Ekologiya, organizmlar va ularning atrof-muhit o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirini o‘rganadigan fan nisbatan yosh fan bo‘lib, uning rasmiy asoslanishi 19-asrga to‘g‘ri keladi. Biroq, uning asosini tashkil etuvchi tushunchalar qadimgi falsafiy an’analardan kelib chiqqan. Ekologiya bilan bog‘liq atamalar bu soha bilan bir qatorda rivojlanib, ko‘pincha fan, jamiyat va atrof-muhit ongidagi kengroq o‘zgarishlarni aks ettiradi. Ekologik terminologiya tarixini tushunish ekologik fikr qanday rivojlanganligi va tilning atrof-muhit fani va siyosatiga qanday ta’sir qilishda davom etishi haqida tushuncha beradi.

Ushbu maqolada ekologik terminologiyaning XX asr oxiridan boshlab to hozirgi kungacha qoʻllanilishigacha boʻlgan evolyutsiyasi batafsil koʻrib chiqamiz. Biz atamashunoslikdagi o‘zgarishlar ekologik fikrdagi yutuqlarni qanday aks ettirishini, shuningdek, ushbu o‘zgarishlarga ta’sir qilgan tashqi ilmiy, madaniy va texnologik omillarni ko‘rib chiqishni maqsad qilganmiz. Ushbu tarixiy taraqqiyotni tushunish nafaqat fan uchun kontekstni beradi, balki zamonaviy ekologiya duch keladigan ko‘p qirrali muammolarni, masalan, iqlim o‘zgarishi va biologik xilma-xillikning yo‘qolishini tushunishimizni kuchaytiradi.

Ushbu izlanishni amalga oshirishda ekologik terminologiyaning kelib chiqishi va evolyutsiyasini kuzatish uchun tarixiy matnlar, asosiy manbalar va ikkinchi darajali tahlillarga asoslangan keng qamrovli adabiyotlarni ko‘rib chiqishni o‘z oldimizga maqsad qilib oldik. Asosiy manbalarga Ernst Gekkel, Charlz Darvin va Artur Tansli kabi ekologiya va tabiat tarixiga oid asosli ishlar, shuningdek, ekologik nazariyaning rivojlanishi va uning leksikasini batafsil yorituvchi zamonaviy nashrlar kiradi. Tegishli atamalar esa ularning tarixiy ahamiyati va zamonaviy ekologik nutqda qo‘llanish chastotasi asosida tanlangan.

Birlamchi manbalarni ekologik atamalarning dastlabki ishlatilishi uchun tahlil qildik, ikkinchi darajali manbalarda esa bu atamalar qanday qabul qilingani, o‘zgartirilgani yoki kengaytirilganligi haqida kontekstni taqdim etganmiz. Biz, shuningdek, tashqi tushunchalar ekologiyaga qanday integratsiyalashganligini tushunish uchun geografiya, iqtisodiyot va tabiatni muhofaza qilish biologiyasi kabi tegishli sohalardagi fanlararo ta’sirlarni ko‘rib chiqdik.

Ushbu metodologik yondashuv orqali biz intizomga doimiy ta’sir ko‘rsatgan asosiy atamalarga e’tibor qaratgan holda, ekologik terminologiya tarixini batafsil bayon qiladigan keng qamrovli davrni ko‘rsatishni maqsad qildik.

Ekologiyaning kelib chiqishi.

“Ekologiya” atamasi (yunoncha oikos – “uy” yoki “turar joy” va logos – “o‘rganish” degan ma’noni anglatadi) birinchi marta 1866-yilda nemis biologi Ernst Gekkel tomonidan kiritilgan bo‘lib, u organizmlarni atrof-muhit bilan bog‘liq holda, hayot shakllari va ularning yashash joylarining o‘zaro bog‘liqligini o‘rganadigan fan sohasi hisoblanadi. E.Gekkelning bu yangiligi, birinchi navbatda, turlarni kataloglash, ular o‘rtasidagi dinamik munosabatlarga e’tibor bermasdan turib, avvalgi tabiiy tarixdan uzoqlashish edi.

Gekkeldan oldin Charlz Darvin va Aleksandr fon Gumboldt kabi mutafakkirlar allaqachon ekologik tafakkur uchun zamin yaratgan edi. Ayniqsa, Gumboldt oʻsimliklarning tarqalishi va oʻsimliklarga atrof-muhit omillarining taʼsirini keng koʻlamli tadqiq qilib, keyingi ekologik tadqiqotlar uchun zamin yaratdi. Darvinning tabiiy tanlanish nazariyasi turlarning atrof-muhitga qanday moslashishini ta’kidlab, ekologik tamoyillarni ham o‘z ichiga oladi.

Ekologik tushunchalarni ishlab chiqilishi.

