1970-yillarda diskurs tahlilida alohida yo‘nalish sifatida fanga kirib kelgan taom diskursi – glyuttonik diskurs deb nomlanib, strukturalizm, sotsiologiya va antropologiya nuqtayi nazaridan o‘rganila boshlandi. 1984-yilda adabiy tanqidchi Djeyms V.Braun 19 asr adabiyotida taom mavzusi va uning adabiyotdagi roliga oid juda yirik tadqiqod ishini nashr etdi [Mannur 2010: 11]. Glyuttonik diskurs ma’lum xalq madaniyati, adabiyoti, yashash tarzi va ijtimoiy hayotida muhim o‘rin tutadi. «Glyuttonik» istilohi qadimgi fransuz va o‘rta ingliz tillaridagi glutonie, lotincha gluttire («yutish») so‘zidan olingan, bu so‘z gula, «tomoq» degan ma’noni anglatadi. «Glyuttoniya» istilohi oziq-ovqat jarayonini yaxlit holda, ya’ni uni topishdan tortib, yarim fabrikatlarni qayta ishlash va iste’molga yaroqli mahsulot tayyorlashgacha bo‘lgan jarayonni o‘z ichiga oladi» [Державецкая 2013: 466]. Glyuttonik diskursning lisoniy xususiyatlarini tadqiq qilish, gastronomik istilohlarning lingvokulturologik xususiyatlarini o‘rganish, millat hayoti, dunyoqarashi va adabiyotidagi o‘rnini belgilashda yordam beradi. A.V.Olyanich «Презентационная теория дискурса» nomli monografiyasida OMLMda glyuttonik kognitiv sistemani keltirib o‘tadi [Олянич 2004: 397]. Uning fikricha, glyuttonik diskurs taom tayyorlash jarayonini o‘z ichiga olgan lingvomadaniy va etnomadaniy tushunchalar bilan uzviy bog‘liq, glyuttonik istilohi gastronomiya tushunchasi bilan korreksiyalanadi (pazandachilik san’atini bilish va uni qo‘llashni o‘z ichiga oladi) va har qanday etnomadaniyatning glyuttonik kognitiv sistemasiga uyg‘un tushadi [Ермакова 2023: 114]. Glyuttonik diskurs aspektlarini sanab o‘tgan olimlar asosiy e’tiborni badiiy adabiyotga qaratadilar. Xoh kattalar xoh bolalar adabiyoti bo‘lsin har kichik yoki yirik hajmdagi badiiy adabiyot namunasida taom va u bilan bog‘liq jarayonlar bor. Badiiy adabiyotdagi taom mavzusini tadqiq etish, jahondagi ilg‘or tendensiyalardan xabardorlik, zamonaviy qiyosiy adabiyotshunoslik va tarjimashunoslik oldidagi dolzarb vazifalardan biridir.

Sharqda bolalar adabiyoti asosan tarbiya vositasining bir turi deb qaralgan. Bolalar adabiyotiga oid monografik tadqiqod muallifi Mamasoli Jumaboyev – Bolalar adabiyoti so‘z san’ati va tarbiya vositasidir – deb yozadi. Kichkintoylar uchun yoziladigan har qanday badiiy asar ularning yosh xususiyatlariga, saviyasiga mos, kitobxonlar qalbida o‘y-fikrlar uyg‘otadigan, yorqin obrazlarga boy, yuksak g‘oyalarga, ulkan va porloq ishlarga ilhomlantiradigan bo‘lishi zarur – deya hisoblaydi. Shuningdek, muallif Bolalar adabiyoti yoshlarni imon-e’tiqodli kishilar sifatida va vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashda mustaqil mamlakatimizning qudratli quroli ekanligini ta’kidlaydi [Jumaboyev 2022: 4].

Olima Bashorat Jamilovaning fikricha, bolalar o‘qishi uchun mo‘ljallangan asarlar barcha xalqlar tarixida qadimdan davom etib kelgan. O‘zbek bolalar adabiyoti ham Sharq yozma adabiyotida “pandnoma”, “ma’vizatnoma”, “nasihatnoma”, ahloq kitoblari” singari nomlar bilan tasnif qilinuvchi asarlar zaminida voqelikka aylangan bo‘lsa-da, uning shakllanishi ma’rifatparvarlik – maktab-maorif tizimi islohotlari bilan chambarchas bog‘liqligi e’tirof qilinadi [Jamilova 2020: 5].

