Faza qiymatlarini uzatishning analitik usullari deganda biz faza qiymatiga ega doimiy (DK) va ma’lum bir jarayon (harakat, holat, hodisa) ni anglatadigan o‘zgaruvchan komponent (O‘K) dan tashkil topgan kombinatsiyalarni tushunamiz.
Nemis tilida bular, birinchi navbatda, asosiy to‘liq qiymatli fe'lning infinitivi bilan fazali fe’lning konstruksiyalari. Bunda ikkala fe’l ham o‘z lug‘at ma’nosini saqlab qoladi.
Taklif etilayotgan maqolaning asosiy maqsadi nemis va o‘zbek tillarida davomiylik fazaviy qiymatlarni nemis va o‘zbek tillarida ifodalashning analitik usuli turlarini aniqlashdan iborat.
“Davomiylik” faza semantik maydonida ikkita semantik guruhni ajratish mumkin: a) ko‘rsatilgan vaqtda davom etuvchi jarayon va b) nutq momentiga qadar sodir bo‘lgan va biron sababga ko‘ra uzilib qolgan jarayonning aytilgan vaqtda davom etishi.
Nemis tilida uzilgan jarayonni davom ettirish (etish) ma’nosi asosan sinonim bo‘lgan fortfahren va fortsetzen fe’llari bilan ifodalanadi. Bu fe’llarning ifoda jihatidan farqi shundaki, fortfahren fe’li asosiy fe’lning infinitiv shakli bilan DK sifatida birikishi mumkin, fortsetzen esa bunday qobiliyatga ega emas va u bilan birga nominativdagi ot protsessual O‘Kni vazifasini bajaradi. Lug‘atda berilgan talqinni taqqoslang:
fortfahren - mit etwas fortfahren/fortfahren + zu + Infinitiv; geschr; (nach einer Unterbrechung) das wieder tun, was man vorher getan hat: Er ließ sich durch den Lärm nicht stören und fuhr fort zu arbeiten;
fortsetzen - 1. etwas fortsetzen nach einer Unterbrechung mit etwas weitermachen, weiterführen: Nach einer kurzen Rast setzten sie die Fahrt fort [Langenscheidt].
Shunday qilib, nemis tilida uzilgan jarayonni davom ettirish (etish) ma’nosiga ega fortfahren va fortsetzen fe’llari bilan o‘zgaruvchan protsessual komponent siftida mos ravishda infinitiv joki turli sintaktik shaklda ot qo‘llanishi mumkin.
Analitik xarakterga ega deb, ayrim germanistlar faqat infinitiv bilan fazaviy fe’llar birikmasini tan oladi, masalan, Baklushin [Baklushin1989]. B.H Rizayev fikricha, fazali fe'llar “boshlanish”, “davom etish”, “tugallanish” mavhum ma’nolarni ifodalaydi – ular ma’lum universal semantik konstantlar bo‘lib har qanday jarayonni tavsiflash qobiliyatiga ega va shuning uchun grammatik semantik funksiyalar maydoniga tegishli deb ta’kidlaydi va fazaviy fe’llar bilan birikmalarga “analitik konstruksiya” atamasini berishni maqsadga muvofiq deb hisoblaydi [Rizayev 2019: 65-69].
Biz B.H. Rizayevning fikriga qo‘shilgan holda fazali fe’llar bilan birikmalarni fazaviy analitik konstruksiyalar deb hisoblaymiz.
Misollarni taqqoslang:
(1a) Ammo, fabrikachining och arvohday butunlay o‘z dardiga botib qolgan nigohlariga ko‘zi tushdi-yu, har qanaqa e’tirozga o‘rin yo‘qligiga amin bo‘ldi va chor-nochor ish borasidagi so‘hbatni davom ettirmasa bo‘lmasligini tushundi. (Kafka. Jarayon, 201);
(2a) Buning senga nima keragi bor? - Qiz shunday deb ohistagina Kaufmanning qo‘lini urib qo‘ydi-da, o‘z ishini davom ettirdi. (Kafka. Jarayon, 275);
(3a) Qo‘llar esa, - deb davom etdi u menga e’tibor bermay, - mulattadek tor, uzun qo‘llar, Gotfrid bu haqda nimanidir biladi, bunga ishonishingiz mumkin! (Remark. Uch og‘ayni, 61).
umdann mit dem Leben fortfahren zu können, ohne ständig den Tod vor Augen haben zu müssen. (Moers. Die 13 1/2 Leben des Käpt'n Blaubär, 374).
(4a) U shunchaki hayotning eng yoqimsiz qismi bo‘lib tuyulgan o‘limni imkon qadar tezroq engib o‘tishga qaror qildi, shunda u doimo o‘limni o‘ylamay, hayotni davom ettira oladi. (Moers. Die 13 1/2 Leben des Käpt'n Blaubär, 374).
Abend also mochte es ihre nationale Sitte heischen. (Roth.Radetzkumarsch, 374). -
(5a) Ammo, vengerlar kechki payt quvnoq davom etishni xohlashdi, chunki ularning milliy odatlari talab qilingan bo‘lishi mumkin. (Roth. Radetzkumarsch, 374).
