqasida, bog‘lamani о‘z ichiga olishi kerak. Biroq, quyidagi ikki holatda, bu qoidadan chekinish kuzatiladi:

1. Eng oddiy savollar va ularga javoblarda: 你哪儿(的)人？一我山东人 [nǐ nǎ’yer (de) rén? yī wǒ shāndōng rén] – Siz qayerdansiz? – Men Shandunlikman; 这话谁说的？ [Zhè huà shéi shuō de?] – Kim aytdi? (Bu sо‘zlar kim tomonidan aytildi?)

2. Ayrim jumlalarda birinchi qism asosni bildirsa, ikkinchisi xulosani bildiradi. Agar asosni bildiruvchi qism hukm xarakteriga ega bо‘lsa, unda havola bо‘lmasligi mumkin: 我们好街坊这银子是不要利钱的 [Wǒmen hǎo jiēfāng zhè yínzi shì bùyào lì qián de] – Biz yaxshi qо‘shnimiz, men bu kumushdan foiz talab qilmayman; 探春有心的人, 想王夫人虽有委屈，如何敢辩？[Tàn chūn yǒuxīn de rén, xiǎng wáng fūrén suī yǒu wěiqu, rúhé gǎn biàn?] – Tan-chun aqlli qiz edi, u Vang xonim garchi nohaq xafa bо‘lsa ham, о‘z ishini isbotlashga jur’at eta olmaydi, deb о‘ylardi.

Qadimgi xitoy tilida hukm, qoida tariqasida, bog‘lamaning yordamisiz shakllangan; hukm predikatini bildiruvchi predikat tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri predmetga bog‘langan, lekin, gap oxirida 也yě morfemasi qо‘yilgan: 伯夷叔齐，孤竹君之二子也 [bóyí shū qí, gū zhújūn zhī èrzi yě] – Bo-i va Shu-qi Guchju shahzodasining ikki о‘g‘li edi; 陈良，楚产也 [chén liáng, chǔ chǎn yě] – Ven Liang Chu shtatidan edi; 诗书，义之府也；礼乐，德之则也 [shī shū, yì zhī fǔ yě; lǐ yuè, dé zhī zé yě] – She’r kitobi va tarix kitobi” – burch xazinasi; Marosimlar kitobi va musiqa kitobi ezgulik namunasidir.

Gapning egadan keyin aytilgan ma’nosini ta’kidlash uchun 者 zhě (kim bо‘lgan) morfemasiga gap oxiridagi 也 yě morfemasiga qо‘shiladi: 五霸者三王之罪人也 [wǔ bà zhě sān wáng zhī zuìrén yě] – Beshta gegemon uchta qirolga nisbatan jinoyatchi edi.

Ba’zi holatlarda 也 yě morfemasi tushib qolgan: 天下者， 高祖天下 [tiānxià zhě, gāozǔ tiānxià] – Butun dunyo imperator Gaozuga tegishli; 虎者戾虫，人者甘饵 [hǔ zhě lì chóng, rén zhě gān ěr] – Yо‘lbars shafqatsiz jonzot, odam esa shirin taomdir.

Boshqa holatlarda esa者 zhě morfemasi ham tushib qoladi: 苟卿，赵人 [gǒu qīng, zhào rén] – Xun Qing Chjao shtatida tug‘ilgan; 朕，高皇帝侧室之子 [zhèn, gāo huángdì cèshì zhīzǐ] – Men imperator Gaozuning о‘g‘liman.

Bularning barchasidan shunday xulosa kelib chiqadi: 者zhě va 也yě morfemalari hukm-gap yasashda majburiy element emas; ular faqat kesimni ega bilan bevosita bog‘lanishini ta’minlaydi. Zamonaviy 是shì bog‘lamasiga kelsak, u Olti sulola davrida va undan keyin paydo bо‘ladi. Bu qadimgi xitoy tilidagi hukm-gap va zamonaviy xitoy tilidagi hukm-gap о‘rtasidagi farqdir.

Hukm-gaplar tavsiflovchi gaplardan tuzilgan. Zamonaviy xitoy tilida deyarli har bir tavsiflovchi gapni hukm gapga aylantirish mumkin. Buning uchun ega va predikat orasiga 是shì bog‘lovchisini qо‘shib, gap oxiriga 的 de morfemasini kiritish kifoya. Masalan, tavsiflovchi-gap 这一 所房子很大 [zhè yī suǒ fángzi hěn dà] – Bu uy (juda) katta; ushbu gapni hukm-gapga aylantirish mumkin: 这一所房子是很大的 [zhè yī suǒ fángzi shì hěn dà de] – Bu uy (juda) katta. Biroq, ikkala jumlaning ma’nosi bir xil emas, birinchisi faqat berilgan uyning ma’lum bir sifati haqida ma’lumot beradi va uni talaffuz qilsak, biz boshqa fazilatlar haqida о‘ylamaymiz; ikkinchisi berilgan uy tegishli bо‘lgan obyektlar sinfini belgilaydi va uni talaffuz qilish orqali biz odatda bu uyning sifatini boshqa uylarning sifatiga qarshi qо‘yamiz. Masalan, 那一所房子是很小的 [zhè yī suǒ fángzi shì hěn dà de] – Bu uy (juda) kichkina. Demak, tavsif-gaplardan tuzilgan hukm-gaplar asosan, ikki predmetning teng bо‘lmagan sifatlari qiyoslangan hollarda faollashadi: 銀子是白的, 眼睛是黑的 [yínzi shì bái de, yǎnjīng shì hēi de] – Kumush oq, kо‘zlar qora; 核桃是硬的，要用硬束西砸；柿子是軟的，不用砸 [hétáo shì yìng de, yào yòng yìng shù xī zá; shìzi shì ruǎn de, bùyòng zá] – Yong‘oq qattiq, ularni qattiq narsa bilan sanchish kerak; xurmo yumshoq, uni tishlash kerak emas[23].