Ingliz o‘rta asrlar adabiyotida nikoh tasviri juda muhim rol o‘ynaydi va jamiyatdagi ijtimoiy, diniy va madaniy qadriyatlar bilan chambarchas bog‘liqdir. O‘rta asrlar adabiyotida nikoh, asosan, ijtimoiy va diniy majburiyatlar, oilaviy manfaatlar va erkak va ayol o‘rtasidagi munosabatlar orqali tasvirlanadi. Nikohning romantik sevgidan ko‘ra, jamiyat tomonidan belgilangan vazifalar va majburiyatlar asosida shakllanishi ko‘plab o‘rta asrlar asarlarida aks etadi.

O‘rta asrlar ingliz adabiyotidagi nikoh tasviri, ayniqsa, diniy matnlar, epik she’rlar va xalq hikoyalarida (folklor) kuchli aks etgan. Bu davrda nikoh, ko‘pincha jamiyatning ajralmas qismi, iqtisodiy va ijtimoiy muvozanatni saqlash vositasi sifatida qaralgan. Shu bilan birga, o‘rta asrlar adabiyotida nikohning ba’zan idealizatsiyasi, ba’zan esa tanqid qilinishi mavjud.

1. Nikoh va diniy qadriyatlar

O‘rta asrlar adabiyotida nikoh diniy nuqtayi nazardan eng muhim ijtimoiy institutlardan biri sifatida ko‘riladi. Xristianlik ta’limotlariga ko‘ra, nikoh — bu Xudoning o‘rnatgan tartibi va jamiyatning asosiy birlik bo‘lagi sifatida tasvirlanadi. Nikohning asosiy maqsadi — naslni davom ettirish va er-xotin o‘rtasida muqaddas bir bog‘lanishning shakllanishidir.

Geoffrey Chaucerning "”The Canterbury Tales"” (XIV asr) asarida nikoh va oilaviy munosabatlar ko‘plab hikoyalarda tasvirlanadi. Masalan, “The Wife of Bath's Tale”da, muallif nikohni faqat ijtimoiy majburiyat emas, balki erkak va ayol o‘rtasidagi sevgi, munosabat va muloqot vositasi sifatida ko‘rsatadi. “The Wife of Bath” o‘z hikoyasida nikohni boshqarish va erkinlikka erishishning vositasi sifatida tasvirlaydi. U, shuningdek, nikohdagi ayolning roli haqida o‘z fikrlarini bildiradi, bu esa o‘rta asrlar jamiyatidagi patriaral tizimning tanqididir. Bundan tashqari, Chaucerning "”The Clerk's Tale"” (XIV asr) asarida nikoh va unga bo‘lgan sadoqat va sabr-toqat masalalari diqqat markaziga olinadi. Asarda Griselda ismli ayolning sabr-toqati va eriga bo‘lgan sadoqati tasvirlanadi. Nikohning mustahkamligi va er-xotin o‘rtasidagi o‘zaro ishonch, asarda ijtimoiy muvozanatni saqlash uchun zarur bo‘lgan masalalar sifatida ko‘rsatiladi.

2. Nikoh va ijtimoiy maqsadlar

O‘rta asrlar adabiyotida nikoh ko‘pincha shaxsiy ehtiyojlar va ijtimoiy manfaatlar asosida shakllanadi. Nikoh, oilaning iqtisodiy barqarorligi, sinfiy pozitsiyasining mustahkamlanishi va jamiyatdagi o‘rinlarining ta'minlanishi uchun zarur vosita sifatida qaraladi. “The Canterbury Tales”da, “The Merchant's Tale” da nikoh ko‘pincha iqtisodiy va ijtimoiy manfaatlar nuqtayi nazaridan ko‘rsatiladi. Erkaklar va ayollar o‘rtasidagi munosabatlar ko‘pincha shaxsiy ehtiyojlar va jamiyatdagi maqsadlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Nikohda erkak va ayol o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning tahlili va ularning ijtimoiy roli yoritiladi.