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida ekologiya fan sifatida rivojlanib borar ekan, tobora murakkablashib borayotgan gʻoyalarni ifodalovchi yangi atamalar paydo boʻldi. Ularning eng asosiylaridan biri 1935-yilda ingliz ekologi Artur Tansli tomonidan yaratilgan “ekotizim”dir. Tansli organizmlar va ularning fizik muhitlari bir birlik sifatida o‘zaro ta’sir qiladigan tizim g‘oyasini rasmiylashtirishga harakat qildi. Bu konsepsiya inqilobiy edi, chunki u jonli (biotik) va tirik bo‘lmagan (abiotik) komponentlarning ma’lum bir fazoviy hududda birlashishini ta’kidladi.

“Biome” atamasi XX asrning boshlarida iqlim sharoitlari va biologik jamoalar bilan ajralib turadigan katta ekologik hududlarni tavsiflash uchun kiritilgan. Amerikalik ekologlar Frederik Klements va Viktor Shelford konsepsiyani ishlab chiqishda dunyo ekotizimlarini asosiy o‘simlik turlariga ajratishga e’tibor qaratishdi, ekologiyani o‘rganishning fazoviy jihatiga yanada urg‘u berishdi.

Ikkinchi jahon urushidan keyingi kengayish: biologik xilma-xillik va barqarorlikning yuksalishi.

Ikkinchi jahon urushidan keyingi davr atrof-muhitning yomonlashishi va resurslarning kamayishi bilan bog‘liq muamolar tufayli ekologik tadqiqotlar jadal sur’atlarda kengaydi. Ushbu kengayish bilan hodisalarni kengroq miqyosda tasvirlash uchun yangi atamalarga ehtiyoj paydo bo‘ldi. 1980-yillarda “biologik xilma-xillik”, ayniqsa, 1992-yilda Rioda boʻlib oʻtgan Yer sammitidan soʻng eʼtiborga sazovor boʻldi va u yerda tabiatni muhofaza qilish harakatlarining asosiy mavzusiga aylandi. Biologik xilma-xillik, biologik xilma-xillikning qisqartmasi, turlar ichidagi, turlar orasidagi va ekotizimlarning xilma-xilligini o‘z ichiga olgan Yerdagi hayotning xilma-xilligi va o‘zgaruvchanligini anglatadi.

“Barqarorlik” atamasi ekologiyadan oldin paydo bo‘lgan, ammo, atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha munozarada sezilarli o‘rin tutgan bu atama XX asr oxirida ekologiya fani bilan chambarchas bog‘liq bo‘la boshladi. 1987-yilda Brundtland hisobotida ta’riflanganidek, barqarorlik kelajak avlodlarning o‘z ehtiyojlarini qondirish qobiliyatini buzmasdan hozirgi kun ehtiyojlarini qondirishni anglatadi. Hozirgi vaqtda konsepsiya ekologik fikrning markazi bo‘lib, tabiatni muhofaza qilish, resurslarni boshqarish va iqlim o‘zgarishini yumshatish bilan bog‘liq siyosatlarga ta’sir qiladi.

Zamonaviy ekologiya: iqlim o‘zgarishi, biologik xilma-xillik va tabiatni muhofaza qilish.

XXI asrda ekologik terminologiyaning diqqat markazida iqlim oʻzgarishi, yashash muhitini yoʻq qilish va turlarning yoʻq boʻlib ketishi kabi dolzarb global muammolarga qaratildi. “Biologik xilma-xillik”, “ekotizim xizmatlari” va “bardoshlilik” kabi atamalar ilmiy tadqiqotlar va siyosat muhokamalarida markaziy o‘rinni egalladi.

1990-yillarning oxirida kiritilgan “ekotizim xizmatlari” tushunchasi odamlarning toza havo, suv va oziq-ovqat kabi ekotizimlardan oladigan afzalliklarini tavsiflaydi. Bu atama ekologiyaning iqtisod bilan kesishishini ta’kidlaydi va ekotizimlarning inson farovonligi uchun ahamiyatini ko‘rsatib beradi.

Ekotizimning buzilishlardan tiklanish qobiliyatini anglatuvchi “bardoshlilik” ham nazariy, ham amaliy ekologiyada asosiy tushunchaga aylandi. Ekstremal ob-havo hodisalari va boshqa ekologik buzilishlarning ortib borishi ekotizimlarning barqarorligini ekologik tadqiqotlar va siyosatni ishlab chiqishda birinchi o‘ringa olib chiqdi.

Zamonaviy ekologik terminologiya: fanlararo ta’siri.