(6a) Hardenberg ko‘tarildi va kubni biroz boshqacha harakatga keltirdi, shunda sirt yonida porlashda davom etadigan ikkinchi yorqin sirt paydo bo‘ldi. (Schaefer. Weidle, 430).
(7a) Podshohning yuzi juda qizarib ketgan va tahdidli edi; U otlarini turtib yubordi va arxitektura durdonaligi sifatida maqtalgan Trausnitz qal'asi yonidan o‘tib, yig‘lab va iltijo qilishda davom etdi. (Huch. Germaniyadagi Buyuk urush, 612).
(8a) Mayya shohlar haqida xabar berishda va gapirishda davom etganda, hammaning ko‘zlari katta, jim va qorong‘i bo‘lib qoldi. (Bonsels. Mayya asalari va uning sarguzashtlari, 177).
(9a) Va qor yog‘ishi davom etardi. (Volser. Yakob fon Gunten, 76).
Yuqoridagi o‘zbek tiliga qilingan tarjimalar uzilib qolgan jarayonning davom etish bosqichini ifodalash uchun faqat bitta vosita, ya’ni davom etmoq (ettirmoq) nemischa weitermachen, weiterführen fe’llariga teng fe‘l-nominal birikmasi bilan qo‘llanilishini ko‘rsatadi.
Davomiylik faza ma’nosining ikkinchi turiga, yani jarayonning “uzilib qolmagan” davomiyligi ma’nosiga kelsak, bu erda "davom" semasiga bevosita aloqasi bo‘lmagan bir qator fe'llarning qo‘llanilishini kuzatamiz. O‘zbek tilida bu funksiyada bir nechta fe’llar qo‘llanishi mumkin: holat fe'llari - turmoq, o‘tirmoq, qolmoq va yurish-harakat fe’llari - yurmoq, bormoq, kelmoq, ketmoq. Keltirilgan fellar o‘zining mavhum (abstrakt) ma’nosida –ab, -ib shaklidagi ravishdoshlar yoki protsessual semantikaga ega bolgan nomlar bilan birikib davomiylik ma’nosini ifodalashga xizmat qiladi. Qarang:
Kimdir ishlab (o‘qib...) yuribdi, ular gapirib turibti, u gazetani oqib turibdi, xat yozib o‘tiribti, u bir narsani yozib borardi. Kunlar ketidan kunlar borardi.
Berilgan analitik konstruksiyalarda protsessual o‘zgaruvchan komponent rolini –-ab, -ib shaklidagi ravishdoshlar bajaradi, davomiylik faza ma’nosi esa sanab o‘tilgan xizmatchi (ko‘makchi) fe’llarining amal qilishi bilan bog‘lanadi. Bormoq feꞌli bilan turli holat va hodisalarni davomiyligini quyidagi misollarda ifodalanishini taqqoslang:
Shamol kuchayib borayotir; Bemorning ahvoli yaxshilanib boryapti;
Tong yorishib bormoqda; Vaqt o‘tib bormoqda.
Bashorat singlisining ko‘z o‘ngida o‘zgarib borayotganini sezardi. (A.Muxtor.Opa-singillar. [O‘zIL 1981,132]).
Demak, ish-harakatning davomiylik fazaviy ma’nosini ifodalashning asosiy analitik usuli asosan tur, yur, bor yordamchi fe’llari bilan ifodalanadi [Xodjiyev, 1966: 90-91]. Boshqa ayrim tilshunos olimlar ham xuddi shunday , masalan, N.Mahmudov, Nurmonov va boshqalar ko‘makchi fe’l vazifasidagi yurmoq –(i)b dagi ravishdosh shakliga qo‘shilib, harakatning davomiyligini bildirishini ta’kidlaydilar (qarang: [Mahmudov, Nurmonov va boshqalar., 2009: 61].
Hozirgi vaqtda o‘zbek tilshunosligida qo‘shma va ko‘makchi fe’l terminlari keng qo‘llanilmoqda [Asqarova, 2006]; [Sayfullayeva, 2009]; [Dadaboyev, 2015]. M. Asqarova o‘zbek tilidagi fe’llar sintaktik usul yordamida qo‘shma fe’l yasashini, unda qo‘shma fe’l yetakchi va ko‘makchi bo‘laklardan tashkil topganligini aytadi.
Xuddi shu fikrni boshqa tadqiqotlarda ham ko‘rishimiz mumkin, masalan M. Xamroyev o‘qib chiqdi, ko‘rib bildi, boshlab yubordi qo‘shma fe’llar emasligini, chunki ular yangi leksik ma’noni ifodalamasligini, bunday shakllar yordamchi fe’lli so‘z birikmalari ekanligini ta’kidlaydi [Xamroyev, 2018: 139-141]. Biroq, ayrim manbalarda bunday birikmalar “fe’lning analitik shakli” sifatida tilga olinadi [Buronov, 1973: 118–120].
