Юмор - бу  инсонлар ўртасидаги ўзаро ижтимоий таъсирнинг барча турларида пайдо бўладиган фаолият шакли бўлиб, кишилар кун давомида унинг турфа  кўринишлари  ҳисобланган кулгили воқеа-ҳодисаларга кўплаб дуч  келишади.  Род A. Мартин ва Томас Фордларнинг фикрига  кўра, юмор оддий кулгили ҳазиллардан  иборат  бўлишига  қарамасдан когнитив, лингвистик, психологик ва ижтимоий характердаги бир қатор жиддий  функцияларга  ҳам эгадир [R.Martin, T.Ford: https://www.elsevier.com]. Бинобарин, юмор қадимдан  инсон дунёқарашининг мазмун-моҳияти бўлганлиги сабабли кўплаб изланувчилар, хусусан, тилшунос, адабиётшунос, файласуф, психолог ва маданиятшуносларнинг  диққат эътиборида  бўлиб келган. У асосий эстетик  категориялардан  бири сифатида, асосан, Платон ва Аристотель давридан бошлаб, камида икки ярим  минг  йиллик тарихга  эга.  

В.Девкин таъкидлаганидек,  тилшунослик  соҳасида юморга  бўлган муносабат  анча  кенг қамровли  бўлиб, ҳар  қандай  тил  бирлигини  “ҳазил”  тушунчаси билан  боғлаш  мумкин, яъни сўз, сўз бирикмаси, фразеологик  иборалар,  мақол  ва маталлар, клише  иборалар,  гап  ва  матнлар шулар жумласидандир. Тадқиқотчи ушбу бирликларни  умумлаштирган  ҳолда  юморемалар, деб  ҳам  атайди [В.Девкин: 71-76].

Маълумки, кулгили  ибораларнинг юмористик хусусияти нафақат улардаги образлиликка асосланади, балки сўзловчилар уларни том маънода  тушуниши орқали юзага  келади.  Ушбу  фикрга  қўшимча  тарзда А. Бергсоннинг  “dès que notre attention se concentre sur la matérialité d’une métaphore, l’idée exprimée devient comique” (Агар диққат-эътиборимиз  метафораларнинг  моддий  тушунчасига  қаратилган  бўлса, унда  ифодаланган  маъно  ҳақиқатдан  комик маъно  касб этади.) таърифини ҳам   келтириш жоиздир [H.Bergson:52]. Тилшуносликда  кулгили иборалар абсурд  ҳодиса  сифатида  ҳам  талқин  қилинади. Айнан “абсурд” тушунчаси замирида эса сўз бирикмаларининг ички тузилишидаги семантик  мослашувнинг номутаносиблиги  инобатга  олинади [Т.З.Черданцева: 21-27]. Шунга  кўра ясалиш  жараёнида  метафорик маъно асосидаги киноя, табассум  ёки кулгига асосланган фразеологик  бирликларни юмор ҳосил қилувчи, бошқача қилиб айтганда, юмористик  фразеологизмлар туркумига киритиш  мумкин.

Мазкур мақолада биз  ҳам кишига  табассум бахш этадиган  ва эстетик завқ  берадиган, шунингдек, коммуникатив-прагматик хусусиятга эга французча  юмористик  фразеологизмлар (кейинчалик ЮФлар) тўғрисида  фикр  юритмоқчимиз.