3. Nikoh va ayollarning rolini tasvirlash

O‘rta asrlar ingliz adabiyotida ayolning nikohdagi roli ko‘pincha “ajdaho” yoki “farishtaga” o‘xshatilib tasvirlanadi. Ayol, asosan, eriga bo‘lgan sadoqatni, boshqaruv va tarbiya funksiyalarini bajarishi kerak bo‘lgan shaxs sifatida ko‘rsatiladi. Nikohda ayol o‘zining barcha his-tuyg‘ulari va erkinliklarini erining ixtiyoriga bermoqda deb qaraladi.

4. Nikoh va o‘rta asrlarning idealizatsiyasi

O‘rta asrlar adabiyotida nikoh ko‘pincha idealizatsiya qilinadi. Ayniqsa, asarlarda nikohning muqaddasligi, er-xotin o‘rtasida o‘zaro hurmat va sadoqat asosida ideal nikoh tasvirlanadi. Shu bilan birga, nikoh, ko‘plab holatlarda, ba’zan fojiali yoki ma’naviy sinov sifatida ham ko‘rsatiladi.

Sir Gawain and the Green Knight (XIV asr) asarida, nikohning ma'nosi ko‘rsatilgan bo‘lib, unda sadoqat, shaxsiy qahramonlik va fidoyilik bilan bog‘liq masalalar yoritiladi. Gawain va uning nikohdagi sadoqatini tasvirlash orqali, adabiyotda nikohning ba'zan sinovlar, hamdardlik va axloqiy mas'uliyatlarni o‘z ichiga olganligini ko‘rish mumkin.

5. Nikoh va tanqidiy yondashuv

O‘rta asrlar adabiyotida nikohga bo‘lgan tanqidiy yondashuvlar ham mavjud. Ayniqsa, nikohning ba’zi shakllari, masalan, o‘zgacha ayollarning qiyinchiliklar bilan to‘qnashuvlari, mualliflar tomonidan ko‘rib chiqilgan. Nikohdagi ijtimoiy, iqtisodiy va axloqiy tanqidlar ko‘pincha jamiyatdagi nohaqliklarni ko‘rsatadi. Chaucerning "”The Merchant's Tale” va "”The Pardoner's Tale” kabi asarlarida nikohni tanqid qilishning o‘rta asrlar jamiyatining noto‘g‘ri va ijtimoiy adolatsizligini ko‘rsatuvchi vosita sifatida ishlatilgan. Ular, nikohni faqat shakl sifatida tasvirlash bilan birga, bu munosabatlardagi nohaqliklarni ham ko‘rsatadi.

Ingliz o‘rta asrlar adabiyotida nikoh tasviri jamiyatdagi ijtimoiy va diniy tizimlar, erkak va ayol o‘rtasidagi munosabatlar va oilaviy majburiyatlar nuqtayi nazaridan yoritiladi. Nikoh ko‘plab hollarda ijtimoiy tizimni qo‘llab-quvvatlash, naslni davom ettirish va jamiyatda barqarorlikni saqlash uchun zarur bo‘lgan bir institut sifatida ko‘rsatiladi. Biroq, o‘rta asrlar adabiyotida nikohning ba’zan idealizatsiyasi, ba’zan esa tanqidiy yondashuvi orqali yozuvchilar jamiyatdagi qiyinchiliklarni va nohaqliklarni ochib beradi. O‘zbek o‘rta asrlar adabiyotida nikoh tasviri ijtimoiy, axloqiy va diniy qadriyatlar bilan chambarchas bog'liq bo‘lib, asosan oilaviy muhit, er-xotin o‘rtasidagi munosabatlar va jamiyatdagi o‘rni haqidagi tasavvurlarni aks ettiradi. O‘rta asrlar adabiyotida nikoh muqaddas institut sifatida ko‘rilgan, uning asosida sevgi va o‘zaro hurmatdan ko‘ra, ko‘proq ijtimoiy majburiyatlar, naslni davom ettirish va jamiyatdagi o‘zaro bog'liqlik yotgan.

