Синхрон таржима (СТ) деб бир тилда айтилган мазмунни, нотиқ уни айтиши билан айни бир пайтда, иккинчи тил воситасида баён этиш жараёнига айтилади. Бу жараён мураккаблиги унинг давомида таржимондан бир вақтнинг ўзида бир нечта ҳаракатлар бажаришни талаб қилиниши билан боғлиқ. Гайл [2009] СТни мураккаб когнитив вазифа сифатида таъриф берар экан, унда бир нечта ҳаракатлар - эшитиб тушуниш, таржима қилиш, таржима матни яратиш ва уни овоз чиқариб айтиш - чиқариш - бир вақтнинг ўзида амалга оширилиши кераклиги [1, 153-172] ҳақида ёзади. Бу эса инсон учун оғир когнитив юк хисобланади. Теннет (2005) таъкидлашича, “СТ оғзаки таржиманинг бошқа турлари, мисол учун кетма-кет таржимадан ажратиб турадиган хусусият бу синхрон таржима жараёнида таржимон тезкор қарорлар қабул қилиши, унда тўхтаб, маълумотни қайта қўриб чиқиш каби бебаҳо имконияти йўқлиги билан белгиланади” [3, 6-7]. Xудди шу борада Ванг (2016) ҳам “синхрон таржиманинг дарҳол амалага оширилиши зарурлиги хатоларга йўл қўйиш эҳтимолини кўпайтиради. Айниқса нутқ таркибидаги гаплар қўшма бўлса, уларда сонлар ёки нотаниш атамалар мавжудлиги таржимонинг ишига тўсқинлик қилади” [4, 43-52] деб ёзади. Мазкур мақолада инглиз тилидан ўзбек тилига синхрон таржима жараёнида лексик муаммолардан бири хисобланган сонларни синхрон равишда таржима қишлишни кўриб чиқамиз ҳамда уларни бартараф этиш учун стратегия тавсия берамиз.
Синхрон таржимада лексик муамолларни тасвирлар экан Томас Саймон (2019) қуйидаги лексик бирликлар инглиз тилидан бошқа тилга синхрон таржима жараёнида қийинчилик туғдириши мумкин деб таъкидлайди: сонлар, атоқли отлар, номинатив қўшма сўз бирикмалар, маданиятга хос сўз ва иборалар, идиомалар, фразали феъллар ҳамда бир сўзли атамалар [5, 27-28]. Гайлнинг фикрича (1995, 1999), синхрон таржимада сонлар айнан учта асосий сабаб туфайли таржимонлар учун муаммо тақдим этади: 1) сонларни олдиндан башорат қилиб бўлмайди; 2) агар таржимон сонни эшитмай қолса уларни контекстдаги бошқа элементларга таяниб қайта тиклаб бўлмайди; 3) аслият нутқнинг сонлар келтирилган қисмлари одатда информатив жиҳатдан зич бўлади [1,2].
Инглиз тилидан ўзбек тилига синхрон таржима жараёнида сонларни таржима қилиш бошқа тиллардаги каби қийинчиликка олиб келади. Юқорида Гайл келтирган сабаблардан ташқари инглиз ва ўзбек тилидаги сон категориясининг морфологик тизимидаги фарқлари туфайли бу қийинчилик янада кучаяди. Инглиз тилида cон категориясининг морфологик тизимида ўзбек тилидаги билан қиёслаганда қуйидаги фарқлар мавжуд бўлиб, уларга қуйидагилар киради: 1) ўнли касрлар тизимининг ифодаланиши; 2) оддий касрларнинг ифодаланиши [6,7].