Маълумки, юмор  индивидуал  хатти-ҳаракатлар  ва мулоқот фаолияти  билан  ўзвий боғлиқ бўлган ижтимоий-психологик  ҳодиса сифатида талқин қилинади [М.Минский:281-309.]. Шундай экан, ҳар бир халқнинг ўзига яраша ҳазил ва мутойиба  усуллари  мавжуд  бўлиб, улар  мазкур  халқларнинг  ўзаро маданият  ва одоб-ахлоқ тамойилларига бориб  тақалади. Масалан, инглизлар ўзларининг иш фаолияти  ва қадр-қимматини  кулги  остига  олишни ёқтирса, французлар  эса ўзларини  масхара қилишни асло ёқтирмайдилар.  Бироқ, бошқалардаги ғайриоддий  ҳолатларга дуч келганда уларни ўта  истеҳзоли тарзда муҳокама қилишни  бошлайдилар. Улардаги табассумнинг  озгина  ишораси  ҳолатнинг  асл  моҳиятини очиб беришга ёрдам беради  ва рақибга  жавоб  бериш  учун  шароит ҳам яратади.

Француз фразеологиясига диққат  билан  эътибор қаратилса, юмористик, яъни  кулгили  фразеологик  бирликлар француз фразеологик фондининг кўпчилик қисмини ташкил  этади. Масалан, қуйида  уларнинг айримларини мисол  тариқасида  келтириш  мумкин:

Француз тилидаги феълли ЮФлар  асосан, идиомалар ёки унилатерал  иборалар тарзида намоён бўлади.  Уларнинг мазмун-моҳиятини акс  эттирувчи яхлитликдаги ажралмас субъект  ва объект бўлаклари  ўзларининг эркин синтактик коррелятларига эга  бўлиб, ўз  ифода  воситалари орқали  бир-бирларидан  ўзаро  фарқ  қилади. Улар ўзларида  акс  этган ҳаракат субъекти  ва объекти  нуқтаи назаридан қуйидагича ўзаро  муносабат  шаклларини  ифодалай  олади:

• Субъект – шахс / объект – соматизм;
• Субъект – шахс / объект – предмет;
• Субъект – шахс / объект – мева;
• Субъект – шахс / объект – ҳайвон;
• Субъект – шахс / объект – ҳашарат;
• Субъект – шахс / объект – қимматбаҳо модда ва бошқалар.

Агар ЮФлар  таркибидаги юқорида  келтирилган субъект ва объект  компонентларини  умумлаштирсак, уларни  қуйидагича тўртта туркумга ажратиш мумкин, яъни объект сифатида 1) шахс  компонетлари, 2) ижтимоий олам, 3) ҳайвонот олами  ва 4) ўсимликлар оламини  инобатга олиш  ьақсадга мувофиқ.

Французча феълли ЮФларнинг субъекти доимо шахс  билан  ифодаланиши, бироқ, уларнинг объектлари эса хилма-хилликдан  иборат бўлиши мумкин. Бундай турфа объектлар аксарият ҳолларда соматизмлар, предмет ва ҳайвон номларидан ташкил топади. Масалан,  субъекти фақат  шахсдан  иборат  бўлган феълли ЮФлар объектининг хилма-хил ифода воситаларига қуйидагиларни келтириш  мумкин:

Француз фразеологиясининг  юмористик категорияси кам ўрганилган  масалалардан бири саналади, деб  ҳисоблаш ноўрин бўлмайди. Чунки ҳозирги  вақтда француз тилининг ҳеч қайси фразеологик луғатида юмористик  фразеологизмлар тўғрисида маълумот берилмаган. Маълум бир халқнинг ЮФларини  ўрганиш ўша  халқ  маданияти ва уларга хос ҳазил-мутойиба  оламини кашф  этишга, шунингдек, улар мазмунини  янада  чуқурроқ  тушунишга  ёрдам  беради. Зеро, фразеологик ибораларда акс  этган  маънолар ва ҳаётий воқеликни  тасвирлашда юмор, яъни кулгили ёки  ҳазиломуз маънолардан  фойдаланишнинг  ўзи ЮФларнинг кулги билан  реал  олам  ўртасидаги ўзаро  боғловчи  воситалардан  бири  эканлигидан  далолат  беради.

