O‘zbek adabiyotida g‘ayb dunyosiga munosabat tarixiy, diniy va badiiy an’analarning uyg‘unlashuvi asosida shakllangan.  O‘zbek xalq og‘zaki ijodi, mumtoz adabiyot namunalari, XX asr yozuvchilari hamda zamonaviy adabiyot vakillari g‘aybiy dunyoni turlicha yondashuvlarda tasvirlagan. G‘ayb tushunchasi islomiy tafakkurda muhim o‘rin tutadi. O‘zbek adabiyotida bu tushuncha turli davrlarda turlicha badiiy talqin qilinib, tasavvufiy she’riyat, xalq og‘zaki ijodi va zamonaviy yozuvchilarning asarlarida o‘z aksini topgan. G‘ayb tushunchasi har ikki adabiyotda markaziy mavzulardan biridir, ammo uning badiiy talqini milliy, diniy va madaniy asoslarga tayanadi. O‘zbek adabiyotida g‘ayb dunyosi ko‘proq islomiy-tasavvufiy manbalardan oziqlangan bo‘lsa, ingliz adabiyotida u xristianlik va g‘arb mifologiyasi asosida shakllangan.

O‘zbek adabiyotida g‘ayb tushunchasi islomiy tasavvufiy tafakkur bilan chambarchas bog‘liqdir. Ahmad Yassaviy “Hikmatlar”ida g‘ayb dunyosini Alloh huzuriga yetishish ramzi sifatida talqin qilgan. Uning hikmatlari insonni dunyo lazzatlaridan yuz o‘girishga, ruhiy poklanishga va oxiratni unutmaslikka chorlaydi.

Sulaymon Boqirg‘oniy “Ahir zamon kitobi” asarida qiyomat, malaklar va oxirat manzaralarini tasvirlab, g‘ayb dunyosining diniy talqinini beradi. Alisher Navoiy esa o‘zining “Lison ut-tayr” asarida ruhiy sayrni g‘aybiy olamga safar sifatida ifodalaydi, bu sayrda qushlar ramziy obraz bo‘lib xizmat qiladi.

Xalq og‘zaki ijodida ham g‘aybiy olam obrazlari keng tarqalgan. Dostonlarda pari, dev, ajdaho, arvoh obrazlari xalqning tasavvurida g‘ayb olami timsoli sifatida qatnashadi. Masalan, “Alpomish” dostonida qahramonning kurashi nafaqat dunyoviy dushmanlarga qarshi, balki g‘aybiy kuchlar bilan ham bog‘langan. XX asr o‘zbek adabiyotida g‘aybiy dunyo ko‘pincha ramziy shaklda tasvirlangan. Cho‘lponning “Kecha va kunduz” romanida taqdir va inson erki masalasi orqali g‘aybiy qatlam seziladi. O‘tkir Hoshimovning “Ikki eshik orasi” romanida esa hayot va o‘lim o‘rtasidagi sirli olam, Allohning irodasi va insoniy taqdir g‘aybiy talqinda ko‘rsatiladi. Erkin Vohidovning “Ruhlar isyoni” she’rida esa insoniyat taqdiri falsafiy ohangda yoritiladi. O‘zbek adabiyoti asosan islomiy, tasavvufiy va xalq og‘zaki ijodiy an’analar bilan uyg‘un holda rivojlangani bois, unda g‘aybiy olam ko‘proq ilohiy haqiqatga yetishish vositasi sifatida tasvirlanadi.

Tasavvufiy poetikada: Alisher Navoiy, Ahmad Yassaviy, Boborahim Mashrab kabi shoirlar asarlarida g‘aybiy olam – ya’ni, ruhiy haqiqat, Alloh sirlarining mujassam manbai sifatida beriladi. Masalan, Alisher Navoiyning “Lison ut-Tayr” asarida qushlar sayohati orqali insonning haqiqatga, ya’ni g‘aybga yetishish yo‘li ramziy tarzda tasvirlanadi:

“Aql bila dillar ko‘zidin g‘ayb sirin ko‘rdi…”

(Alisher Navoiy, Lison ut-Tayr);

Xalq og‘zaki ijodida: O‘zbek xalq ertaklari, rivoyat va dostonlarida g‘aybiy obrazlar – jinlar, parilar, ruhlar, yerosti va osmonga oid mavjudotlar — xalq tafakkurida g‘ayb olami real hayot bilan bog‘langan holatda aks etadi. Bu obrazlar ko‘pincha axloqiy saboq, imtihon yoki mo‘jiza shaklida keltiriladi.

Zamonaviy adabiyotda: XX asr o‘zbek adabiyotida g‘ayb olami tush, ilhom, intuitsiya yoki ong osti fenomenlari orqali tasvirlanadi. Erkin Vohidov, Omon Matjon, Muhammad Ali kabi adiblarning falsafiy asarlarida g‘aybiy olamga ichki ruhiy ehtiyoj asosida yondashiladi.

Ingliz adabiyotida g‘ayb dunyosi talqini.

Ingliz adabiyotida g‘aybiy olam diniy, mifologik, fantastik va estetik jihatdan keng tahlil qilinadi. Ayniqsa, xristian an’anasi, kelt mifologiyasi va gotik madaniyat bu yo‘nalishni boyitgan. Ingliz adabiyoti, ayniqsa klassik va zamonaviy davrlar mobaynida, inson tafakkurining metafizik, diniy va irfoniy qatlamlarini o‘rganishda boy manba sifatida e’tirof etiladi. Uning muhim tarkibiy qismlaridan biri bu g‘aybiy olam — ya’ni sezgi bilan emas, balki ruh, ong yoki e’tiqod orqali anglanadigan hodisalar dunyosidir. Ingliz adabiyotida g‘aybiy olamning tasviri asosan Injil, xristian ilohiyoti va g‘arb mifologiyasiga tayangan. John Miltonning “Paradise Lost” asari diniy-falsafiy talqinning eng yorqin namunasi bo‘lib, unda farishtalar, Iblis, jannat va do‘zax tasviri orqali g‘ayb dunyosi yoritiladi.