Darhaqiqat, butun dunyoda bolalar adabiyoti mavzusi nihoyatda nozik masala bo‘lib kelgan. Yevropalik olim Reynolds bu haqda shunday deydi:

“Bolalar adabiyoti” turli tillardagi rasmiy manbaalarda bolalar uchun yozilgan asarlarni anglatishi keltiriladi. Doimo bolalar adabiyoti noshirlar va shu soha vakillarini tashvishga solib kelgan. Sababi, bolalar mutolaasi uchun mo‘ljallangan adabiyotda shahvoniy mavzu ochiq oshkora berilmaganmi? Bola tarbiyasiga zarar keltiradigan mavzu yo‘qmi? Qo‘rqinchli emasmi? Bola lisonining buzilishiga olib keladigan grammatik noto‘g‘ri gap tuzilishlari, ko‘cha leksikasi qo‘llanmaganmi? – degan tashvish va xavotir doim qiynagan. Lekin yaqindan boshlab, kattalarning o‘zi bolalar adabiyoti(the Harry Potter books, His Dark Materials, The Curious Incident of the Dog in the Night-time, The Book Thief, Persepolis)ni mutolaa qila boshlagach, bolalar adabiyoti kattalarga to‘g‘ri keladimi? Kattalarning bolalar uchun mo‘ljallangan kitoblarni o‘qishga qiziqishi, katta avlodning aqlan orqada qolayotganining dalolati emasmikin degan xavotir boshlandi [Kimberly 2011: 19].

Binobarin, har qanday davr, makon va zamonda bolalar adabiyotining asosiy maqsadlaridan biri tarbiya, o‘smir yoshni to‘g‘ri yo‘lga boshqarish, shaxs sifatida shakllanishiga yordamlashish bo‘lgan. Bolalar uchun adabiyot yaratish cheki esa o‘sha davrning ma’rifatparvarlari chekiga tushgan. O‘zbek bolalar adabiyoti XX asring 20-30-yillarida shakllanib, umumadabiyotning alohida tarmog‘i sifatida maxsus yo‘nalish kasb etdi. Bunda A. Avloniy, H. H. Niyoziy, Shokir Sulaymon, Gʻayratiy, D. Oppoqova, Gʻulom Zafariy, Elbek, Hamid Olimjon, Gʻafur Gʻulom, Ilyos Muslim, Zafar Diyor, Sulton Jo‘ra, Qudrat Hikmat, Quddus Muhammadiy, Shukur Sa’dulla, Hakim Nazir, Po‘lat Mo‘min kabi yozuvchi-shoirlar o‘zbek bolalar she’riyati va nasrini, dramaturgiyasi hamda publitsistikasini shakl va mazmun, badiiylik va obrazlilik jihatdan barqarorlashuviga katta hissa qo‘shdilar. Binobarin, o‘zbek bolalar adabiyoti, dastavval, hodisa shaklida, so‘ngra bolalar va o‘smirlarga mo‘ljallab nihoyat ularga ixtisoslashgan adabiy hodisani ifodalagan holda dunyoga keldi. Buning tarixiy-tadrijiy taraqqiyot xususiyatlari, badiiy-uslubiy tamoyillari, ilmiy-nazariy umumlashmasi esa “Bolalar adabiyoti” deb nomlangan mustaqil fan tarixida o‘z ifodasini topib kelmoqda [Jamilova 2020: 5].

Sharq va Gʻarb bolalar adabiyotini solishtiradigan bo‘lsak, ikki adabiyotdagi umumiy o‘xshashlik bu didaktika va badiiy tasvir hamda qiziqarli sujetlar ostiga yashirilgan mafkuraviy qarashlar, etiket normalariga bolani yoshlikdan o‘rgatib borish bo‘lsa, farqli jihatlaridan biri, Yevropada bolalar adabiyoti – kattalarga bolani qanday tarbiyalash, uni qanday to‘g‘ri ovqatlantirish uchun ham yo‘riq vazifasini o‘tagan. Yevropaning eng qadimiy asarlaridan Gomerning Odisseyida ham taom va tanovvul mavzusining mavjudligi, qahrini bosish uchun Odisseyning taom tayyorlashi, taomning Yevropa adabiyotining fundamental asoslarini tashkil qilishini ko‘rsatadi [Keeling; Pollard 2009: 19].

XIX asrda onalar ehtiyotsizligi oqibatida Yevropada bolalar o‘limi soni keskin ortdi. Natijada, pediatriya sohasi rivojlandi. Shu bilan birga bolalar adabiyotida bolaga qanday qarash, qanday ovqatlantirish va tarbiyalash mavzusi bolalar adabiyotining asosiy tematikasiga aylandi [Tosi; Hunt 2018: 33]. Sababi, pediatrik qo‘llanmalarni kam sonli aholi o‘qishi, badiiy adabiyot esa, o‘sha davrda katta-yu kichikning birdek diqqatini tortishi mumkinligi, noto‘g‘ri ovqatlanish sabab yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan havfli kasalliklar oldi aynan bolalar adabiyoti orqali olinishi mumkinligi aniq edi.  Rennesansgacha bugungi zamonaviy taomlanish normalari etaloni hisoblangan Yevropada ochko‘zlik avj olgan, oddiy fuqarolar tugul zodagonlarning ham yeb to‘ymaslik vasvasasiga chalinganligini badiiy asarlar orqali satira va yumor vositasida ko‘rsatib berilgan. XVI asrda mashhur bo‘lgan Fransua Ramblening ochko‘z ota va o‘g‘il haqidagi Gargantua and Pantagruel roman pentalogiyasida cherkovning bema’ni qonun-qoidalari, ochko‘zlik va ongsizlik kulgi ostiga olingan.