Мисол учун фуйидаги гапда ўнли касрлар ишлатилган:
Кўриниб турибди-ки, бу гапни синхрон таржима қилганда таржимон дуч келадиган биринчи нарса бу биринчи каср таркибидаги “0” рақами умуман талаффуз этилмаслиги. Яъни бу соннинг транскрипциядаги кўриниши қуйидагича бўлади: [pɔɪnt fɔː]. Ўзбек тилига таржима қилинганда бу “ноль бутун ўндан тўрт” (nol buˈtun õnˈdan tɔ̃ːrt)деб таржима қилинади. Иккинчи сон эса “икки бутун ўндан икки” (ɪkˈkɪ buˈtun õnˈdan ɪkˈkɪ) деб таржима қилинади. Синхрон таржима жараёнида таржимон амалга ошириши лозим бўлган ҳаракатлар нотиқ нутқи билан параллел равишда амалга оширилиши, ҳамда сонлар синхрон таржима учун муаммо келтириши сабабларини хисобга олса, бу гапни таржима қилаётган таржимон олдида вақтни тежам муаммоси пайдо бўлади. Иккала каср ҳам ўзбек тилида айтилганда, сўзлардаги товушлар сони инглиз тилидаги муқобилидан ҳам товуш(6га 17 биринчи сўзда, 8га 18 иккинчи сўзда), ҳам буғинлар (2га 6 биринчи сўзда, 3га 8 иккинчи сўзда) сони жиҳатидан узунроқдир. Қуйидаги мисолда, сонлар янада кўпроқ ишлатилган:
|
Инглиз тили |
Транскрипцияси |
Ўзбек тили |
Транскрипцияси |
|
Public infrastructure spending is generally estimated to have larger short-term effects on U.S. activity, with the fiscal multiplier ranging between 0.4 and 2.2[8].
|
[ˈpʌblɪk ˌɪnfrəˈstrʌktʃə ˈspɛndɪŋ ɪz ˈʤɛnərəli ˈɛstɪmeɪtɪd tə həv ˈlɑːrʤə ˈʃɔːrtˌtɜːrm ɪˈfɛkts ɒn ˌjuːˈes ækˈtɪvɪti, wɪð ˈfɪskəl ˈmʌltɪˌplaɪə kəmˈpraɪzd bɪˈtwiːn ˈpɔɪnt ˈfɔːr ənd ˈtu: ˈpɔɪnt tu:] |
Давлат инфратузилмасига сарфланадиган харажатлар, одатда, қисқа муддатда АҚШ фаолиятига каттароқ таъсир кўрсатиши тахмин қилинади, молиявий мультипликатор эса 0.4 ва 2.2 оралиғида бўлади. |
davlat infratuzilmasiga sarflanadigan harajatlar odatda qisqa muddatda aqʃ faolijatiga kattaroq ta’sir kõrsatiʃi takhmin qilinadi molijavij multiplikato esa nol buˈtun õnˈdan tõrt va ɪkˈkɪ buˈtun õnˈdan ɪkˈkɪ oralighida bõladi |
|
Инглиз тилида |
Транскрипцияси |
Ўзбек тилида |
Транскрипцияси |
|
(The 1993 Clinton tax increase took hold and revenue increase point was 5.8% in 1993, 9% in 1994, 6.6% in 1995, 7.5% in 1996, 8.7% in 1997, 9.0%1998, 6.1% in 1999, and 10.8% in the year 2000) [9]. |
ðə ˌnaɪntiˈnaɪn naɪn naintiˈ θri ˈklɪntən tæks ˈɪnˌkriːsɪz tʊk hoʊld ənd ˈrɛvənju ɪnˈkriːs pɔɪnt wəz faɪv pɔɪnt eɪt pɚ ˈsɛnt ɪn naɪnti:n nainti ˈθri, naɪn pɔɪnt ˈzɪroʊ pɚ ˈsɛnt ɪn naɪnti:n nainti ˈfɔr, sɪks pɔɪnt sɪks pɚ ˈsɛnt ɪn naɪnti:n nainti ˈfaɪv, sɛvən pɔɪnt faɪv pɚ ˈsɛnt ɪn naɪnti:n nainti ˈsɪks, eɪt pɔɪnt sɛvən pɚ ˈsɛnt ɪn naɪnti:n nainti ˈsɛvən, naɪn pɔɪnt ˈzɪroʊ pɚ ˈsɛnt ɪn naɪnti:n nainti ˈeɪt, sɪks pɔɪnt wʌn pɚ ˈsɛnt ɪn naɪnti:n nainti ˈnaɪn, ənd tɛn pɔɪnt eɪt pɚ ˈsɛnt ɪn ðə jɪr ˈtuː ˈθaʊzənd] |