William Blake mistik shoir sifatida tanilgan bo‘lib, u “The Marriage of Heaven and Hell” asarida vahiy va ilohiy ovozlarni g‘aybiy olamning ifodasi sifatida ko‘rsatgan. Romantizm davri shoirlari – Coleridge, Shelley, Byron – tabiat va ruhiyatni g‘aybiy kuchlar bilan uyg‘unlashtirgan.

XVIII–XIX asrlarda gotik romanlar g‘ayb dunyosining mashhur badiiy shakli bo‘ldi. Horace Walpole “The Castle of Otranto” asarida sirli ruhlar va arvohlarni tasvirlagan. Mary Shelley “Frankenstein” romanida esa ilm-fan va ilohiy sirlar o‘rtasidagi chegarani buzgan obrazni yaratadi. Edgar Allan Poe hikoyalarida ruhiy kasallik va g‘aybiy hodisalar uyg‘unlashadi. Bram Stoker “Dracula” asarida vampir obrazi orqali g‘aybiy olamni yovuzlik timsoli sifatida tasvirlagan.

XX asr va zamonaviy ingliz adabiyotida g‘ayb dunyosi fantastik janrlar orqali rivojlandi. J.R.R. Tolkienning “The Lord of the Rings” trilogiyasi, C.S.Lewisning “The Chronicles of Narnia” asarlari hamda J.K. Rowlingning “Harry Potter” seriyasi parallel olamlar, sehrli kuchlar va afsonaviy mavjudotlar orqali g‘aybiy dunyoni keng ko‘lamda tasvirlagan.

Xristian diniy adabiyotida: John Miltonning “Paradise Lost” asari g‘ayb dunyosining mukammal adabiy timsolidir. Unda jannat, jahannam, farishtalar va Shayton tasviri orqali ilohiy va shaytoniy kuchlar to‘qnashuvi, taqdir va erkin iroda muammolari yoritiladi:

“The mind is its own place, and in itself

Can make a Heaven of Hell, a Hell of Heaven.”

(John Milton, Paradise Lost)

Gotik romanlarda: XVIII–XIX asrlarda g‘aybiy elementlar estetik qo‘rquv, sirli muhit va noaniqlik orqali yoritilgan. Mary Shelley’ning Frankenstein, Bram Stoker’ning Dracula asarlari g‘aybni insoniyatni hayratga soluvchi va ba’zan tahdid qiluvchi kuch sifatida talqin qiladi.

Fantastik adabiyotda: J.R.R. Tolkien (The Lord of the Rings), C.S. Lewis (The Chronicles of Narnia) va J.K. Rowling (Harry Potter) asarlarida g‘aybiy olam – sehr, sirli mavjudotlar, parallel haqiqatlar orqali ochiladi. Bu asarlarda g‘aybiy dunyo faqat estetik emas, balki axloqiy tanlovlar, ma’naviy o‘sish uchun fon sifatida xizmat qiladi. Quyida ingliz va o‘zbek adabiyotidagi g‘ayb dunyosi talqinlari falsafiy, g‘aybiy, zamonaviy hamda adabiy obrazlarga ko‘ra taqqoslangan va tahlil qilingan.

Biz ingliz adabiyotida g‘ayb dunyosini turlicha talqinda keltirib o‘tamiz.

Diniy-falsafiy talqin: John Miltonning “Paradise Lost” asarida farishtalar, Iblis, jannat va do‘zax tasviri orqali g‘ayb dunyosi ifodalanadi. William Blake esa vahiy va ruhiy ko‘rish orqali g‘aybni talqin qilgan.

Romantizm: Coleridge (“The Rime of the Ancient Mariner”), Shelley va Byron she’riyatida tabiat va inson ruhiyati g‘aybiy kuchlar bilan uyg‘unlashadi.

Gotik va fantastika: Walpole (“The Castle of Otranto”), Mary Shelley (“Frankenstein”), Poe va Stoker (“Dracula”) asarlarida arvohlar, vampirlar va sirli olam tasvirlanadi.

XX asr va zamonaviylik: Tolkien (“The Lord of the Rings”), Lewis (“The Chronicles of Narnia”), Rowling (“Harry Potter”) asarlarida parallel olamlar, sehr va afsonaviy mavjudotlar orqali g‘ayb dunyosi keng badiiy makonga ega bo‘ladi.

Xulosa

O‘zbek va ingliz adabiyotidagi g‘aybiy olam tasvirlari o‘zaro farqli madaniy asoslarga ega bo‘lsa-da, har ikki an’anada bu mavzu insoniyatning ruhiy qidiruv, ma’naviy o‘sish, va sirli haqiqatga yetish kabi fundamental ehtiyojlariga javob beradi. G‘aybiy olam timsollari orqali adabiyot o‘quvchini real hayot chegaralaridan tashqariga olib chiqadi va uni inson va borliq o‘rtasidagi chuqur falsafiy bog‘liqlik haqida o‘ylashga chorlaydi. Qiyosiy tahlildan ko‘rinadiki, har ikki adabiyotda g‘ayb dunyosi inson ruhiy olami va taqdirini anglash vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. O‘zbek adabiyotida bu tushuncha asosan diniy-tasavvufiy tafakkur va folklor asosida talqin qilingan bo‘lsa, ingliz adabiyotida u diniy epos, romantik she’riyat, gotik roman va fantastika janrlari orqali keng badiiy shakllarga ega bo‘lgan.