Yevropa bolalar adabiyotiga taom mavzusining kirib kelishiga sabab, yosh bolada tabiiy ravishda me’yordan ortiq va turli-tuman taom iste’mol qilishga moyillik yuqori darajada ekanligidir. Laura Totsi va Bridjit Allenlarning fikricha, Viktoriya asri bolalar adabiyotida ishtaha mavzusi ustuvor bo‘lgan. Bolalar hech qachon me’yorni bilmaydilar. Agar ularning ratsioni nazoratga olinmasa, yosh avlod ko‘p ovqat yeyishdan turli kasalliklarga chalinishlari mumkin edi. O‘sha paytda Britaniya va Italiyada nashr etilgan ota-onalar uchun qo‘llanmalarda bolalarning to‘g‘ri ovqatlanishlari kerakligi haqida so‘z borib, noto‘g‘ri ovqatlanish o‘smir hayoti uchun havfli ekanligi bo‘yicha ogohlantirishlar beriladi. 1868-yilda shifokor Chavassi ota-onalarga bolani erkalash me’yori va bola ishtahasi, katta bo‘lganda oshqozoni sog‘lom bo‘lish haqida yoshlikdan qayg‘urish kerakligi haqida yozadi. O‘sha davrdagi yana bir bolalar shifokori Lauro bolani me’yoridan ortiq ovqatlantirish muammosi va uning oqibatlarini ko‘tarib chiqadi. Bu masala bo‘yicha bir necha tibbiy qo‘llanmalar nashr etilgan bo‘lsa-da, ota-onalar ko‘rsatmalarga rioya qilmas edilar. Shu sababdan XIX asrda bolalar adabiyotida ochko‘zlik mavzusi, to‘g‘ri ovqatlanishga yo‘naltirish g‘oyalari yetakchilik qildi [Tosi; Hunt 2018: 33].

Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, XIX asrda bolalar adabiyoti o‘rta qatlamni taom iste’molidagi me’yorlar va tanovvul madaniyati bilan tanishtirish va tarbiyalashdagi asosiy qurol vazifasini o‘tagan. Shu mavzudagi asarlar Italiya va Britaniya adabiyotida ko‘p uchraydi. Kristina Rozettining hikoyalari va Bassinining ertaklarida butun boshli millatga taom mavzusi orqali taom va tanovvul odoblari haqida implitsit murojaat yotadi [Gasperini 2022: 31]. Kristina Rozettining “Qish ertagi” (1974), Ayda Bassinining “Turko va Sparlampi” ertaklarida taom mavzusi ustuvorlik qiladi. Rozetti ertakni yosh kitobxon o‘qib lazzatlanishi uchun harakat qilsa, Bassini o‘z ertagi orqali bolaga tarbiya berishga  harakat qiladi. Garchi Bassini ham Rozetti kabi badiiy to‘qimalardan foydalangan bo‘lsa-da, uning uslubida pedagogik yondashuv ustuvorlik qilgan. O‘sha paytlar Italiyada bolalarga badiiy adabiyot orqali tarbiya berish urfda edi. “Turko va Sparlampi” ertagida ertak qahramoni – kichik Ersiliyaning onasi o‘z farzandini taom iste’mol qilish va turli noqulayliklarga injiqlik qilmasligi uchun aka-uka kuchuklar haqida ertak so‘zlab beradi. Hikoya ichidagi ertakda  Turko va Sparlampi degan cho‘ponning ikki kuchugi bor edi. Cho‘pon kuchukchalar sut ichish yoshidan o‘tganlarida eng chiroyli kuchukcha Turkoni o‘z xo‘jayiniga sovg‘a qiladi. Sarlampini esa o‘zida olib qoladi. Turko juda erkatoy uy hayvoniga aylanadi. Nafsini qondirish uchun berilgan ovqatga qanoat qilmasdan o‘z xo‘jayinining omboridan yeguliklarni o‘g‘irlab yeydi. Sarlampi esa mehnatkash, sodiq, halol, qora non yesa-da, egasining haqiga xiyonat qilmaydigan it bo‘lib yetishadi. Ertak oxirida Sarlampi egasi va boshqalarning hurmatiga sazovor bo‘ladi. Ochko‘z va ayyor Turko esa uyat va sharmandalikdan o‘ladi.