Юмористик хусусиятга эга фразеологик  бирликларнинг энг муҳим  белгиларидан бири уларда ҳажвий  маънонинг мавжудлигидир. Бундай маъно  иборалардаги маълум бир эстетик, лингвистик ва қолаверса, психологик  хусусиятлар намоён бўлганда пайдо  бўлади. Ибораларга хос эстетик хусусиятлар уларнинг маънавий   барқарорлигини, лингвистик хусусиятлар  ибора маъносининг тилда акс этиш  воситаларини  ва психологик  хусусиятлар  эса иборанинг тингловчида ҳосил  қиладиган кулги рефлексини ўз ичига  олади. Ушбу  ўриндаги  кулги рефлекси  кулгили  воқеа-ҳодисаларни идрок  қилиш  ва унга нисбатан ҳиссий муносабат  билдириш қобилиятидир.

Кулги  ўз навбатида  икки  ҳил қарама-қарши шаклдан иборат бўлади, яъни тананинг яйраб кулиш ҳолати ва ақлий  кулги. Уларни бошқача  қилиб, тана  кулгиси  ва ақл  кулгиси, дейиш  ҳам мумкин. Тана кулгусида кишининг қувонч ва хурсандчилик ифодаси, ақл кулгисида воқеликни  кулгили  баҳолаш  ифодаси  акс  этади [Е.Хрущева: 13]. Айнан  реал-воқеа-ҳодисаларга нисбатан кулгили   фразеологизмлар орқали баҳо  бериш жараёнида   ақл  кулгиси намоён  бўлади.

Француз тили фразеологияси  юзасидан  олиб борилган мазкур  мақолада, яъни французча ЮФларнинг ҳар  томонлама ўзига хослик жиҳатларини ўрганиш давомида юқорида келтирилганидек, юмор тушунчаси нафақат фразеологик ибораларда, балки мақол, матал ёки ҳикматли сўз  ва ибораларда ҳам кенг учрайди. Фикримизнинг исботи  сифатида айрим  тилшунослар  фразеология  фондининг мақол, матал, афоризм, топишмоқ ва ҳатто маънавий-ахлоқий  эртаклар ҳам ҳазил-мутойиба орқали  воқеланиши мумкинлигини таъкидлайди [П.В.Середа, Ю.В. Маркевич:131].

Шу сабабли ушбу изланиш  материали сифатида нафақат иборалар, балки мақоллар ёки ҳикматли  сўзларга  ҳам эътибор қаратиш  мақсадга  мувофиқдир.  Француз  тилидаги бундай  фразеологик  бирликлар айрим манбаларда [https://www.correspondons.com/beaux-textes] қуйидаги атамалар билан  номланади :

Француз тилидаги ҳикматли сўз, мақол ва ибораларни номлашда асосан  expression атамасидан фойдаланилгани   сабабли биз ҳам ушбу мақолада кулгили  мақол ва ҳикматли сўзларни ифодалаш  учун expressions humoristiques - юмористик  иборалар  (кейинчалик ЮИлар)  атамасидан  фойдаланишни мақсадга мувофиқ, деб  ҳисобладик.

Француз тилининг юмористик  иборалари  маълум  бир  ҳикматомуз  ва  доно фикрларни  юмор  орқали ифодалайди, бироқ, уларда акс этган  тушунча  фалсафий  нуқтаи  назардан чуқур маънога эга  бўлади. Масалан, шундай ЮИларга  қуйидагиларни мисол тариқасида  келтириш  мумкин:

Юқорида келтирилган ЮИларни   ўзларида  маълум  бир  ҳикматли  маъно ва тушунчаларни акс эттиргани боис юмористик  мақоллар, деб ҳам номлаш  мумкин. Шунингдек, уларда фалсафий  маънолар  ифодаси  ёрқин  акс  этганлиги  билан  алоҳида ажралиб туради. Хусусан, бундай  ЮИлар  ҳикмат,  фалсафий  маъно ва юмор учлиги асосидаги умумий  йиғиндини акс эттирувчи  фразеологик  бирликлар  ҳисобланади.  Бундан  ташқари, улар асосан, француз тилига Шарқ  маданияти орқали кириб келган мақол,  афоризм ва иборалардан   иборатдир.