1. Diniy va ijtimoiy qadriyatlar

O‘zbek o‘rta asrlar adabiyotida nikoh ko‘pincha diniy va axloqiy talablarga mos ravishda tasvirlangan. Islom diniy qarashlariga ko‘ra, nikoh muqaddas bog'lanish sifatida qaralgan va u jamiyatning barqarorligini ta'minlashning asosiy vositasi bo‘lgan. Alisher Navoiy va Xoja Ahror Valiy kabi buyuk mutafakkirlar o‘z asarlarida nikohning muqaddasligini va uning er-xotin o‘rtasidagi mehr-muhabbat, o‘zaro hurmat va sadoqatni ta'minlashdagi ahamiyatini ta’kidlaganlar.

2. Alisher Navoiy asarlarida nikoh tasviri

Alisher Navoiy o‘zining asarlarida nikohni, avvalambor, axloqiy va ijtimoiy mas’uliyat sifatida ko‘rgan. Uning “Xamsa” asarida, ayniqsa, “Farhod va Shirin” dostonida, nikoh masalasi ko‘plab axloqiy va falsafiy qatlamlarga ega. Shirin va Farhodning sevgisi, nikohga bo‘lgan qarashini mukammallik va samimiyat nuqtayi nazaridan yoritadi. Ammo, Navoiy o‘zining boshqa asarlarida, masalan, “Lison ut-tayr”da, nikohni ko‘proq ijtimoiy majburiyat va oila barqarorligini saqlashning bir shakli sifatida ko‘radi.

3. Xoja Ahror Valiy va nikoh

Xoja Ahror Valiy, O‘zbekistonning eng mashhur tasavvuf shoiri va mutafakkirlaridan biri, o‘zining nasihatlarida nikohning ahamiyatini ta’kidlagan. Uning fikriga ko‘ra, nikoh, nafaqat diniy majburiyat, balki insonning axloqiy jihatdan to‘g'ri yo‘ldan yurishini ta’minlaydigan bir vosita sifatida qaraladi. Nikohda er-xotin o‘rtasidagi o‘zaro hurmat, sabr-toqat va o‘zaro yordamning ahamiyati muhim deb hisoblanadi.

4. Folklor va adabiy an’analar

O‘zbek o‘rta asrlar adabiyotida nikohning tasviri nafaqat diniy va axloqiy qarashlar asosida, balki xalq folklorida ham o‘z aksini topgan. O‘zbek xalqining og'zaki adabiyotida, ayniqsa, turmush qurish, nikoh, er-xotin o‘rtasidagi munosabatlar haqida ko‘plab qo‘shiqlar, hikoyalar va dostonlar mavjud. Misol uchun, “Alpomish” dostonida, Alpomishning sevgilisi Barchin bilan nikohi, ularning o‘rtasidagi sadoqat va ishqning ramzi sifatida tasvirlanadi.

5. Ziddiyatlar va tanqid

Biroq, o‘zbek o‘rta asrlar adabiyotida nikohning ba’zi jihatlari tanqid ostiga olinadi. Ayrim asarlarda, nikoh faqat ijtimoiy majburiyat sifatida ko‘rsatiladi va ba’zan bu o‘zaro muomala va mehr-muhabbat o‘rniga oilaviy manfaatlar bilan bog'liq bo‘ladi. Masalan, “Qutadg'u bilig” asarida nikoh, ba'zi hollarda, faqat davlat yoki sinfiy tizimning mustahkamlanishi uchun kerakli vosita sifatida tasvirlanadi. O‘zbek zamonaviy adabiyotida nikoh tasviri, an’anaviy oilaviy qadriyatlar bilan birga, ijtimoiy, shaxsiy va hissiy o‘zgarishlarning jarayonini aks ettiradi. O‘zbek adabiyotida nikoh va oilaviy munosabatlar ko‘plab yozuvchilar asarlarida markaziy mavzu sifatida yoritilgan bo‘lib, ular nikohni jamiyatdagi o‘rin va rol, shaxsiy tanlov, sevgi, majburiyatlar va shaxsiy erkinliklar o‘rtasidagi murakkab muvozanat sifatida ko‘rsatadilar. Zamonaviy adabiyotda, o‘zbek oilaviy munosabatlari va nikohdagi o‘zgarishlar, ayniqsa, ijtimoiy transformatsiya, shaxsiy erkinlik, yangi qadriyatlar va qadimgi an’analarning to‘qnashuvi orqali tasvirlanadi.