“1993 йилда Клинтоннинг солиқ ошириши кучга кирди ва даромаднинг ўсиши 1993 йилда 5,8%, 1994 йилда 9%, 1995 йилда 6,6%, 1996 йилда 7,5%, 1997 йилда 8,7%, 1998 йилда 9,0%, 1999 йилда 6,1% ва 2000 йилда бу кўрсаткич 10,8% ни ташкил этди.” |
bir miŋ tõqqiz juz tõq’son u’ʧin’ʧə jil’də klin’ton’niŋ so‘liq o‘ʃi’ri’ʃi ku’ʧgə kir’di va da’ro‘mad’niŋ õ’si’ʃi bir miŋ tõqqiz juz tõqson u’ʧin’ʧə jil’də beʃ buˈtun ɔ̃nˈdan sak’kiz fo‘iz’ni, bir miŋ tõqqiz juz tõqson tõr’tin’ʧə jil’də tõqqiz fo‘iz’ni, bir miŋ tõqqiz juz tõqson be’ʃin’ʧi jildə olti butun õndan olti foizni, bir miŋ tõqqiz juz tõ’qson oltinʧi jil’də jetti butun õndan beʃ foizni, bir miŋ tõqqiz juz tõ’qson jettinʧ jil’də sakkiz butun õndan jetti foizni, bir miŋ tõqqiz juz tõ’qson sakkizinʧi jil’də tõqqiz foizni, bir miŋ tõ’qiz juz tõqson tõqqizinʧi jil’də olti butun õndan olti foizni va ikki miŋinʧi jil’də bu kõrsatkiʧ õn butun õndan sakkiz foizni taʃ’kil etdi]. |
Кўриб турганимиздек, бу гапни синхрон таржима қилиш ҳар қандай таржимон учун катта қийинчилик туғдиради. Бу мисолда ҳам инглиз тилидаги гапнинг товуш ва бўғинларини ўзбек тилидаги таржимаси билан қиёсласак, жуда катта тафовут чиқади. Демак ўзбек тилига синхрон таржима қилаётган таржимон бу гапларни талаффуз этиш учун кўпроқ вақт сарфлайди ва бу вақт мобайнида нотиқ аслият нутқни гапиришда давом этавергани учун таржимон хотирасига қўшимча юк хосил қилади, қайсиким, ўз вақтида, қўшимча муаммоларга олиб келади. Яъни таржимоннинг хотираси ўта зуриқиши сабабли у муҳим маълумот қисми илғамай қолиши, натижада уни тушириб қолдириши мумкин.
Бундай муаммоларнинг олдини олиш учун баъзи таржимашунослар нотиқ ва таржимон гаплари бошланиши ўртасидаги вақт оралиғини иложи борича қисқартиришни тавсия этса [10, 149–74], Гайл ҳам бу стратегия самарадорлигини қўллаган ҳолда у таржимонга оператив хотира имкониятларини тежашга имкон беради дея таъкидлайди. Аммо бизнинг назаримизда, бу стратегиядан фақатгина малакали синхрон таржимонлар фойдалан олади, чунки уларда аллақачон бунинг учун зарур кўникмалар шакилланиб бўлган бўлади. Яъни улар олдиндан таҳмин қилиш (anticipation), компенсация каби стратегиялар билан таниш ва улардан бемалол фойдаланадиган босқичга етган бўлади.
Таржимонлар қўллаши мумкин бўлган яна бир стратегия аслият нутқда айтилган соннинг айнан ўзи эмас балки унга яқин, унинг тўлиқ муқобили эмас қисман муқобил бўлган сўз ва иборалар воситасида таржима қилиш (approximation). Бунга мисол учун “50% of those surveyed” - “сўровномада қатнашганларнинг ярми”; “¾ of all the participants” - “қатнашганларнинг 75 фоизи”, каби иборалар мисол бўлиши мумкин. Бу стратегия Калинанинг фикрича, бошқа барча стратегиялар иш бермаганда ишлатилиши мумкин [11].
