Iqtisodiy diskursning rivojlanishi aniq bir vaqt bilan ifoda etib bo‘linmasa-da, turli xil tarixiy ma`lumotlar iqtisodiy diskursning rivojlanish tadrijini ko‘rsatib bera oladi. Shunisi aniqki, iqtisodiy diskursning rivojlanishi inson rivojlanishi va jamiyat svilizatsiyasi bilan chambarchas bog‘liq. Rivojlanishning miloddan avvalgi davrlarga borib taqalganda dastlab, qadimiy Mesopotomiyaning iqtisodiy masalalarga oid yozishmalari dalil sifatida qaraladi. Savdo, soliq va mahsulot ayirboshlash haqidagi loy taxtachalar hujjatlari ayni shu iqtisodiy diskursning dalili sifatida xizmat qiladi. Bundan keyingi davrlarda Qadimgi Misr va Gretsiya kabi hududlar aynan iqtisodiy diskursning markazlari sifatida qaraladi. Bu davrlardagi Aristotel, Platon, Siseron kabi faylasuflar esa o‘sha davrdagi asosiy iqtisodiy diskursning tushunchalarini shakllanishida o‘z xissalarini qo‘shishgan.

O‘rta asrlarda esa iqtisodiyotning xalqaro savdo, bank masalalari kabi tushunchalarining paydo bo‘lishi bilan belgilanadi. 19-20- asrlar yangi davr hisoblanib, iqtisodiy diskursning turli qirralarini ochib beruvchi asosiy tushunchalar shakllanish nuqtasi sifatida qaraladi. Zamonaviy iqtisodiyot esa quyidagi 3 asosiy guruhlarga ajraladi va tanqidiy diskurs tahlili asosida turlicha jihatlardan o‘rganilinadi:

1. Xulq-atvor iqtisodiyoti: bu soha psixologik omillarning iqtisodiy qarorlar qabul qilishga qanday ta’sir qilishini o‘rganadi.
2. Rivojlanish iqtisodiyoti: bu bo‘lim rivojlanayotgan mamlakatlarda iqtisodiy o‘sish va qashshoqlikni kamaytirishga qaratilgan.
3. Atrof-muhit iqtisodiyoti: bu soha atrof-muhit muammolarining iqtisodiy oqibatlarini tahlil qiladi.

19-asrda ijtimoiy fanlarning, xususan, iqtisod va sotsiologiyaning yuksalishi til va ijtimoiy hodisalar, jumladan, iqtisodiy faoliyat oʻrtasidagi munosabatlarni oʻrganish uchun nazariy asos yaratdi.

Tilshunoslikda iqtisodiy nutqning kelib chiqishini avvalgi ta’sirlarga borib ko‘rish mumkin bo‘lsa-da, uning alohida tadqiqot sohasi sifatida paydo bo‘lishi asosan 20-asr mahsuli hisoblanadi. Soha rivojlanishda davom etar ekan, u til, iqtisod va jamiyat o‘rtasidagi murakkab munosabatlar haqida qimmatli tushunchalar berishga va’da beradi.

Tanqidiy nutq tahlili (CDA): 1970 va 1980-yillarda ishlab chiqilgan tanqidiy nutq tahlili ijtimoiy tengsizliklar, kuch munosabatlari va mafkuralarni qurish va mustahkamlash uchun tildan foydalanish usullariga e'tibor qaratadi. Ushbu yondashuv iqtisodiy nutqni tahlil qilishda ayniqsa ta’sir ko‘rsatdi, chunki u tildan qanday qilib ba’zi iqtisodiy amaliyotlarni qonuniylashtirish va boshqalarni chetga surish uchun foydalanish mumkinligini ta’kidlaydi.[1]

Suhbat tahlili (CA): 1960-yillarda paydo bo‘lgan CA suhbatlardagi mikro darajadagi o‘zaro ta’sirlarni va navbatni qabul qilish naqshlarini o‘rganadi. U iqtisodiy kontekstda shaxslarning ma’noni qanday muhokama qilishini va aniq maqsadlarga erishishini tushunish uchun iqtisodiy nutqda qo‘llaniladi.

Korpus lingvistikasi: 20-asrning oxirida yirik raqamli korpuslarning rivojlanishi tilshunoslarga tildan foydalanishning naqshlari va tendensiyalarini ochib beradigan katta hajmdagi matn ma’lumotlarini tahlil qilish imkonini berdi. Bu, ayniqsa, iqtisodiy tilning evolyutsiyasi va iqtisodiy omillarning tildan foydalanishga ta’sirini o‘rganish uchun foydali bo‘ldi.

Ushbu sohaning turli xil ko‘zga ko‘ringan olimlari o‘zlarining asarlari bilan iqtisodiy diskursning rivojlanishida lingvistik qarash orqali boyitishadi. Ulardan biri esa Fairclough (1989). Uning CDA bo‘yicha ishi, xususan, "Til va kuch" iqtisodiy kontekstlarda kuch munosabatlarini saqlash va unga qarshi kurashishda tilning rolini tahlil qilish uchun asos bo‘ldi.