Taom diskursi XIX asr bolalar adabiyotida nihoyatda mashhur tematikaga aylandi.  Imbirdan tayyorlangan uycha haqidagi ertak Yakob Vilgelm va Rimm Kinderning Und Hausmärchen (1815)deb nomlangan kitobida mashhur bo‘lib ketdi. Kerolin Deniel, Jaklin Labbe i Djin Uebb kabi adabiyotshunoslar XVIII asr oxiri XIXasr boshlarida  bolalar adabiyotidagi glyuttonik diskursni xristian diniga bog‘liq jihatlarini o‘rgandilar [Gasperini 2022: 31].

Semizlik Gʻarb madaniyatida statistik ko‘rsatkichlari o‘sib boruvchi dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Bolaning ortiqcha vaznga ega ekanligi, yosh organizmning o‘sishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va hayot davomiyligining pasayishiga olib kelishi mumkin. Ortiqcha vazn bolaga nafaqat jismoniy, balki ruhiy zarar ham berishi mumkin. Sababi, semiz bolalar tengqurlari tomonidan tahqirlanib, mashara qilinishlari mumkin. Vazni og‘ir bolalarga – yalqov, dangasa, tanbal kabi haqorat va kamsitishlarning tengdoshlari tomonidan yo‘llanishi, bolaning psixikasiga salbiy ta’sir o‘tkazadi. Bu kabi bolalarning o‘ziga bo‘lgan bahosi tushib ketadi. Jamiyatda bolaning semizligi bu qadar negativ qabul qilinishi, tana og‘irligi yuqori kishilarga bo‘lgan salbiy munosabatning  shakllanishiga asosiy sabab, Cherkov targ‘ib qilgan diniy qarashlarga borib taqaladi. Sababi, Eramizdan avvalgi 345–399-yillarda Grek avliyolari Yevangiriya Pontiskiy 7 ta gunoh (g‘urur, qizg‘anchiqlik, shahvat, hasad, yeb to‘ymaslik, g‘azab va dangasalik) deb e’tirof etgan gunohlarning biri yeb to‘ymaslik va ko‘p ovqatlanish bo‘lib, Xudoni inkor etish, uning himmatini noto‘g‘ri yo‘lga safarbar etish va undan yuz o‘girishga sabab bo‘lishi ta’kidlangan [Keeling; Pollard 2009: 121]. Shu kabi  diniy qarashlar Yevropada semizlikka bo‘lgan negativ munosabatning shakllanishiga sabab bo‘lgan bo‘lsa, professor Gulnoza Odilova o‘zbek adabiyotida taomni chiroyli tasvirlashdan tiyilishning asosiy sababini quyidagicha izohlaydi:

Qur’on asosida yuzaga kelgan tasavvufiy ta’limotlar va uning millatimiz ongiga, adabiyotiga, gastronomik olam haqidagi tasavvuriga singib ketgan islomiy g‘oyalar ham tasdiqlaydi. Abu Nasr Sarroj tasavvuf tariqatining quyidagi maqomotlarini qayd etadi: 1.Tavba. 2.Var’a. 3.Zuhd. 4.Faqr. 5.Sabr. 6.Xavf. 7.Rajo. 8.Tavakkul. 9.Rizo. Uchinchi maqom bo‘lmish zuhd – var’aning davomi, bu – parhez, hazar qilish demak. Bunda taom va ichimlikdan saqlanish, halol va haromni ajratishga alohida e’tibor beriladi. Zuhd so‘fiy uchun dunyo tarki, «dunyo moliga ega bo‘laman», deb intilmaslik (hadis: Kimki dunyodan parhez etsa, uning qalbi tajalliyot nuri kiradigan joyga aylanadi). Junayd Bag‘dodiy so‘zi: «Zuhd dunyodan ixtiyoriy ravishda voz kechish va buning uchun qayg‘urmaslik» [Komilov 2009: 27]. Adabiyotimizning ma’naviy ildizlarigacha singib ketgan ruh va moddiyat o‘rtasidagi kurash, moddiylik g‘alaba qilsa, hayvoniylik, ruh ustun kelsa, ilohiylik ustun kelishi haqidagi tasavvufiy qarashlar o‘zbek gastronomik olam manzarasining tarixiy asosi bo‘lib xizmat qiladi. Zero, «so‘fiylik ta’limotida juda oz narsa bilan qanoat qilish shart qilib qo‘yilgan edi», –deydi tasavvufshunos olim professor Najmiddin Komilov (Shom so‘fiylari zarang yong‘og‘ini o‘g‘irda tuyib, yovvoyi arpa uni bilan qo‘shib, atala pishirib yeb yurganlar, deb ma’lumot beradi Adam Mers) [Odilova 2019: 35-36]. Olima o‘z doktorlik tadqiqotida zamonaviy o‘zbek  badiiy adabiyoti namunalarini tahlilga tortar ekan, adabiyotimizda taom diskurs asosan negativ maqsadlarda, qahramonlarning salbiy portreti va negativ hulq-atvorni ochishda, ijtimoiy status markerovkasi sifatida qo‘llanishini ko‘rsatib beradi. Buning asosiy sababi qilib esa – tasavvufiy ta’limotga ergashuvchi mumtoz adabiyotimiz namoyandalarining asarlarida ham ovqatdan, uning lazzatini so‘z bilan tasvirlashdan tiyilish ustunlik qilgan. Natijada, mumtoz adabiyotimizda «taom» konsepti atrofida «taom oz bo‘lishi kerak, uni kam iste’mol qilish lozim, u ko‘p bo‘lsa isrofgarchilik, undan rohatlanish tasviri —maishatparastlik namunasi, undan tiyilish, kechish — iroda  va qanoatlilik, Allohga yaqinlashuv (Zolim nafsim hech qo‘ymayin o‘yga soldi, Nafsdin kechib chin oshiqlar Alloh dedi. Ahmad Yassaviy); uni birovga berish — muruvvat (Muruvvat barcha bermakdur, yemak yo‘q, Futuvvat barcha qilmoqdur, demak yo‘q. Alisher Navoiy); uni kam iste’mol qilish sog‘liqqa koni foyda (Ba’zilar ovqatlanish uchungina yashaydilar, men esa yashash uchun ovqatlanaman. Abu Ali ibn Sino), (Sihat tilasang, oz ye, rohat tilasang, kam de. Alisher Navoiy) kabi so‘fiyona qarashlarga yo‘g‘rilgan konseptosfera hosil bo‘lgan. Bu hodisa esa tabiiy ravishda zamonaviy adabiyotimizga va u orqali tilimizdagi o‘zbek glyuttonik diskursiga ta’sirini o‘tkazmay qolmaganligini ko‘rsatadi [Odilova 2019: 35-36].