A.Nurmonov, A.Sobirov va boshqalarni fikricha ishlab chiqdi, ishlab bo‘ldi, ishlay boshladi, ishlab yuribti kabi qo‘shma fe’llarning hammasida “ishlamoq” umumiy ma’nosi bor. Bu ma’no, asosan, birinchi qism - rafishdosh shaklidan anglashiladi. Ikkinchi qism birinchi qismdan anglashilgan leksik ma’noga turli qo‘shimcha ma’nolar (tugallanish, boshlanish, davomiylik) ni qo‘shadi. Birinchi fe’l yetakchi hisoblanadi, chunki u so‘zning asosiy leksik ma’nosini ifodalaydi. Ikkinchi fe’l esa yetakchi fe’lga qo‘shilib, unga turli qo‘shimcha ma’nolar yuklaydi, lekin, fe’lning lug‘aviy ma’nosini o‘zgartirmaydi. Shuning uchun bunday fe’llar ko‘makchi deyiladi ( qarang: [Nurmonov, Sobirov va boshqalar, 2010: 224]).
N.Mahmudov, A.Nurmonov va boshqalar ishida ham boshlamoq, olmoq, yubormoq, turmoq, chiqmoq kabi fe’llar –a/ -y, -(i)b shakllariga qo‘shilib, harakatning bosqichlarini (boshlanish, davom etish, tugallanish) va usullarini bildirgani sababli ko‘makchi fe’llar sifatida qaraladi [Mahmudov, Nurmonov, Sobirov, Nabiyev, 2009].
O.E. Mavlonberdiyevaning so‘zlariga ko‘ra, mustaqil fe’l leksemalar ravishdosh -b (-ib), -a (-y) affikslari bilan qo‘shilganda allaqachon yordamchi fe’l maqomini oladi. Masalan: yugurib bormoq, yozib bormoq, sirg‘anib ketmoq, ag‘darilib tushmoq, ko‘chirmoq, ola kelmoq, o‘ylab yurmoq, ko‘rib ketmoq va b. [Mavlonberdiyeva, 2011: 27-28].
A.Gꞌulomov va B. Jo‘rayevlar kuzatishlarida ko‘makchi fe’llar bilan ifodalangan ma’no izchillik bilan ta’kidlangan. Ko‘makchi fe’llar guruhlarga bo‘linadi: ish-harakatning davomi - ishlab yuribdi, takror - gazetani o‘qib turibdi, ish-harakatning boshlanishi - kuylay boshladi, tugallanish - o‘qib chiqdi va tur ma’nolarning analitik ifodasi qayd qilinadi (bu to‘g‘risida qarang: [Shukurov, 2004: 25]).
Ikki yoki undan ortiq komponentdan tashkil topgan bunday birliklar olimlar tomonidan turlicha nomlanadi: qo‘shma fe’l [Kononov 1960; Xojiyev 1966; Sapayev 2009; Dadaboyev 2015; Xamrayev 2018], perefrastik shakl [Serebrennikov 1965], analitik shakl [Bo‘ronov 1973], yordamchi fe’lli so‘z birikmalari [Asqarova 2006], murakkab fe’l [Mirzayev, Usmonov 1978].
Bunday turdagi birikmalar shakllarni tilshunos olimlar turlicha atasa-da, biz ularni umumiy shakliga (doimiy faza ma’nosiga ega va o‘zqaruvchan protsessual komponentlar) va aspektual vazifasiga ko‘ra, fazali analitik konstruksiyalar deb hisoblaymiz.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
7. Mirzayev M., Usmonov S. O‘zbek tili. - Toshkent, O‘qituvchi, 1978. - 254 b.
8. Nurmonov A., Sobirov A., Yusupova Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Toshkent, 2010. – 277 b.
Содикова Н. Аналитические способы выражения значений фазы продолжения в немецком и узбекском языках. В данной статье рассматриваются аналитические способы выражения значений фазы продолжения в немецком и узбекском языках. Понятие фазы продолжения включает два процесса: первый — это процесс, продолжающийся в определённый момент времени, второй — это прерванный и затем возобновлённый процесс. В немецком языке эти процессы выражаются с помощью фазовых глагольных конструкций: и фазовый глагол + инфинитивная форма основного глагола и, в узбекском языке — посредством вспомогательных глаголов и формы деепричастий. В статье проводится сравнительный анализ этих способов выражения и обсуждается их роль и значение в передаче фазы продолжения в немецком и узбекском языках.
Sodikova N. Analytical ways of expressing the meanings of the continuation phase in German and Uzbek languages. This article discusses analytical ways of expressing the meanings of the continuation phase in German and Uzbek languages. The concept of the continuation phase includes two processes: the first is a process that continues at a certain point in time, the second is an interrupted and then resumed process. In the German language, these processes are expressed using phase verb constructions: both the phase verb + the infinitive form of the main verb and, in the Uzbek language, through auxiliary verbs and the form of gerunds. The article provides a comparative analysis of these methods of expression and discusses their role and significance in conveying the continuation phase in the German and Uzbek languages.