Yana bir tadqiqotchi esa Baxtin (1981). Uning "nutq janrlari" va "dialogizm" bo‘yicha ishi tilning ijtimoiy kontekstlar tomonidan qanday shakllantirilishini va uning ma’no va kuchni muhokama qilish uchun qanday ishlatilishini tushunishga yordam berdi.

Endigi olim Foukault (1972). Uning "diskurs" va "kuch" haqidagi ishi CDA va til va ijtimoiy tuzilmalar o‘rtasidagi munosabatlarni tahlil qilishning boshqa yondashuvlariga ta’sir ko‘rsatdi.

Zamonaviy iqtisodiy diskursning quyidagi turlari o‘ziga xosligi bilan farq qiladi. Ulardan biri Lingvistik iqtisod. Ushbu rivojlanayotgan soha til iqtisodiy qarorlar qabul qilish, bozor xatti-harakatlari va siyosat natijalariga qanday ta’sir qilishini tushunish uchun tilshunoslik, iqtisod va psixologiya tushunchalarini birlashtiradi. Hisoblash tilshunosligi: Iqtisodiy matn va nutqning katta ma’lumotlar to‘plamini tahlil qilish uchun hisoblash usullarini qo‘llash iqtisodiy nutqning tuzilishi va dinamikasi haqida yangi tushunchalarni beradi.

Iqtisodiy diskursning o‘ziga xos kalit tushunchalari haqida gapirganda ularni turli xil guruhlarga ajratamiz. Ular quyidagicha alohida guruhlarga ajraladi:[2]

1. Leksik xususiyatlar;
2. Sintaktik xususiyatlar;
3. Pragmatik xususiyatlar.

Iqtisodiy diskursning Leksik xususiyatlari quyidagicha turlanib, o‘ziga xos analiz usullarini talab qiladi:

1. Maxsus lug‘at: Iqtisodiy nutqda o‘ziga xos atamalar va tushunchalar to‘plami ishlatiladi, ko‘pincha bu sohada o‘ziga xos ma’nolar mavjud. Masalan, “GDP” (YaIM), “inflyatsiya (inflation)”, “pul-kredit siyosati (monetary policy)”, “fiskal taqchillik (fiscal deficit)”, “ta’minot zanjiri (supply chain)”, “bozor ulushi (market share)”, “venchur kapitali (venture capital)” va boshqalar.[3]
2. Texnik jargon: Iqtisodiy nutqda ko‘pincha mutaxassis bo‘lmaganlar tushunishi qiyin bo‘lgan texnik jargonlardan foydalaniladi. Bu qisqartmalar va murakkab terminologiyani o‘z ichiga olishi mumkin.[4]
3. Metafora va metonimiya: Iqtisodiy nutq murakkab tushunchalarni soddalashtirish yoki ishonchli dalillarni yaratish uchun tez-tez metafora va metonimiyadan foydalanadi. Masalan, "iqtisodiy o‘sish (economic growth)" ko‘pincha metaforik tarzda "sayohat (journay)" yoki "poyga (race)" deb ta’riflanadi, "bozor" esa talab va taklif kuchlarini ifodalash uchun metonimik sifatida ishlatilishi mumkin.

Iqtisodiy diskursning ikki til orasidagi taqqosi leksik xususiyatlari jihatidan o‘zbek va ingliz tillarida maxsus lug‘atlar ba’zida o‘xshash va ba`zi holatlarda esa ekvivalentini topish qiyin bo‘lishi mumkin va bu albatta, iqtisodiy masalalarning ijtimoiy hayotdan kelib chiqishi bilan uzviy bo‘gliqdir. Misol uchun ingliz tili iqtisodiyotidagi maxsus lug‘atlar orasida “venture capital” birikmasi o‘zbek tilidagi muqobil atamasini topish uchun uning ijtimoiy asosga ega bo‘lishi muhim. Ammo buni deskriptiv, ya`ni tasvir orqali yetkazib berish mumkin. Iqtisodiy diskursni tahlil qilish va anglashda esa uning kelib chiqishini hisobga olish zarur hisoblanadi.

Endigi xususiyat sintaktik tuzilmasi bo‘lib, iqtisodiy diskursning sintaktik tuzilmalari quyidagicha o‘ziga xos xususiyatlarni ko‘rsatadi:

1. Murakkab jumlalar: Iqtisodiy nutqda ko‘pincha iqtisodiy tushunchalar orasidagi murakkab munosabatlarni aks ettiruvchi bir nechta bo‘laklar va o‘rnatilgan iboralar bilan murakkab jumla tuzilmalari qo‘llaniladi.
2. Majhul nisbat: Majhul nisbat ko‘pincha aniq shaxslar emas, balki iqtisodiy kuchlar yoki institutlarning harakatlarini ta’kidlash uchun ishlatiladi. Masalan, “Markaziy bank foiz stavkasini oshirdi” o‘rniga, “Foiz stavkasi markaziy bank tomonidan oshirildi”.
3. Nominallashtirish (otlashish, so‘z yasash usuli): Iqtisodiy nutq ko‘pincha nominalizatsiyadan foydalanadi, fe'llarni otlarga aylantiradi, bu esa ko‘proq mavhum va shaxssiz ohangni yaratishi mumkin. Masalan, “Hukumat aralashdi” o‘rniga “Hukumat aralashuvi”.

