Синхрон таржима машғулотларини ташкил этиш жараёнида машқ қилиш орқали мақсадга эришилади. Бизнинг мақоламизнинг мақсади синхрон таржимоннинг таржима қобилиятини шакллантиришдир, шунинг учун ўқув жараёнида қўлланиладиган машқлар тўплами ушбу компетенциянинг барча таркибий қисмларини ривожлантириш ва такомиллаштиришга йўналтирилади.

Тавсия этилган машқлар тизимини яратиш таълим жараёнида таклиф қилинган ва синовдан ўтган [2], мазмуни ва таълимни ташкил этиш тамойилларидан келиб чиқадиган жараёндир.

Ўқув мақсадлари машқлар тизимининг мўлжалланган натижаларга эришиш йўналишини белгилайди. Ўқув мазмуни амалиётга татбиқ этиладиган ўзига хос кўникма ва малакаларни билдиради. Таълим жараёнини ташкил этиш тамойиллари машқлар тизимини ўз вақтида амалга ошириш тартибини белгилайди.

Амалиётдан қуйидаги тайёргарлик машқларини кўриб чиқиш одат тусига кирган:

Кабинадаги жой, жиҳозни ёқиш ва текшириш. Таржимонни кабинада тўғри жойлаштириш ва жиҳозларни аниқ бошқариш қобилиятларига алоҳида эътибор бериш керак.

Микрофонда гапириш. Ушбу машқ тингловчига, биринчи навбатда, микрофондан тўғри фойдаланишни ўргатади, иккинчидан, бу овозни шакллантиришни яхшилашга ёрдам беради. Машқ биринчи навбатда кабинада ёзиб олинган ўзбек ва чет тилидаги ёзма матнларни ўқиш шаклида амалга оширилади. Битта машғулотда нутқ давомийлиги тахминан 2-3 минутга тўғри келади. Ёзувларни жамоавий равишда тинглашда ўқитувчи микрофон билан гаплашишда (микрофондан жуда яқин ёки узоқроқ) хатоларга эътибор қаратади ва овозни тўғри созлаш учун нима қилиш кераклигини тушунтиради. Овозни созлаш ва машқ қилиш бўйича асосий иш мустақил ишлашга ўтказилади.

Асл матнни тинглаш. Ушбу машқ тингловчига синхрон таржимон кабинасида манба матнини қабул қилиш шартларига ўрганишга имкон беради. Бундан ташқари, у тингловчиларнинг сезги ва мнемоник қобилиятларини ривожлантиришга қаратилган,

Асл матнни такрорлаш. Ушбу машқ тинглаш ва гапиришни параллел равишда амалга ошириш кўникмаларини махсус машқ қилиш учун мўлжалланган. У аввалгисига ўхшаб, аста-секин бир нечта версияларда амалга оширилади. Биринчи версияда тингловчилар ўзбек тилидаги матнни минигарнитуралар орқали тинглашади ва уни жим, ҳатто овоз билан микрофонга такрорлашади. Ушбу машқда тингловчилар ва маърузачи ўртасидаги бўшлиқнинг катталиги муҳим эмас. Такрорлаш учун матн ўқитувчининг микрофондан берилади.

Асл матнни кечикиш билан такрорлаш. Ушбу машқ, авваламбор, матнни бирликларга ажратиш ва маърузачидан ортда қолишнинг оптимал усулларини ишлаб чиқиш кўникма ва малакаларини шакллантиришга мўлжалланган. Машқ икки асосий вариантда амалга оширилади: интонацион-семантик бирликларда ва структура-синтактик блокларда орқада қолиш орқали.

Битта матнни тинглашни ва бошқасини талаффуз қилишни бирлаштириш. Ушбу машқ асосан сезгир, мнемоник ва бошқа синхрон таржима маҳорат ва кўникмаларини ўзлаштириш учун зарур бўлган қобилиятларни ривожлантиришга қаратилган; Ушбу машқнинг яна бир мақсади - тинглаш ва гапиришни параллел равишда амалга ошириш учун кўникмаларни ривожлантириш, яъни турли даражадаги жараёнлар оқимини тартибга солувчи синхронизация механизмини шакллантиришдан иборат.