Bolalarning semizligiga bo‘lgan negativ munosabat o‘zbek adabiyotida ham shakllangan. Bunga Anvar Obidjonning “Dahshatli meshpolvon” asaridagi non va qaymoqlarni yamlamay yutadigan Meshpolvon, Xudoyberdi To‘xtaboyevning “Peshonasiga televizor yopishgan bolaning sarguzashtlari” asaridagi bolakay Omonboyning fantastik ishtahasini misol qilish mumkin. Biroq, o‘zbek adabiyotida bolaning ko‘p ovqat yeyishi  negativdan ko‘ra, ijobiy kulgiga olinadi. Sababi, ikkinchi jahon urushidan keyin ochlik balosidan zo‘rg‘a qutulgan o‘zbek olam milliy lisoniy manzarasida “bola ko‘p ovqat yeyishi kerak”, “qo‘lida non yeb yurishi kerak”, “ko‘p ovqatlansa sog‘lom bo‘ladi” – degan  asotsiativ tushunchalar hosil bo‘lib qolgan.

Ikkinchi jahon urushi davrida yegulik va taom alohida siyosiy masalaga aylandi. Tabiiy ravishda yozuvchilar uchun yangi vazifa yukladi. Hamma e’tibor urushga qaratilgan edi [Cassarino 2014: 29-30]. Bu davrdagi adabiyot ko‘zdan kechirilsa taomdan lazzatlanish emas, yegulikni tejash, kamroq iste’mol qilishga undash motivlari mavjudligini ko‘rish mumkin. Masalan, rus bolalar adabiyotida taom konseptiga qo‘shimcha ravishda kulba, pechka va mevali bog‘ shirin hayotning ramziy ifodasi sifatida badiiy adabiyotda keng qo‘llangan. Shoirlar urushdan oldingi va urushdan keyingi tinch hayotni muqoyasa qilishar va nemislar tomonidan ularning qishloq hayoti qanchalik izdan chiqqanligini mevali bog‘lari payhon, qozoni qaynab turgan kulbalari vayron qilinishini tasvirlar edilar   Masalan, shoir A. Bartoning “Tush” she’ri qahramoni bo‘lgan ona yurti dushman tomonidan egallab olingan qizaloq tushida Qrim olmalarini  ko‘radi. Olma daraxtining gullashi she’rning estetik go‘zallik tasvirini ta’minlagan bo‘lsa, ona yurtini aynan olma va uning hosili bilan eslashi vatan, to‘qchilikdagi go‘zal hayotning falsafiy ifodasi.  Retrospektiv planda asr qahramonining urushgacha bo‘lgan davrdagi hayoti tasviri orqali ifodalab berilgan. Bu asarda olmali bog‘ nafaqat yegulik, balki go‘zal hayot haqidagi chiroyli xotiralar bilan assotsiatsiyalangan. O‘sha davrdagi rus adabiyotida non pishirib bolasini urushga  yo‘llash motivi, nonning mifologik xususiyatga egaligini ko‘rish mumkin:

«Она ему лепешек намесила И испекла.