Қуйидаги мисолни таҳлил қилайлик:
|
Инглиз тили |
Транскрипти |
Ўзбек тили |
Транскрипти |
|
Jeffrey Fuhrer: “So you might think that in some of the lower cost, lower income counties in the United States, you could afford it. But the answer is there's literally no county in the United States where a family of four can meet the cost of basic necessities. It's just not possible. When I use those baseline county by county budgets that I just referred to, what I find is that over 40% of all families have total resources that fall short of the cost of basic necessities. And they're not falling short by a few thousand bucks. These are families that are a good $15,000, $20,000, $25,000 short of actually making it”.
|
/soʊ juː maɪt θɪŋk ðæt ɪn sʌm ʌv ðə ˈloʊər kɔst ˈloʊər ˈɪnkʌm ˈkaʊntiz ɪn ðə juˈnaɪtɪd steɪts, ju kʊd əˈfɔrd ɪt. bʌt ði ˈænsər ɪz ðɛrz ˈlɪtərəli noʊ ˈkaʊnti ɪn ðə juˈnaɪtɪd steɪts wɛr ə ˈfæmɪli əv fɔr kæn mit ðə kɔst əv ˈbeɪsɪk nɪˈsɛsɪtiz. ɪts ʤʌst nɑt ˈpɑsəbəl. wɛn aɪ juz ðoʊz ˈbeɪslaɪn ˈkaʊnti baɪ ˈkaʊnti ˈbʌʤɪts ðæt aɪ ʤʌst rəˈfɜrd tuː, wʌt aɪ faɪnd ɪz ðæt ˈoʊvər ˈfɔrtɪ pɚˈsɛnt əv ɔl ˈfæmɪliz hæv ˈtoʊtəl ˈrisɔrsɪz ðæt fɔl ʃɔrt əv ðə kɔst əv ˈbeɪsɪk nɪˈsɛsɪtiz. ənd ðɛr nɑt ˈfɔlɪŋ ʃɔrt baɪ ə fju ˈθaʊzənd bʌks. ðiz ɑr ˈfæmɪliz ðæt ɑr ə gʊd fɪfˈtin ˈθaʊzənd, ˈtwɛnti ˈθaʊzənd, ˈtwɛnti faɪv ˈθaʊzənd ʃaɪ əv ˈækʧuəli ˈmeɪkɪŋ ɪt./ |
Жеффри Фурер: “Демак сизнингча АҚШдаги баъзи нархлар нисбатан арзонроқ ва фуқаролари даромади пастроқ ҳудудларда бундай нарсанинг имкони бор. Аммо бу саволга жавоб қуйидагича: АҚШда бирорта штат ёки туман ҳам йўқки, у ерда тўрт кишидан иборат оила ўзининг асосий эҳтиёжларини қондиришга сарфланган харажатларини шу пул билан қоплай олади. Бунинг имкони йўқ. Мен бу базовий ойлик миқдорини туманлар бўйича бюджетларни таҳлил қилганимда, 40% дан ортиқ оилаларнинг ресурслари асосий эҳтиёжлар харажатларига етмаслигини кўрдим. Ва улар га фақат бир неча минг долларгина етишмаётгани йўқ. Бу оилаларга камида 15 000, 20 000, 25 000 долларгача маблағ етишмайди”. |