Нутқни қисқартириш бўйича машқ бажариш. Нутқни қисқартириш қобилиятларини машқ қилиш бир неча даражаларда амалга оширилади: иборалар даражасида ва суперфразал бирлик даражада. Бундай ҳолда машқнинг иккита шакли қўлланилади: равон таржима ва эшитиш билан таржима қилиш киради.

Биринчи даражадаги нутқни қисқартириш қобилиятларини машқ қилиш, ибораларни қисқа иборалар (сўзлар) билан алмаштиришни ўрганишдан бошланади. Бу ишни тингловчилар ўзлари амалга ошириши учун ўқитувчи томонидан махсус танланган синхрон таржима матнларини (ёзма) асл матнлар билан таққосланади, тингловчилар сўз бирикмаларини қисқартириш усулларини аниқлайдилар ва тизимлаштирадилар. Кейинги дарсда ўқитувчи қисқартириш усуллари тизимини тўлдиради, аниқлайди ва уларни қўллаш бўйича машғулотларни бошлайди. Дастлабки машғулотлар равон таржима шаклида ибораларнинг ёзма рўйхатлари асосида амалга оширилиши мумкин. Кейин ўқитувчи машқнинг оғзаки шаклига ўтади: у микрофонда рўйхатдаги иборани айтади. Тингловчилар, қулоқчинда ўқитувчининг овозини тинглаб, тегишли қисқартиришни усулини танлайдилар ва қисқартирилган иборани (сўзни) талаффуз қиладилар. Дастлаб, машқлар секин суръатларда бажарилади, кейин бу усулларини ўзлаштирганингизда, тезроқ бажарилади.

Кўргазмали таржима. Бу турдаги таржима синхрон таржимани муваффақиятли амалга ошириш учун зарур бўлган барча кўникмаларни ривожлантиради. Таърифланган машқлар тизими доирасида кўриб таржима қилиш тўртта муаммони ҳал қилишга имкон беради.

Биринчидан, варақли таржима ёрдамида лексик ва синтактик эквивалентларни янада мустаҳкамлашга эришилади. Турли хил лексико-фразеологик ва синтактик қийинчиликларни ўз ичига олган катта матнларнинг равон таржимаси кўникмаларнинг мослашувчанлигини оширишга, ҳаракатлар ва операцияларнинг конволюцияси ва умумлаштириш даражасининг ошишига ёрдам беради.

Иккинчидан, кўриб таржима қилиш – бу хабарларни нутқ компрессиясида узоқ муддатли ва интенсив машғулотлар учун яхши шакл ҳисобланади.

Учинчидан, кўргазмали таржима юқори тезликда таржима қилиш кўникмаларини тайёрлашга имкон беради. Бундай муносабат билан машқ бажаришда тингловчиларга қўйиладиган талаб, нотиқликнинг ўртача кўрсаткичидан юқори бўлган таржима бўлади. Тезкор таржима машқлари сифатида кўриб таржима қилишнинг афзаллиги шундаки, у тингловчиларнинг максимал даражада индивидуал ривожланишига ёрдам беради.

Тўртинчидан, кўриб таржима қилиш синхрон кўриб таржима қилиш учун яхши тайёргарликни таъминлайди.

Кўргазмали таржима олдиндан тайёрлик билан амалга оширилиши мумкин. Тил материаллари етарлича кенг бўлиши керак. Битта машғулотда 5 дан 8-10 бетгача бўлган матнни таржима қилиш мумкин.

Синхрон таржимани машқлар ёрдамида ўқитишда маълум нутқ қобилиятлари ўзлаштирилади. Биз хабарни қабул қилимиз ва қайта ишлаймиз, яъни хорижий тилдаги матнни тинглаб  таржима матнини шакллантирамиз ва она тилида гапирамиз. Синхрон таржимада нутқ кўникмаларининг ўзига хос хусусиятлари мавжуд бўлиб, улар бир-бирининг устига “қатлам” яъни, кетма-кет жойлаштирилади.