Ushbu sintaktik xususiyat jihatidan ingliz va o‘zbek iqtisodiy diskursining o‘xshash jihatlarini nomoyon qilishadi.

Endi esa iqtisodiy diskursning pragmatik xususiyatlari haqida so‘z yuritamiz. Quyida pragmatik jihatlar yoritib beriladi:

1. Ishontirish: Iqtisodiy nutq ko‘pincha auditoriyani ma’lum bir nuqtayi nazar yoki siyosatni qabul qilishga ishontirishga qaratilgan. Bunga ritorik vositalar, mantiqiy dalillar va hokimiyatga murojaat qilish orqali erishish mumkin.[5]
2. Muzokaralar va murosaga kelish: Iqtisodiy nutq ko‘pincha muzokaralar va murosalarni o‘z ichiga oladi, chunki raqobatdosh manfaatlarga ega bo‘lgan turli manfaatdor tomonlar kelishuvga erishishga harakat qilishadi.
3. Quvvat dinamikasi: Iqtisodiy nutq kuch dinamikasini aks ettirishi va kuchaytirishi mumkin, bunda ma’lum guruhlar yoki institutlar iqtisodiy qarorlar ustidan ko‘proq ta’sir yoki nazoratga ega.[6]

Lingvistik tahlil iqtisodiy siyosat hujjatlari, nutqlar va munozaralarda ishlatiladigan tilni tushunishga yordam beradi, asosiy taxminlar, qadriyatlar va kuch dinamikasini ochib beradi. Moliyaviy bozorlarni tahlil qilishda ham ushbu sohaga murojaat qilinadi. Lingvistik tahlil hissiyotlarni aniqlash, bozor tendentsiyalarini bashorat qilish va iqtisodiy hodisalarning investorlarning xatti-harakatlariga ta’sirini baholash uchun moliyaviy yangiliklar, hisobotlar va ijtimoiy media uchun qo‘llanilishi mumkin. Shuningdek, Iqtisodiyotda muloqotni yaxshilash uchun ham bir vosita sifatida qaraladi. Lingvistik tushunchalar iqtisodiy aloqaning ravshanligi, ishonarliligi va qulayligini yaxshilashga yordam beradi, bu esa mutaxassis bo‘lmaganlar uchun iqtisodiy muammolarni tushunish va ular bilan shug‘ullanishni osonlashtiradi.

Ushbu xususiyatlarni o‘rganish orqali tilshunoslar til va iqtisod o‘rtasidagi murakkab o‘zaro ta’sirni chuqurroq tushunishlari mumkin, iqtisodiy nutqni yanada nozik va tushinarli tahlil qilishga hissa qo‘shadilar.

Quyidagi ma`lumotlarda iqtisodiy diskursning ehtimoliy muammolari hamda qiyinchiliklari haqida so‘z boradi. Asosiy muammolardan biri bu iqtisodiy tushunchalarning murakkabligi:

1. Mavhumlik: Iqtisodiy tushunchalar ko‘pincha mavhum va murakkab bo‘lib, ularni lingvistik tahlil qilishni qiyinlashtiradi. "Inflyatsiya" yoki "bozor kuchlari" kabi atamalar kontekst va ma’ruzachi nuqtayi nazariga qarab bir nechta talqinlarga ega bo‘lishi mumkin.
2. Texnik jargon: Iqtisodiy nutq ko‘p jihatdan texnik jargonga tayanadi, bu tilshunoslar uchun to‘g‘ri tushunish va talqin qilish uchun qiyin bo‘lishi mumkin. Bu nutqni noto‘g‘ri talqin qilish yoki haddan tashqari soddalashtirishga olib kelishi mumkin.

Bundan tashqari Uslubiy muammolar ham mavjud. Ulardan biri fanlararo aloqadorlik. Iqtisodiy nutq tahlili tilshunoslik, iqtisod, sotsiologiya va siyosatshunoslik kabi ko‘plab fanlardan olingan ma’lumotlarga tayanishni talab qiladi. Bu izchil metodologiyani ishlab chiqishni qiyinlashtirishi mumkin. Shuningdek, keyingi masala miqdor va sifat. Iqtisodiy nutq tahlilida miqdoriy va sifat usullarining nisbiy afzalliklari haqida munozaralar davom etmoqda. Ushbu yondashuvlar o‘rtasida to‘g‘ri muvozanatni topish qiyin bo‘lishi mumkin.

Shuningdek, axloqiy mulohazalarni hisobga olish zarur. Noto‘g‘ri talqin qilish va noto‘g‘ri foydalanish shu qatorda. Iqtisodiy nutq tahlili jamoatchilik fikrini manipulyatsiya qilish yoki axloqsiz iqtisodiy amaliyotlarni oqlash uchun noto‘g‘ri ishlatilishi mumkin. Ushbu tadqiqotdan axloqiy va mas'uliyatli foydalanish juda muhimdir.