Demak sizniŋ õjˈlaʃɪŋɪzʧə, ɑːqˈʃɪdəɡɪ ɑjrɪm ɑrˈzonroq va fuqarolari daˈromɑdi pɑst ɦʊˈdudˌlɑrdɑ bʊˈndai narsaning imkoni jõq. ɑmˈmo bu savolga ʤɑˈbɔb quɪdagiʧə: ɑːqʃdə bɪˈror tuˈmɑn ɦɑm joˈqkɪ, u jerda toːrt kiʃˈlɪʃˌlik oɪˈla ɑˈsɔsɪj ɛɦtɪˈjoʒˌlarini qondiriʃga sarflangan ɦaraʤatˌlɑrɪnɪ ʃu pul bilan qoˈplɑɪ oˈlædɪ. bʊniŋ imkoni jõq. men bu bazavij oilik miqdorini tumanlar bõjitʃa tahlil qilganimda, qirq foizdan ortɪq oɪˈlaˌnɪŋ ʊmˈʊmɪj rɪˈsʊrsˌlarɪ ɑˈsɔsɪj ɛɦtɪˈjoʒˌlar ɦaraʤatˌlɑrɪɡa jeˈtɪʃmɑɪdɪ. va ʊˈlarga fɑˈqat bɪr neˈʧa mɪnɡ ˈdɔlˌlɑɾ jeˈtɪʃˈmɑjotɡani jõq. bʊ oɪˈlaˌl ɑsˈlɪda õn beʃ miŋˈ jigirma miŋ, jigirma beʃ miŋˈdɔlˌlɑɾɡaʧɑ mablagh jeˈtɪʃmɑɪˌdɪ.
|
|
Michael Klein: That's really amazing. It's like 11.5% versus 40%. Are the differences between the official supplemental poverty rate and your calculated cost of necessities equally striking across racial and ethnic groups as well? |
/ðæts ˈrɪli əˈmeɪzɪŋ. ɪts laɪk ɪˈlɛvən pɔɪnt faɪv pɚˈsɛnt ˈvɜrsəs ˈfɔrtɪ pɚˈsɛnt. ɑr ðə ˈdɪfərənsɪz bɪˈtwin ði əˈfɪʃəl ˌsʌpləˈmɛntl ˈpɑvərti reɪt ənd jʊr ˈkælkjəˌleɪtɪd kɔst əv nɪˈsɛsɪtiz ˈikwəli ˈstraɪkɪŋ əˈkrɔs ˈreɪʃəl ənd ˈɛθnɪk grups əz wɛl?/ |
Майкл Кляйн: Жуда қизиқ-ку. Бу ҳудди таҳминан ўндан бир ва ўндан тўрт миқдор ўртасидаги фарққа ўхшайди. Расмий қўшимча камбағаллик даражаси билан сиз ҳисоблаган эҳтиёжлар харажатлари ўртасидаги фарқ ирқий ва этник гуруҳлар бўйича ҳам худди шундай каттами[1]?
|
/juda qiziq ku bu huddi nol butun õndan bir va õndan tõrt miqdor õrtaˈsidɑɡɪ ˈfɑrq. rɑsˈmɪj qõʃɪmˈʧɑ kɑmbɑˈghɑllɪk daˈrɑʤasɪ bɪlæn sɪz ɦɪsɔbˈlaɡan ɛɦtɪˈjoʒˌlær ɦaraʤatˌlarɪ ɔrtaˈsidɑɡɪ ˈfɑrq ɪrˈqɪj va etˈnɪk ɡuˈrʊh lɑr boɪʧɑ hɑm hʊddɪ ʃʊnˈdɑj kattamɪ?/ |
Кўриб турганимиздек, аслият нутқда сонлар ишлатилганда уларни айнан муқобили билан эмас, балки унга миқдоран яқин бўлган ибора воситасида таржима қилса бўлади. Аммо бундай стратегияни амалга оширишда синхрон таржимон доимо вақт омилини хисобга олиши керак. Ҳар қандай ҳолатда ҳам ўзбек тилидаги матн инглиз тилидаги матндан узунроқ чиқади, шунинг эвазига вақт етишмиовчилиги, хотирани зўриқтириш, натижада аслият нутқдаги баъзи элементлар таржима тилида айтилмай қолиб кетиши эҳтимоли кучаяди. Шунинг учун таржимон ўзи учун энг мақбул ва таржима учун энг кам вақт йўқотиш имконин берадиган стратегияни қўлласа мақсадга мувофиқ бўлади.