Синхрон таржимани ўқитиш бўйича машқлар тўплами маълум принципларга мувофиқ равишда ташкил этилади: машқларни босқичма-босқич амалга ошириш принципи ва қийинчиликларни босқичма-босқич бартараф этиш, машқларни ташкил қилиш ва танлашда “ҳаракатчанлик” принципи, такрорланиш принципи машқларида материаллар қуйидагича бўлади:

1. Машқларни босқичма-босқич бажариш принципи синхрон таржиманинг қийинчиликларини алоҳида ва кетма-кет равишда енгишга имкон беради. Биз синхрон таржимани ўқитишда тайёргарлик ва нутқ босқичларини ажратамиз. Ҳар бир босқич маълум кўникма ва қобилиятларни шакллантириш ёки такомиллаштиришни ўз ичига олади.
2. Қийинчиликларни босқичма-босқич бартараф этиш принципи босқичларда машқларни блокларга қуриш ва уларни ўзаро боғлаш жараёнида амалга оширилади. Тайёргарлик босқичи тўртта машқ блокларидан иборат: тинглаш қобилиятлари ва кўникмаларини ошириш, синхрон таржиманинг ўзига хос кўникмаларини шакллантириш, илгари ўзлаштирилган таржима кўникмаларини ривожлантириш ва кетма-кет таржиманинг турли хил турлари бўйича машқлар яратишдан иборат.
3. Машқларни ташкил қилиш ва танлашда “ҳаракатчанлик” принципи таржимани амалга оширишда талабалар томонидан қилинган ноаниқликлар таҳлили асосида синхрон таржимани ўқитиш учун машқларни тузишда амалга оширилади. Ушбу тамойил синхрон таржимани ўзлаштириш жараёнида пайдо бўладиган қўшимча тил ва нутқдаги қийинчиликларни аниқлашга имкон беради ва уларни бартараф этиш учун қўшимча машқларни жорий этади.
4. Такрорланувчанлик принципи иборалар ва жумлаларни танлашда ва таржима тилини лойиҳалаштириш кўникма ва малакаларини оширишга қаратилган машқларни тайёрлашда амалга оширилади. Нутқ материалини танлаш таржима қилишда энг қийин бўлинмаларни такрорлаш принципига, шунингдек, нутқнинг семантик сегментларига мувофиқ ташкил этилади. Шундай қилиб, машқлар давомида талабалар бир неча бор бундай лексик бирликларга дуч келишади, бу эса таржима тузилмаларига эквивалентларни хотирада сақлашга ёрдам беради.

Таржима сифатини назорат қилиш машқ пайтида амалга оширилади (ўқиш, таржима пайтида қулоқчин орқали талабаларнинг таржималарини тинглаш). Бундан ташқари, талабалар ўз таржималарини овозли ёзувга олишади. Материаллар экспериментал ўрганиш натижаларини текшириш, таҳлил қилиш, таққослаш ва қайта ишлаш учун ишлатилади.

Синхрон таржимани амалга оширишнинг ўзига хос хусусиятларига мувофиқ, биз учун синхрон таржимани ўзлаштириш босқичларини ва турли босқичларда маълум мақсадларга эришиш учун машқ блокларини ажратиб кўрсатиш зарур.

Синхрон таржима машғулотининг нутқ босқичи таржиманинг ўзига хос кўникмаларини шакллантириш, таржимани ҳар хил режимларда (турли узунликдаги нутқ сегментларида) амалга ошириш бўйича машқларнинг блокини ўз ичига олади.