1. Nikoh va an’analarga hurmat

O‘zbek zamonaviy adabiyotida nikoh ko‘pincha an’anaviy qadriyatlar va oilaviy majburiyatlarga asoslangan tarzda tasvirlanadi. Ammo so‘nggi yillarda nikohning shaxsiy erkinlik va hissiy qoniqish bilan bog‘liq jihatlari ham kengayib bormoqda. Zamonaviy o‘zbek yozuvchilari nikohni jamiyatning qadimgi an’analari va zamonaviy qadriyatlar orasidagi muvozanat sifatida tasvirlaydilar. Misol uchun, Zulfiya, Hikmatulla Mirzoev va Ashraf Xakimov kabi yozuvchilar o‘z asarlarida nikohning an'anaviy va zamonaviy jihatlarini taqqoslab, shaxsiy ehtiyojlar va ijtimoiy bosimning qandaydir murakkab munosabatlar orqali o‘z ifodasini topishini ko‘rsatadilar. Ular nikohni faqat oilaviy majburiyatlar va jamiyat talablariga javob beradigan tarzda ko‘rsatmaydilar, balki nikohda sevgi, ishonch va shaxsiy erkinlikning ahamiyatini ham ta’kidlaydilar.

2. Nikoh va shaxsiy erkinlik

Zamonaviy o‘zbek adabiyotida nikohga yondashuv ko‘proq shaxsiy erkinlik, sevgi va hissiy bog‘liqlik orqali o‘zgarib bormoqda. O‘zbek yozuvchilari nikohning ijtimoiy majburiyatlardan ko‘ra, shaxsiy tanlov va his-tuyg‘ularga asoslangan muvozanat sifatida ko‘rsatishga harakat qilmoqdalar. Masalan, Zaynab yoki Shavkat Rahmon kabi yozuvchilarning asarlarida nikohda ikki shaxsning bir-birini tushunishi va o‘zaro muvozanatni topishining ahamiyati ko‘rsatilgan. Ularning asarlarida nikoh, ayniqsa, ayollarning erkinlikka intilishi, o‘z shaxsiy hayotini qurish va turmushdagi haq-huquqlarini anglashga bo‘lgan harakatlarini aks ettiradi. Bu yozuvchilarning ba’zi asarlarida o‘zbek ayolining nikohdagi rollari va oilaviy hayotdagi o‘rni muhokama qilinadi.

3. Nikoh va ijtimoiy o‘zgarishlar

Zamonaviy o‘zbek adabiyotida nikoh tasviri, ayniqsa, ijtimoiy o‘zgarishlar fonida ko‘rinadi. 1991-yilda O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng, jamiyatda katta o‘zgarishlar yuz berdi. Bu o‘zgarishlar o‘zbek oilaviy munosabatlari va nikohga ham ta’sir ko‘rsatdi. Ijtimoiy transformatsiya va globalizatsiya bilan birga, nikohda sevgi va hissiy bog‘lanish muhim ahamiyat kasb eta boshladi, bu esa o‘zbek adabiyotida aks etgan. Nikohda faqat oilaviy majburiyatlar va an’anaviy yondashuvlar emas, balki o‘zaro sevgi, shaxsiy hayot va shaxsiy erkinlik ham o‘z o‘rnini topdi. Ashraf Xakimovning asarlarida ijtimoiy o‘zgarishlar va zamonaviylikning oilaga ta’siri ko‘rsatilgan. Uning asarlarida ba’zida nikoh oilaviy manfaatlar asosida tuzilgan bo‘lsa-da, ba’zi hollarda, yangi qadriyatlar, erkin fikrlar va shaxsiy tanlovlar bilan bog‘liq bo‘lgan nikohlar tasvirlanadi.