Не плакала при нем, не голосила,

Тверда была. Она его в уста поцеловала:

 – Иди, мой сын! Враги не ждут, врагов кругом немало, Иди, мой сын!» Е. Благинина «Две матери» [Октябрьская 2021: 980]. Bu kabi ikkinchi jahon urushi voqealari tasvirlangan o‘zbek adabiyotidagi badiiy asarlarda ham nonning shunchaki yegulik emas, ramziy ifoda, xalq istagi va irodasining ifodasi bo‘lib kelganligiga guvoh bo‘lish mumkin:

«Non tishlatib qolish» uzoq safarga yoki urushga ketgan kishining qaytib kelishiga, qolgan rizqi, ya’ni tishlangan nonini, albatta, qaytib kelib yeyishiga umid: Buvi, non, — dedim yana o‘sha ohangda. Devordagi nonni ko‘rsatdim. — Buvi, no-oon! Qiziq, negadir Habiba buvi bu safar saxiylik qilmadi. — Bu nonga tegib bo‘lmaydi, ko‘paygur,— dedi boshimni silab. — Qorningni qorachig‘idan aylanay, tegib bo‘lmaydi. Bu non Oltmishvoy akangniki. Ko‘rdingmi, bir chetini tishlab ketgan. Kelganida yana bitta tishlaydi-da, qolganini senga beraman («Dunyoning ishlari», O‘tkir Hoshimov) [Odilova 2022: 437].

Urush davrigacha va undagi to‘kin ro‘zg‘orning muqoyasasi, qozonda ovqat qaynashining yaxshi kunlar kelishidan umid, to‘kin hayotning ramziy ifodasi bo‘lib xizmat qilishi Gʻafur Gʻulomning “Mening o‘g‘rigina bolam” hikoyasida ko‘rish mumkin:

Bir chekkadan sotib yeb turibmiz. «Turib yeganga turumtog‘ chidamas», deganlar. Eh-ha, bu bolalar qachon ulg‘ayadi-yu, qachon o‘zining nonini topib yeydigan bo‘ladi!

Qaysi burchakka, qaysi chordevorga bosh suqmang, o‘n beshta yetim yuvuqsiz qo‘lini cho‘zib: «Amaki, non bering», deydi.

Bu parchada urush davridagi ahvol, kishilarning sillasi quriyotganligi jonli tasvirlangan. Yozuvchining maqsadi har bir hikoyani o‘qigan kitobxonda o‘sha ochlik va nochorlik hissi,  faqat uning ro‘zg‘orida emas, millat boshiga tushgan ish ekanligini anglatish bo‘lgan. Oddiy bir hikoya orqali butun bir xalqni qanoatga, to‘yib ovqatlanish, kutilgan yaxshi hayotning kelishiga umid berishga erishilgan:

- Voy o‘lay, qutlug‘ uydan quruq ketasanmi, bolam? Bir nima olib ket. To‘xta, nima olib ketsang ekan, ha, darvoqe, oshxonada bitta yarim pudlik qozon bor. Allazamonlar uyimizda odamlar ko‘p edi, katta qozonda osh ichardik. Xudoning g‘ashiga tegdik shekilli, shundoq katta, gurkiragan xonadondan mana shu to‘rttagina yetim qolib turibdi. Eh-ha, bular qachon katta qozonni qaynatar edi-yu... Shuni olib keta qol. Sotib bir kuningga yaratarsan, o‘g‘rigina bolam.

- Yo‘q, yo‘g‘-e, buvi, yomon niyat qilmang. Ha-huv deguncha bu kunlar ham unut bo‘lib ketadi. Yana katta oilalar jam bo‘ladi. Hatto bu qozon ham kichiklik qilib qoladi. O‘sha yetimlarning o‘ziga buyursin. To‘ylarida o‘ynab-kulib xizmat qilaylik. Xayr endi, buvi, men ketaman, tog‘ tomon ham yorishib qoldi.