Олдиндан таржима қилинган матнни синхрон ўқиш. Ушбу машқ, ушбу гуруҳдаги барча машқлар сингари, синхрон талқин қилиш вариантларидан бирига тўғри келади. Машқ қуйидаги тарзда тайёрланади ва амалга оширилади. Ўқитувчи тингловчиларга нотиқлик нутқларининг ёзилган матнларини (одатда тайёргарлик машқлари ўтказилган) беради ва уларни маърузачи нутқи пайтида таржималарни кейинги ўқиш учун мустақил иш жараёнида уларни ёзма равишда таржима қилишга таклиф қилади. Кейинги дарсда талабалар синхрон таржима синфининг кабиналарига жойлаштирилган ва ўқитувчининг микрофонидан эшитиш воситаси орқали маърузачининг нутқини тинглаб, олдиндан тайёрланган таржимани ўқиб чиқишади.

Варақдан синхрон таржима. Машқ икки версияда амалга оширилади: дастлабки тайёргарлик билан ва тайёргарликсиз. Биринчидан, варақнинг синхрон таржимаси дастлабки тайёргарлик билан ишланади. Шу мақсадда талабалар дастлабки тайёргарлик учун оғзаки таржима қилишлари керак бўлган ораторик нутқларнинг матнларини оладилар. Тайёргарлик муддати ҳар хил бўлиши мумкин: бир кундан икки кунгача 10-15 минутгача. Дарсдан бир неча кун ёки соат олдин матнларни тарқатишда, материаллар ҳажми тўлиқ чизиқлараро таржимани бажариш мақсадга мувофиқлигини истисно қиладиган даражада бўлиши керак.

Эшитиш орқали синхрон таржима. Ушбу машқ қийин машқдир. У аста-секин жорий этилади ва аста-секин профессионал таржима фаолияти шароитларида мураккаблашади. Дастлабки машқлар тингловчилар таржима матнини синхрон ўқиб бўлгач амалга оширилади, яъни варақда матн таржимаси билан кабинада  1- 2 дақиқа ортда қолиб таржима қилишади.

Машқ биринчи навбатда алоҳида иборалар ва суперфразал бирликлар материалида амалга оширилади. Аслида, у лексик ва синтактик эквивалентларни аниқлаш машқлари билан бирлашади.

Таълим жараёнида машқлар комбинацияси. Таклиф этилаётган машқлар тизимининг самарадорлиги, асосан, машқларнинг ўқув жараёнида қанчалик моҳирона ва мантиқий бирлаштирилишига боғлиқ. Шу сабабли, машқ цикллари пайтида ва индивидуал дарсларда машқларни бирлаштиришнинг мақбул вариантлари кўриб чиқилади.

Тайёргарлик жараёни давомида 9 турдаги машқлар бажарилади. Албатта, ҳар бир машғулот учун барча 9 турдаги машқларни бажариш мантиқсиз. Тайёргарлик доирасида ҳар бир машқни бажариш учун алоҳида босқичларни белгилаш керак. Жараёнларни аниқлаш учун асос ҳар бир машқнинг мақсади ва уни амалга ошириш қийинлиги даражасига асосланган бўлиши мумкин.

Ҳар бир машқни тайёргарлик жараёни ичида бажариш босқичини унинг мақсадларидан келиб чиққан ҳолда аниқлаш мақсадга мувофиқ: цикл бошида тингловчиларнинг умумий ақлий фазилатларини ривожлантирадиган машқлар бажарилади, сўнгра мақсадли машқлар бажарилади. таржима маҳорати ва кўникмаларини ривожлантиришда, ўқув ишларининг касбий йўналишини ошириш билан тайёргарлик машқлари ва улар ҳал қиладиган таълим мақсадлари келтирилади. Ҳар бир босқичнинг давомийлиги машқнинг мураккаблиги ва шаклланаётган кўникмаларнинг аҳамиятига қараб белгиланади. Бутун жараён учун умумий мезон - бу ўрганишдаги қийинчиликларни уларни бирлаштириш орқали босқичма-босқич шакллантиришдан иборат.

Шуни таъкидлаш керакки, ҳар бир машғулот дарсдан дарсга сезиларли даражада мураккаблашади ва тингловчиларга янги талаблар қўяди.