4. Nikoh va ayolning roli

Zamonaviy o‘zbek adabiyotida nikohda ayolning roli o‘zgarmoqda. O‘zbek yozuvchilari, ayniqsa ayol yozuvchilar, nikohda ayollarning shaxsiy erkinligini va huquqlarini aks ettirishga harakat qiladilar. Bu asarlarda, nikohda ayolning jamiyatdagi o‘rni va unga qo‘yiladigan talablar o‘rtasida kurash ko‘rsatiladi. Oybekning asarlarida o‘zbek ayolining nikohdagi roli va jamiyatdagi o‘rni haqida ko‘p qiziqarli tasvirlar mavjud. Oybek, ayolning oiladagi majburiyatlari bilan birga, shaxsiy orzu-umidlari va erkinlikka intilishlarini tasvirlaydi. Gulchehra kabi yozuvchilar o‘z asarlarida, ayniqsa, zamonaviy o‘zbek ayolining nikohda shaxsiy erkinligini ta’minlashga bo‘lgan intilishlarini ko‘rsatadilar. Ularning asarlarida ayol o‘ziga xos shaxs sifatida tasvirlanib, nikohda faqat oila va jamiyatning talablariga javob beradigan emas, balki o‘z shaxsiy his-tuyg‘ularini ham inobatga olishga harakat qiladigan ayolni ko‘rish mumkin.

5. Nikohdagi qiyinchiliklar va qarama-qarshiliklar

O‘zbek zamonaviy adabiyotida nikohdagi qiyinchiliklar va qarama-qarshiliklar, ayniqsa, oilaviy hayotning murakkabliklari va insonlar o‘rtasidagi muvofiqlik masalalari ta'riflanadi. Nikohdagi ba'zi qiyinchiliklar, ijtimoiy va iqtisodiy vaziyatlar, shaxsiy ehtiyojlar va orzu-umidlar o‘rtasidagi to‘qnashuvlar hikoyalar va romanlarda o‘z aksini topadi.

O‘zbekistonning zamonaviy adabiyotida ko‘p hollarda nikohdagi er-xotin o‘rtasidagi tushunmovchiliklar, moliyaviy va oilaviy bosimlar, nikohdagi ehtiyojlar va shaxsiy erkinlik o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar tasvirlanadi. Bu borada Ashraf Xakimov va Muhammad Ali kabi yozuvchilarning asarlarida oilaviy muammolar va shaxsiy izlanishlar o‘rtasidagi murakkab muvozanat ko‘rsatiladi.

O‘zbek zamonaviy adabiyotida nikoh tasviri jamiyatdagi o‘zgarishlar, ijtimoiy qadriyatlar, ayollarning huquqlari va shaxsiy erkinlikka bo‘lgan intilishlarini aks ettiradi. Nikoh faqat oilaviy majburiyatlar va ijtimoiy normativlar bilan bog‘liq bo‘lmay, balki shaxsiy ehtiyojlar, sevgi va o‘zaro tushunish asosida ko‘rsatiladi. Yozuvchilar nikohdagi o‘zgarishlarni va yangi qadriyatlarni tasvirlaydilar, bu esa o‘zbek oilasidagi qarama-qarshiliklar va shaxsiy erkinlikka bo‘lgan intilishlarni o‘quvchilarga tushunarli va hissiyotli tarzda yetkazadi.

Ingliz zamonaviy adabiyotida nikoh tasviri ko‘plab yozuvchilar tomonidan turli ijtimoiy, hissiy va madaniy kontekstlarda yoritilgan. Zamonaviy ingliz adabiyotida nikoh faqatgina bir huquqiy yoki ijtimoiy munosabat sifatida tasvirlanmaydi, balki bu mavzu ko‘pincha shaxsiy erkinlik, sevgi, shaxsiy orzu-umidlar, va jamiyatning bosimi o‘rtasidagi murakkab o‘zaro munosabatlar orqali ko‘rsatiladi. Zamonaviy ingliz adabiyotidagi nikoh tasvirini tahlil qilishda, yozuvchilarning ijtimoiy tizimdagi islohotlar, gender roli, va nikohdagi turli qarama-qarshiliklar bilan bog‘liq fikrlarni hisobga olish muhim.

1. Nikoh va shaxsiy tanlov

Zamonaviy ingliz adabiyotida nikoh ko‘plab hollarda shaxsiy tanlov va his-tuyg‘ularga asoslangan tarzda tasvirlanadi. Yozuvchilar nikohni shaxsiy baxt, sevgi va o‘zaro hurmat asosida tuzilishi kerak bo‘lgan bir munosabat sifatida ko‘rsatadilar. Hilary Mantelning “"Wolf Hall” (2009) asarida, nikoh haqidagi tasvir tarixiy kontekstdan kelib chiqqan bo‘lsa-da, o‘zaro shaxsiy his-tuyg‘ular va tanlov muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. U er-xotin o‘rtasidagi munosabatlar, albatta, siyosiy va ijtimoiy jihatlarni ham o‘z ichiga oladi, lekin shaxsiy tanlov va sevgi bu munosabatlarning asosiy elementlari sifatida ko‘rsatiladi.