Бундай  турдаги французча ЮИлар  ўз ифодалаётган  маъно  кўламига  кўра  бир қанча  мавзуларни  акс эттириши  мумкин. Шундай  мавзулардан  бири муҳаббат  ва  ишқий муносабатлар мавзуси бўлиб, уларнинг кулгили тарзда юмор орқали  ифодаланиши реал воқеа-ҳодисаларнинг нечоғлик  ҳақиқий мазмун-моҳиятини  очиб  беришга  ёрдам беради.  Уларнинг  дастлаб кўзга ташланадиган  хусусиятларидан  бири  ифода  шакллари, яъни уларнинг структур-синтактик хусусиятлари алоҳида тадқиқотни талаб қилади. Масалан, улар орасида асосан, мақол шаклидаги ва феълли ибора кўринишидаги структур  турлари  кенг  учрайди. Масалан:

 “Муҳаббат” ҳақидаги фалсафий  маъноли юмористик мақоллар бошқа  мақоллардан  ўзларининг редупликатив ва  қофиявий хусусиятлари билан ажралиб  туради. Масалан, муҳаббат мавзусининг энг доминант лексик бирликлари  ҳисобланган mariage – никоҳ; femme – аёл;  aimer – севмоқ;  каби сўзлари бундай  мақоллар таркибида такрор тарзда  қўлланилиши  ёки  -eux; -ette; -it;  сингари  сўз  ясовчи морфемик  қўшимчаларнинг  лексик  бирликлар охирида қофиявий  тарзда  қўлланилиши ЮИлар  таркибидаги  маълум бир компонентларга мазмун  жиҳатдан урғу бериш  учун  хизмат  қилади. Бу  икки хил  структур  хусусиятнинг  бир  вақтнинг  ўзида бир ЮИ  таркибида  бирга  қўлланилиши ушбу мақол ва  ибораларнинг жарангдорлиги, тезда эсда сақланиши, оҳангдорлиги ва мазмуннинг етарли даражада тушунарли эканлигини  ифодалайди. 

Бундан ташқари, mariage – никоҳ; femme – аёл; лексемалари “муҳаббат” мавзусининг асл  субъектив компонентлари бўлиб, ЮИлар матнининг лексик актуализаторлари сифатида  хизмат  қилади [Л.В.Бородина: 6]. Шунга  кўра, бу иккала доминант лексемани “муҳаббат” мавзусидаги мақолларнинг доимий субъекти  сифатида  қабул  қилиш  мумкин. Ушбу мавзу доирасидаги  феълли ЮИлар эса  доимий субъект  шахсли  компонентдан иборат бўлади. Қуйидаги мисолларни кузатиш орқали юқорида келтирилган фикр-мулоҳазалар исботини кўриш мумкин:

Бундай ЮИлар ифодалаётган  юмористик тушунча ва фразеологик  маъноларга эътибор  қаратилса,  иккаласида  ҳам субъект вазифасидаги “ижтимоий  ҳодиса” объект  вазифасидаги  “ижтимоий  ҳодиса” билан, “шахс омили” объект  вазифасидаги “шахс омили” билан  фаоллашади. Масалан, уларнинг қуйидагича турларига эътибор  қаратайлик:

• Mariage pluvieux - Mariage heureux.(Ёмғирдаги никоҳ–бахтли никоҳ. Ёмғирли кунда турмуш  қуриш  севишганларга бахт олиб келади.)
• Mariage plus vieux-Mariage heureux ! (Кексаликдаги никоҳ – бахтли никоҳ! Киши  қанчалик ҳаётни яхши ўрганиб, кеч  турмуш  қурса, ўша  оила бахтли бўлади.)
• Femme à lunettes, femme à quéquette!(Кўзойнакли  аёл – ноз-карашмали аёл. Жуда  жиддий  ва ақлли кўринган  кўзойнакли  аёл эркак зотига  қизиқувчан  бўлади.)
• Donner son cœur à quelqu’un. (Бировга юрагини бермоқ. Кимнидир  қаттиқ севиш - унга тўлиқ  таслим  бўлишдир.)
• Demander la main de quelqu’un. (Бировнинг  қўлини  сўрамоқ. Бировдан  турмушга чиқиш  учун розилигини  сўрамоқ.)

Французча  mariage – никоҳ; femme – аёл; компонентлари муҳаббат  мавзусидаги ЮИларнинг лексик-семантик хусусиятларини  ҳам  акс  эттирган  ҳолда  юмористик  объектларнинг  субъекти  вазифасида   актуаллашади ва шунга  асосан уларнинг бирини ЮИлардаги  ижтимоий  ҳодиса (mariage – никоҳ;)  ва  яна  бирини  эса   инсон  омили  (femme – аёл;)    сифатида  ўрганиш  мумкин.

Француз  тилидаги  ЮИларнинг мавзу  кўлами таҳлил қилинганда нафақат “муҳаббат” мавзуси,  балки“бойлик”, “оила” ва  “оилавий  муносабатлар”  мавзуси доирасидаги  фалсафий  мазмунга  эга  бўлган юмористик  иборалар  ҳам кўплаб  учрайди. Масалан: 

Кўриниб  турибдики, ҳар бир мавзу  доирасидаги ЮИлар ўзига хос махсус тадқиқот объекти бўла  олади. Масалан, “бойлик” мавзусидаги пулнинг осмондан тушиши, пулни деразадан  улоқтириш, юракнинг  қўл устида бўлиши, оғзида олтин  қошиқ  билан туғилиш, қўлида олтин бўлмоқ каби  кулгили  ҳолатлар  орқали бахт ва бойлик мавзуларининг ифодаланиши  юмор  ва лисоний  ҳодисалар ўртасида ўзаро муносабатлар мавжудлигидан  далолат беради  ва бундай муаммолар  тадқиқи  эса  тилшуносликдаги айрим  фразеологик  муаммолар ечимига сабаб  бўлиши  мумкин.

Бу иккала тушунчанинг ЮИларда воқеланиш  масаласини  ўрганиш  нафақат уларни воқелантирувчи фундаментал лексик актуализаторларни ажратиш,  балки фразеологик маъно ва юмор ўртасидаги лексик актуализаторларни ҳам ўрганиш муҳим саналади. Бу эса фразеология соҳасида  алоҳида  тадқиқотни талаб  этади.

Хулоса тариқасида шуларни қайд этиш лозимки, албатта, ушбу мақоладаги французча юмористик фразеологизм-ларнинг таҳлил остига олинган ҳар бир хусусияти кенг қамровли алоҳида изланишларнинг тўлақонли тадқиқот объекти  бўла олади. Хусусан, французча ЮФларнинг лингвомаданий  хусусиятлари, уларга хос юмористик хусусиятнинг семантик номутаносиблиги масаласи, юморни воқелантирувчи лексик актуализаторлар номентклатураси, юмор субъекти ва объектининг ўзаро муносабати, метафора  орқали ифодаланган  юмористик тушунча ҳамда фразеологик маъно ўртасидаги алоқадорлик каби  масалалар шулар  жумласидандир.

 Юқорида таъкидланганидек, юмор бизнинг назаримизда оддий кулгили ҳазиллардан иборат  бўлишига  қарамасдан, ўзига хос когнитив, лингвистик, психологик ва ижтимоий характердаги хусусиятлари орқали ҳар бир  тадқиқотчининг диққат-эътиборини кенг қамровли илмий изланиш томон йўналтириши  мумкин.