“Эквивалентларни консолидатция қилиш бўйича машқ”, “нутқни қисқартириш учун машқ” ва “вараққа қараб таржима қилиш” ўқув жараёнлари давомида белгиланган таълим мақсадларига эришишни таъминлаб бажарилади. Ўқув жараёнлари давомида машқларни бирлаштириш принциплари бир хил бўлиб қолади. Ўқув машқлари ҳам босқичма-босқич жорий этилади. Биринчидан, илгари таржима қилинган матнни синхрон ўқиш жорий этилади. Сўнгра, унинг босқичи ўртасида (циклнинг 4-5 дарсидан сўнг), маърузачи нутқининг матнига қўшимчалар киритилганда, варақдан синхрон таржимани ўзлаштириш дастлабки тайёргарликдан бошланади.

Синхрон таржима ўқув курси сиёсий,иқтисодий-ижтимоий матнлар мисолида аслиятдаги хабарни тинглаш қобилиятлари ва кўникмаларини ошириш бўйича машқларнинг блокидан бошланади. Ишдан олдин матн мавзусига бағишланган муаммо бўйича суҳбат бошланади. Талабалар тегишли мавзу бўйича ўз фикрларини билдирадилар, муҳокама қилинган маълумотга ўзларининг фикрларини билдирадилар. Бундай норасмий мунозара нафақат ўқув матни даражасида, балки маълум бир мавзудаги маърузани идрок этиш ва тушунишга тайёрланади. Масалан:

Ўқитувчи нутқи: - Our today's report is devoted to the Elections. Have you heard about it? What is their main task?

Ушбу блок қуйидаги машқларни ўз ичига олади:

1. Лексик бирликларни ўқинг ва уларни таржима қилинг.

2. 1-машқда тавсия этилган рўйхатдаги лексик бирликлардан фойдаланиб гаплар тузинг.

3. 1-машқда тавсия этилган рўйхатдаги лексик бирликлардан фойдаланиб, иборалар яратинг.

4. Матндан аниқ лексик бирликларни ўқинг ва ўзбек тилига таржима қилинг.

5. Матнни мультимедиа воситалари ёрдамида томоша қилинг ва унинг мавзусидаги саволларга жавоб беринг.

6 Матн саволлари ва рўйхатидан фойдаланиб матн режасини тузинг. Режадаги фикрларни тушунтириш учун 1-машқдаги лексик бирликлардан фойдаланинг.

7. Мультимедиа воситалари ёрдамида томоша қилинг ва режа бандларига мувофиқ унинг мазмунини етказиш учун зарур бўлган калит сўзларни ёзинг.

8. 1-машқда лексик бирликлар рўйхатидан ўзингиз ёзган калит сўзларни тўлдиринг ва таржимани аслият тилида қайта айтиб беринг.

9. Режанинг ҳар бир бандини ўзбек тилига таржима қилинг.

10. Режадан фойдаланиб матннинг мавҳум таржимасини яратинг.

11. Матндаги бўшлиқларни тегишли лексик бирликлар билан тўлдиринг.

Биринчи блокнинг 1-машқлари катта маълумот мазмуни принципига кўра танланган матндан сўз ва ибораларни ўқиш ва таржима қилишдан иборат. Биринчи машқнинг мақсади грамматик ва лексик тинглашдаги қийинчиликларни олиб ташлашдир.

Янги лексик бирликларни киритишда уларни тушунтириш, аниқлаш, гапда кўрсатиш усуллари қўлланилади. Машқ қуйидаги тарзда амалга оширилади: талаба аслиятни ўқийди, унинг маъноси ҳақида тахмин қилади, иложи бўлса таржима қилади.

Ўқитувчи таржимани тузатади, янада қулайроқ вариантни беради, таржима қийин бўлса, ушбу сўз ёки иборани гапда ишлатишга мисол келтиради. Хулоса қилиб айтганда, сўзни ёки иборани таржима қилиш талаб қилинади, чунки талабалар танланган сўзга тенг келадиган ибораларни ёдлаб олишлари муҳимдир.