Zadie Smithning "”On Beauty”  (2005) romanida esa nikoh shaxsiy hayot va oilaviy muammolarni anglatadi. Qahramonlar o‘rtasidagi nikoh ijtimoiy muammolar va oilaviy to‘qnashuvlar, ba'zan sevgining yo‘qolishi va qayta tiklanishi orqali ko‘rsatiladi. Bu asarda, nikoh faqat moliyaviy va ijtimoiy bog‘lanish emas, balki o‘zaro tushunish va hissiy bog‘liqlik bilan bog‘liq munosabat sifatida yoritilgan.

2. Nikoh va gender rollari

Zamonaviy ingliz adabiyotida nikoh va oilaviy munosabatlar ko‘plab hollarda gender rollari bilan bog‘liq muammolarni ochib beradi. Yozuvchilar, odatda, nikohda ayol va erkakning rollarini, gender tengligi va shaxsiy erkinliklarni tahlil qiladilar. Nikohda gender rollari haqidagi tasavvur zamonaviy o‘zgarishlar bilan birga o‘zgarib bormoqda. Ali Smithning "”How to be both"”(2014) asarida gender rollari va nikohdagi ayollarning o‘rni muhim mavzu sifatida ko‘rsatiladi. Kitobda nikoh, faqat gender va ijtimoiy rolga emas, balki shaxsiy erkinlik va o‘zgarishlarga bo‘lgan intilishga ham bog‘langan. Bu asarda nikoh ayol va erkak o‘rtasidagi o‘zaro hurmat va qadr-qimmatga asoslanadi, bu erda gender va shaxsiyat masalalari bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq.

Jeanette Wintersonning "”Oranges Are Not the Only Fruit” (1985) romanida nikoh va oilaviy munosabatlar LGBTQ+ identiteti va gender o‘zgarishlari bilan bog‘liq masalalar orqali ko‘rsatilgan. Asarda o‘z shaxsiy hayotini va sevgi munosabatlarini o‘ziga xos tarzda qurishga harakat qilayotgan bir qizning hikoyasi orqali nikohning jamiyatdagi stereotiplari va kutilgan rollari tahlil qilinadi.

3. Nikoh va ijtimoiy bosim

Zamonaviy ingliz adabiyotida nikoh ko‘pincha ijtimoiy bosim va jamiyatning kutilgan normativlari orqali tasvirlanadi. Nikohning zamonaviy kontekstdagi tasviri, ko‘pincha oilaning ijtimoiy maqsadlari, shaxsiy manfaatlar va oilaviy majburiyatlar bilan bog‘lanadi. Nikoh, ayniqsa, ayollarga bo‘lgan ijtimoiy talablar va ular o‘rtasidagi ijtimoiy bosim haqida yozuvchi ko‘plab asarlarda tilga olinadi.

Nick Hornbyning "”High Fidelity” (1995) romanida nikoh va munosabatlar haqida hazil-mutoyiba bilan ko‘rsatib berilgan. Asarda nikoh ko‘pincha erkakning shaxsiy ehtiyojlarini va xavotirlarini aks ettiradi. Hornby erkaklar va ayollar o‘rtasidagi munosabatlarni ijtimoiy bosimlar va shaxsiy himoya tarzida ko‘rsatadi va nikohni o‘zgacha tarzda tanqid qiladi. Erkaklarning ijtimoiy kutilgan rollari va oilaviy majburiyatlar haqidagi tasavvurlari o‘zgarib borishi ko‘rsatiladi.