O‘g‘rining qozonni olmay ketishi, yaxshi kun kelishiga, qozonlarda oshlar pishishiga ishora, kampirning emas butun xalqning ko‘ngliga taskin bo‘lib xizmat qilgan. Ochlikdan sillasi qurigan kasal qizaloqning hayotdan ilinji, yaxshi kunlarning ramziy ifodasi Mirzakalon Ismoiliyning “Farg‘ona tong otguncha” asarida taom diskursi orqali ta’sirli ifodalab  berilgan:

• Qishloqqa suv chiqadigan bo‘ldi, bizga ham yer berishadi — hokim aytdi! Biz ham dehqonchilik qilamiz, qorovullikni tashlayman, ko‘p-ko‘p bug‘doy, jo‘xori ekamiz, mosh, loviya ekamiz, qovun, tarvuz ekamiz. Matqovul xursand edi. Saltonbuvi shod iljayardi. Kasal qiz tandirdan endi uzilgan xushbuy, issiq, bug‘doy nonni ko‘z oldiga keltirib quvonar edi. Hammalari suyunar, suyunchlari ichlariga sig‘may baxtiyor-baxtiyor kular edilar. Go‘yo bugunoq, hoziroq qorong‘i kulbalari g‘allaga, ovqatga to‘ladigandek kamdan-kam osiladigan qozonlarida sergo‘sht, sermoy sho‘rva qaynayotgandek quvonib kulardilar!(«Farg‘ona tong otguncha», Mirzakalon Ismoiliy) [Odilova 2020: 309].

Mazkur asarda ham ocharchilik davrining o‘tkinchiligi, lazzatli taomdan hosil bo‘ladigan pozitiv ruhiyatning qaytishi, to‘yb ovqatlanish orqali oshqozonning bo‘shligi haqidagi muammodan qutulishdan umid qizaloqning lazzatli taom tatib ko‘rish orzusi orqali obrazli ifodalab berilgan.

Badiiy adabiyotdagi taom mavzusi dastlab ertaklar orqali shakllangan. Gʻarb va Sharq ertaklarida ochko‘zlik va yeb to‘ymaslik mavzulari mushtarak hisoblanadi.   Sharq xalq ertaklarida asosiy ertak qahramonlari o‘z fe’lidagi salbiy illat – ochko‘zligi sababli havfli vaziyatlar, omadsizliklarga duch keladilar.  Masalan: ochko‘zligi sabab ariga talangan boy (“Uch dona tarvuz urug‘i” ertagi); Yo‘l xaltasidagi nonini sehrgar bo‘riga bo‘lishgisi kelmay “borsa kelmas” ga ravona bo‘lgan katta va o‘rtancha o‘g‘il( “Kenja botir” ertagi); ochko‘zligi sabab, qizil sandiqqa yetisha olmagan Qimmat(“Zumrad va Qimmat”) ertagi.  Gʻarb ertaklarida ham ochko‘zlik qoralanadi. Cheksiz hasham va nozu-ne’matga ruju qo‘yib, teshik tog‘ora bilan qolib ketgan kampir (“Tilla baliqcha”), Kampirdan so‘ng nabirasini ham yemoqchi bo‘lib ovchilar tomonidan qorni yorilgan bo‘ri(“Qizil qalpoqcha”) Bu ertaklarning har biridan chiqadigan xulosa: ochko‘zlik – salbiy oqibatga olib keladi; Ochko‘z odam – kelajagini boy beradi; Ochko‘z odam  o‘z jazosini oladi.

Jahon bolalarning sevimli asarlaridan"Charli va shokolad fabrikasi" asaridagi ochko‘z Avgust Gloop(Nodon)dan, ingliz xalq ertagi “Ochqolgan qurt” dagi to‘ymas qurt ishtahasini tiyib bo‘lmasligi va buning ayanchli oqibatlari tasvirlarni taom tematikasidan chiqmagan holda,  Gʻarb bolakaylariga to‘g‘ri ovqatlanish haqidagi yo‘riqlarni chiroyli gulqog‘ozga o‘rab berilgan “shirinlik” ka o‘xshatsa bo‘ladi. Hikoyalarda to‘yimli ovqat tanovul qilish, bog‘larni va shunga o‘xshash yegulik ko‘p joylarni barpo qilish yoki ovqat bilan ijobiy munosabatni rag‘batlantiradigan pazandalik ishlarini boshlashi mumkin. Masalan, Judi Barrettning "Go‘shtli bulut" ("Cloudy with a Chance of Meatballs" by Judi Barrett) hikoyasini olaylik. Bu hayoliy hikoyada ajoyib shahar bo‘lib, unda yomg‘ir kabi osmondan oziq-ovqat tushishi haqida so‘z boradi. Kitobda spagetti tornadolaridan tortib to krep bulutlarigacha, jamiki eng yaxshi narsalarning haddan tashqari ko‘p bo‘lishi oqibatlari haqida ertak to‘qilgan. Ushbu rivoyatlar va ertaklarda yoshlikdan ovqatlanishga nisbatan sog‘lom munosabatni shakllantirishga yordam beradi.