Иккинчи мисолимиз каби сонлар кўп ишлатилган нутқни таржима қилишда энг мақбул стратегия сифатида эшитаётган рақамларни ёзиб олиш тавсия этилади. Бунда таржимон эшитаётган сонларни қоғозга қайд этиб, таржима нутқида уларнинг навбати келганда таржима тилида ўқиб бериши мумкин бўлади. Аммо баъзи таржимашунос олимларнинг фикрига кўра бу стратегия баъзи холларда оператив хотира учун оғирлик қилади, айниқса агар аслият нутқда айтиладиган бу сонлар мураккаб ва узун рақамлардан иборат бўлса [12, 87-104].
Хулоса қиладиган бўлсак, инглиз тилидан ўзбек тилига синхрон таржимада сонлар лексик бирлик сифатида алоҳида қийинчилик туғдиради, чунки сон категорияси бу икки тилда бир биридан шаклан ҳамда структуравий жиҳатдан фарқ қиладиган сўз туркумидир. Сонлар аниқ маъно англатади ва таржимада бу маъно сақланиб қолиши шарт. Бу қийинчиликларни бартараф этишда аслият нутқда сонлар ишлатилганда нотиқ сўзлари билан таржимон сўзлари ўртасидаги вақт оралиғини қисқартириш, аслият нутқдаги сон ифодалаган миқдорга яқин бўлган сўз ёки иборалар воситасида таржима қилиб айтиш, ёки сонларни қайд қилиб олиб, улардан фойдаланиб таржима қилиш каби стратегиялардан фойдаланиш мумкин.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1. Gile D. Testing the Effort Models. Tightrope Hypothesis in Simultaneous Interpreting a Contribution. In Hermes, 1999. – № 23. – P.153-172.
2. Gile D. Basic concepts and models for interpreter and translator training (Rev. ed.). – Amsterdam: John Benjamins, 2009.
3. Tennent M. Training for the new millennium: Pedagogies for translation and interpreting. – Amsterdam: John Benjamins, 2005.
4. Wang H. A study on the strategy of Chinese-English consecutive interpreting of Beijing historical and cultural speeches. // International Journal of Applied Linguistics and Translation, 2016. - № 2(5). – P.43–52.
5. Simon T. (2019). Exploring difficulties in simultaneous interpreting: Insights from the English-French Louvain Corpus of Student Simultaneous Interpretations. // Université catholique de Louvain, 2019
6. Abdurahmonov G‘. O‘zbek tili grammatikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 1996.
7. Kaushanskaya V. Grammar of the English Language. – Moscow: Iris Press, 2008.
8.https://documents1.worldbank.org/curated/zh/649771486479478785/pdf/WPS7962.pdf
10. Bartlomiejczyk M. Strategies of Simultaneous Interpreting and Directionality in Interpreting, 2006. - № 8(2). – P.49–74.
11. Kalina S. Strategische Prozesse beim Dolmetschen: theoretische Grundland, empirische Fallstudien, didaktische Konsequenzen. – Tübingen: Gunter Narr Verlag, 1998.
12. Mazza C. Numbers in Simultaneous Interpretation. // In The Interpreters' Newsletter, 2001. – № 11. – P. 87-104.
Mustanova Sh. Translating numbers in simultaneous interpretation. The article examines problems related to rendering numbers in simultaneous translation from English into Uzbek. The author discusses the specific problems that numbers cause and presents some strategies for solving these problems.
Мустанова Ш. Проблема передачи имен числительных в синхронном переводе. В статье рассматриваются проблемы, с которыми сталкиваются переводчики синхронисты при переводе числительных, когда они переводят с английского языка на узбекский. Автор приводит примеры проблем, которые возникают при синхронном переводе, и предлагает несколько стратегий для их решения.
[1]Ўзбек тилига қилинган синхрон таржимада сонлардан ташқари бошқа муаммоларга эътиборимизни қаратмадик.