Sarah Watersning "”Fingersmith"”(2002) romanida nikoh va oilaviy munosabatlar, ayniqsa, ayollarga qarshi qo‘yilgan ijtimoiy bosimlarni va manipulyatsiyalarni ko‘rsatadi. Asarda, nikoh faqat ijtimoiy majburiyat sifatida emas, balki bir necha shaxsiy va ijtimoiy manfaatlarga asoslangan kompleks bir tuzilmaga aylanadi. Bu asar nikohda o‘rnatilgan normativlar va manipulyatsiya haqida chuqur tahlil qiladi.

4. Nikoh va shaxsiy izlanishlar

Zamonaviy ingliz adabiyotida nikoh ko‘plab hollarda shaxsiy izlanishlar, o‘zini anglash va o‘zgarish jarayonining bir qismi sifatida tasvirlanadi. Nikohda, ayniqsa, shaxsiy erkinlik va o‘zaro muvozanatning ta’minlanishi ko‘rsatiladi. Yozuvchilar, ko‘pincha, nikohning faqat ijtimoiy shakl emas, balki shaxsiy baxt va o‘zgarish imkoniyatlarini taqdim etuvchi bir jarayon sifatida tasvirlaydilar.

Toni Morrisonning “"Beloved"” (1987) asarida nikoh va oilaviy munosabatlar, tarixiy va ijtimoiy kontekstda o‘zgarib borayotgan shaxsiy erkinlik va o‘zgarishlarning ifodasi sifatida yoritilgan. Asarda nikohdagi ba'zi majburiyatlar va jamiyatning kutilgan roli, o‘ziga xos tarzda, shaxsiy izlanish va o‘zgarishlarning bir qismiga aylanadi.

5. Nikoh va sevgi

Zamonaviy ingliz adabiyotida, sevgi va nikoh orasidagi farq va o‘zaro bog‘liqlik ko‘plab asarlarda tasvirlanadi. Ba’zi yozuvchilar nikohni, sevgi asosidagi, ba’zi hollarda esa ijtimoiy va iqtisodiy nuqtayi nazardan ko‘rsatadilar.

David Nichollsning "”One Day” (2009) romanida nikoh va sevgi o‘rtasidagi o‘zgaruvchan munosabatlar tahlil qilinadi. Asarda nikohdagi sevgining davomiyligi va o‘zgarishi haqida, vaqti-vaqti bilan yuzaga keladigan qarama-qarshiliklar ko‘rsatiladi. Ingliz zamonaviy adabiyotida nikoh tasviri, ko‘plab yozuvchilar tomonidan turli ijtimoiy, hissiy va madaniy kontekstlarda yoritilgan. Nikohning tasvirlanishi faqat bir oilaviy tuzilma emas, balki shaxsiy izlanish, sevgi, ijtimoiy bosim, gender rollari va ba’zan shaxsiy erkinlikning qidirilishi sifatida tasvirlanadi. Nikoh mavzusi o‘zaro hurmat, sevgi, ijtimoiy qadriyatlar va jamiyatning kutilgan normativlari o‘rtasida bir muvozanat sifatida keng yoritiladi.

Ostin va Qodiriy o‘z asarlarida nikoh va oilaviy munosabatlarni turli nuqtayi nazardan, ammo bir xil asosiy mavzu bo‘yicha – ijtimoiy, hissiy va individual ahamiyat bilan – ko‘rib chiqadilar. Keling, ularning asarlarini batafsilroq taqqoslaymiz.

Jeyn Ostin va uning asarlari

Jeyn Ostin (1775–1817) – ingliz yozuvchisi, uning asarlari asosan o‘sha davrning yuqori sinfi, ularning ijtimoiy hayoti, munosabatlari va nikohlari bilan bog‘liq. Ostinning eng mashhur asarlari orasida “Pride and Prejudice” (1813), “Sense and Sensibility” (1811), “Emma” (1815) va boshqalar mavjud.