Yuqorida tahlilga tortilgan tematik sujetlar yosh kitobxonga ortiqcha ovqatlanish va me’yor o‘rtasidagi muvozanatni ko‘rib chiqish imkonini beradi. Butun dunyoda bolalar adabiyoti orqali to‘g‘ri ovqatlanish targ‘ib etilayotgan bir paytda, O‘zbekistonda ancha uzilishdan keyin jonlanayotgan bolalar adabiyoti masalasiga e’tibor qaratilmoqda. O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasida Bolalar va o‘smirlar adabiyoti kengashining 2021-yil faoliyati yakunlariga bag‘ishlangan hisobot yig‘ilishida so‘nggi yillarda bolalar adabiyotida nashr etilgan kitoblar haqida so‘z bordi.  Orif To‘xtashning “Baxtiyor bolalik” bolalar uchun she’riy to‘plami, Muhabbat Yo‘ldoshevaning “Sayohatchi pingvincha”, “Ertakchi sichqon”, “Erkatoy qovun”, “O‘rdakchalarning siri”, “Arazlagan qish”, Gulnoz Tojiboyevaning “Epchil zag‘izg‘on”, “Mehmondo‘st olmaxon”, Xurshid Tojiboyevning “Mergan toshbaqa”, “Sayohatchi kemacha” nomli ertaklar to‘plami, Kavsar Turdiyevaning “Gulxan” jurnalida “Yaxshilikni o‘z vaqtida qil”, “Gʻuncha” jurnalida “Gʻaroyib izlar” hikoyalari yaratilgani qayd etildi. AQSH, Pokiston, Belgiya kabi xalqaro nashrlarda, xususan, “International Writers Journal”da Muhabbat Yo‘ldoshevaning “Ertakchi sichqon”, “Binafsha”, Gulnoz Tojiboyevaning “Chumolilarning yangi uyi”, Angliyadagi “DASH” adabiy jurnalida Xurshid Tojiboyevning “Daraxt va poyezd”, “Ranglarning janjali”, Gulnoz Tojiboyevaning “Chumolilarning yangi uyi”, “SINDH COURIER” Pokiston adabiy jurnalida Xurshid Tojiboyevning  “Bug‘u va she’r”, “Daraxt va poyezd”, Gulnoz Tojiboyevaning “Chumolilarning yangi uyi”, “ATUNIS GALAXY POETRY” Belgiya adabiy jurnalida Muhabbat Yo‘ldoshevaning “Ertakchi sichqon”, “Binafsha”, Gulnoz Tojiboyevaning “Epchil zag‘izg‘on”, “Mehmondo‘st olmaxon”, Xurshid Tojiboyevning “Bug‘u va she’r”, “Daraxt va poyezd”, “Ranglarning janjali”, “Kemacha”, “Dangasa soat”, “Fil va sichqon”, “Bodring” kabi ertaklari nashr etilganligi ta’kidlandi  [Usmonova 2022: 1]. Bizningcha, bugungi kunda o‘zbek zamonaviy bolalar adabiyoti o‘z oldiga ahloqiy-tarbiyaviy masalalardan tashqari to‘g‘ri ovqatlanish, sog‘lom turmush tarziga bolani tayyorlash masalasini ham qo‘yishi kerak. Buning uchun esa jahon bolalar adabiyotini o‘rganish, chet el bolalar adabiyotini o‘zbek tiliga tarjima qilish, ma’naviyatimizga mos keluvchi Gʻarb bolalar adabiyotidagi manfaatiga sujet va motivlardan ilhomlanib asarlar yaratish bugungi kunning kechiktirib bo‘lmaydigan masalasidir. Zero, endilikda g‘arb tillarini biladigan, kompyuter texnologiyalarini go‘dakligidan o‘zlashtirayotgan bolakaylarni kitobga qaytarish, ularga primitiv tarbiya emas, zamonaviy interaktiv uslubdagi o‘qishli adabiyotlarni yaratish uchun bu soha qiyosiy tadqiq qilinishi lozim.

Sharq va Gʻarb bolalar adabiyotidagi glyuttonik mavzu qiyoslansa, juda ko‘p o‘zaro o‘xshashliklar va farqlar borligi ko‘rinadi. Bu glyuttonim bilan bog‘liq fantaziyalar, taom va yegulikning yaxshilikka yoki yovuzlikka hizmat qilishi mumkinligi, taomni birov bilan bo‘lishish, taom lazzatidan zavqlanish va hokazo. Dastlab Yevropa bolalar adabiyotiga semizlikka qarshi kurashish va to‘g‘ri ovqatlanish targ‘iboti maqsadida kirib kelgan taom mavzusi, keyinchalik bola tarbiyasining asosiy vositalaridan biriga aylandi. O‘zbek va Jahon bolalar adabiyotida taom mavzusi va glyuttonik sujetlar muqoyasasi milliy madaniyatimizning Yevropa madaniyatiga mushtarak va farqli jihatlarini ochib berishga, sharqona odob-ahloq va didaktikaning o‘ziga xos lingvokulturologik jihatlarini to‘la anglashga xizmat qiladi.