So‘nggi o‘n yilliklarda ekologiya iqtisodiyot, sotsiologiya va texnologiya kabi sohalardan kelib chiqqan holda fanlararo aloqador bo‘lib bormoqda. Bu “ekotizim xizmatlari” va “bardoshlilik” kabi atamalarning kiritilishiga olib keldi. 1990-yillarda ommalashgan ekotizim xizmatlari odamlarning ekotizimlardan toza suv, oziq-ovqat va iqlimni tartibga solish kabi afzalliklariga ishora qiladi. Ushbu konsepsiya tabiatning inson nuqtai nazaridan qadriga urg‘u berish orqali ekologiyani iqtisod bilan bog‘laydi.

Muhandislik va psixologiya fanlaridan olingan “bardoshlilik” ekotizimlarning buzilishlarni qabul qilish va o‘zgarishlar paytida qayta tashkil etish qobiliyatini tavsiflaydi. XX asrning oxirida tadqiqotchilar ekotizimlar insonning ifloslanish, yashash joylarini yo‘q qilish va iqlim o‘zgarishi kabi ta’sirlariga qanday javob berishini o‘rganishganida, bu ekologik nutqda markaziy atama bo‘ldi.

Ekologiya terminologiyasi tarixi ekologiyaning fan sifatida kengroq rivojlanishini aks ettiradi, uning ildizlari tabiat tarixidan boshlab, hozirgi kundagi fanlararo, miqdoriy intizomgacha cho‘ziladi. Gekkelning “ekologiyasi” yoki Linneyning “tabiat iqtisodiyoti” kabi dastlabki ekologik atamalar organizmlar va ularning muhitlari o‘rtasidagi munosabatlarga urg‘u berib, bu sohaga asos solgan. Fan yetuklashgan sari “ekotizim”, “energiya oqimi”, “trofik dinamika” kabi atamalar paydo bo‘lib, ekologik jarayonlarni yanada murakkab va mexanik tushunishni aks ettirishga ko‘maklashdi.

XX asrning ikkinchi yarmida ekologik terminologiyaning kengayishi texnologiya va metodologiya sohasidagi yutuqlarga parallel ravishda matematik modellar, sun’iy yo‘ldosh tasvirlari va keng ko‘lamli tajribalar ekologlarga ekotizimlarni kengroq miqyosda o‘rganish imkonini berdi. “Biome”, “landshaft ekologiyasi” va “global ekotizim” kabi atamalarning paydo bo‘lishi fazoviy va vaqtinchalik miqyosda ishlaydigan ekologik jarayonlarning tobora ortib borayotgan tan olinishini ta’kidlab beradi.

So‘nggi yillarda “biologik xilma-xillik” va “ekotizim xizmatlari” kabi atamalar ekotizimlarning ichki va utilitar qiymatini ta’kidlab, ekologiya fanini siyosat sohasiga olib keldi. Iqlim o‘zgarishi va turlarning yo‘q bo‘lib ketishi kabi global ekologik muammolarning ortib borayotgan dolzarbligi ekologik tilning evolyutsiyasini davom ettirmoqda, chunki tadqiqotchilar ushbu inqirozlarni tasvirlash va yumshatish uchun yangi tushunchalarni ishlab chiqishga intilmoqdalar.

Ekologiya terminologiyasi so‘nggi ikki asr davomida sezilarli darajada rivojlanib, ekologiya fanining o‘zgaruvchan yo‘nalishi va ko‘lamini aks ettiradi. Tabiat tarixidagi kelib chiqishidan tortib, global ekologik muammolarni hal qiluvchi fanlararo soha sifatidagi hozirgi maqomiga qadar ekologiya tili yangi kashfiyotlar, texnologiyalar va ijtimoiy muammolarga moslashish uchun kengaydi. Ekologiya fani rivojlanishda davom etar ekan, uning terminologiyasi ham antropotsendagi ekotizimlarning murakkab va dinamik tabiatini ko‘rib chiqish uchun yangi tushunchalar paydo bo‘ladi.

Ekologik terminologiyaning tarixiy rivojlanishini tushunish nafaqat soha evolyutsiyasini tushunish imkonini beradi, balki kelajakdagi ekologik muammolarni hal qilishda aniq va ravshan tilning muhimligini ham ko‘rsatib beradi. Ekologik terminologiyaning evolyutsiyasi sohaning murakkabligi va ko‘lamining kengayishini aks ettiradi. Gekkel va Tansli kabi ilk ekologlar tomonidan kiritilgan asosiy tushunchalardan biologik xilma-xillik va chidamlilik kabi zamonaviy atamalarga qadar ekologiya tili yangi kashfiyotlarni tasvirlash va paydo bo‘layotgan ekologik muammolarni hal qilish uchun moslashgan. Ekologiya fani rivojlanishda davom etar ekan, shubhasiz, uning terminologiyasi ham sohaning, ham u tushunishga intilayotgan dunyoning dinamik xarakterini aks ettiruvchi vosita sifatida shakllanadi.