Nikoh va munosabatlar Ostin asarlarida quyidagi jihatlar bilan ajralib turadi:

• Siyosiy va ijtimoiy kontekst: Ostin o‘z asarlarini asosan ingliz jamiyatining yuqori sinflari (aristokratiya, jamoatchilik) haqida yozgan. Nikohlar ko‘pincha ijtimoiy mavqe, moliyaviy farovonlik va shaxsiy manfaatlar asosida tuziladi. Ostin bu munosabatlarni ijtimoiy o‘yin sifatida tasvirlaydi.
• Shaxsiy yondashuv: Ostinning qahramonlari, ayniqsa ayollar, nikohni faqat sevgi va o‘zaro hurmat asosida qurishni xohlaydilar, biroq jamiyatning bosimi va oilaviy majburiyatlar ular uchun ba’zida qiyin vaziyatlarni yaratadi.
• Ijtimoiy rolsiz nikoh: Ostin o‘z asarlarida ba’zida nikohning jamiyatdagi roli va o‘zaro his-tuyg‘ulardan ko‘ra ko‘proq moliyaviy va ijtimoiy muhimligini ko‘rsatadi. Masalan, “Pride and Prejudice”dagi Elizabeth Bennet va Mr. Darcy o‘rtasidagi munosabatlar, bir tomondan, ijtimoiy sinf farqlari va qarama-qarshiliklari, ikkinchi tomondan, ular orasidagi o‘zaro sevgi va hurmat haqida.
• Ayolning mustaqilligi: Ostin asarlarida ayollar nikohni o‘z shaxsiy ehtiyojlari va orzu-umidlari asosida tanlaydilar, bu esa jamiyatdagi ayollarning o‘rni va ularning o‘z ehtiyojlarini tan olishga bo‘lgan intilishlarini aks ettiradi.

Abdulla Qodiriy va uning asarlari

Abdulla Qodiriy (1894–1938) – o‘zbek yozuvchisi va adabiyoti rivojiga katta hissa qo‘shgan. Uning eng mashhur asari “"O‘tkan kunlar” (1926) bo‘lib, u o‘z davrining ijtimoiy va oilaviy munosabatlarini tasvirlaydi.

Nikoh va munosabatlar Qodiriy asarlarida quyidagi jihatlar bilan ko‘rsatilgan:

• An’anaviy jamiyat va nikoh: Qodiriy asarlarida nikoh asosan o‘sha davrning an'anaviy, patriarxal jamiyatiga asoslangan. O‘zbek jamiyatida nikoh ko‘pincha oilaning ijtimoiy mavqeini mustahkamlash va jamiyatning kutilgan ehtiyojlarini bajarishga qaratilgan.
• Oila va jamiyatning ta’siri: Nikohlar ko‘pincha oilaviy bosim va jamiyatdagi normativlar asosida amalga oshiriladi. “"O‘tkan kunlar” asaridagi qahramonlar (masalan, Sobirning Ahadga uylanishi) o‘z oilaviy va jamiyatdagi majburiyatlariga ko‘ra turmush quradilar.
• Sevgi va nikohning muvozanati: Qodiriy nikohning sevgi va shaxsiy tanlovdan ko‘ra ko‘proq oilaviy manfaatlarga asoslanganligini ko‘rsatadi. Asarda sevgi ba’zan nikohning asosiy omili bo‘lmagan, balki moliyaviy, ijtimoiy yoki oilaviy majburiyatlar muhimroq bo‘lgan.
• Ayolning roli: Qodiriy asarlarida ayol ko‘proq an’anaviy va oilaviy rollarga ega. Ularning nikohdagi o‘rni ko‘pincha jamiyatning qadriyatlari va patriaral tizimi bilan bog‘liq, bu esa ayolning o‘zini ifodalashiga ko‘proq cheklovlar qo‘yadi.

Jeyn Ostin va Abdulla Qodiriy asarlarida nikoh va oilaviy munosabatlar hamda ayollarning roli turli tarzda tasvirlangan. Ostin jamiyatning yuqori sinfini va sevgi asosidagi nikohni, Qodiriy esa an’anaviy o‘zbek jamiyatining oilaviy majburiyatlarini ko‘rsatadi. Ostin o‘z asarlarida ayollarning mustaqil tanlovlarini va ularning o‘z orzu-umidlarini tan olishni ta’kidlaydi, Qodiriy esa ijtimoiy va oilaviy bosimning ularning hayotiga qanday ta'sir qilishini tasvirlaydi. Shunday qilib, ikkala yozuvchining asarlaridagi nikoh mavzusi jamiyatning har xil qatlamlari va qadriyatlari asosida yoritiladi.