NEMIS VA O‘ZBEK TILLARIDA DAVOMIYLIK MA’NOLARNI IFODALASHNING ANALITIK USULLARI

Faza qiymatlarini uzatishning analitik usullari deganda biz faza qiymatiga ega  doimiy (DK) va ma’lum bir jarayon (harakat, holat, hodisa) ni anglatadigan o‘zgaruvchan komponent (O‘K) dan tashkil topgan kombinatsiyalarni tushunamiz.

Nemis tilida bular, birinchi navbatda, asosiy to‘liq qiymatli fe'lning infinitivi bilan fazali fe’lning konstruksiyalari. Bunda ikkala fe’l ham o‘z lug‘at ma’nosini saqlab qoladi.

Taklif etilayotgan maqolaning asosiy maqsadi nemis va o‘zbek tillarida davomiylik  fazaviy qiymatlarni nemis va o‘zbek tillarida ifodalashning analitik usuli turlarini aniqlashdan iborat.

“Davomiylik”  faza semantik maydonida  ikkita semantik guruhni  ajratish mumkin: a) ko‘rsatilgan vaqtda davom etuvchi  jarayon va b)  nutq momentiga qadar sodir bo‘lgan va biron sababga ko‘ra uzilib qolgan jarayonning  aytilgan  vaqtda davom etishi.

Nemis tilida uzilgan jarayonni davom ettirish (etish) ma’nosi asosan sinonim bo‘lgan fortfahren va fortsetzen fe’llari bilan ifodalanadi. Bu fe’llarning ifoda jihatidan farqi shundaki, fortfahren fe’li asosiy fe’lning infinitiv shakli bilan DK  sifatida birikishi mumkin, fortsetzen esa bunday qobiliyatga ega emas va u bilan birga nominativdagi ot protsessual O‘Kni   vazifasini bajaradi. Lug‘atda berilgan talqinni taqqoslang:

 fortfahren - mit etwas fortfahren/fortfahren + zu + Infinitiv; geschr; (nach einer Unterbrechung) das wieder tun, was man vorher getan hat: Er ließ sich durch den Lärm nicht stören und fuhr fort zu arbeiten;

fortsetzen - 1. etwas fortsetzen nach einer Unterbrechung mit etwas weitermachen, weiterführen: Nach einer kurzen Rast setzten sie die Fahrt fort [Langenscheidt].

Shunday qilib, nemis tilida uzilgan jarayonni davom ettirish (etish) ma’nosiga ega fortfahren va fortsetzen   fe’llari bilan o‘zgaruvchan protsessual komponent siftida mos ravishda infinitiv joki turli sintaktik shaklda ot qo‘llanishi mumkin.

Analitik xarakterga ega deb, ayrim germanistlar faqat infinitiv bilan fazaviy fe’llar birikmasini tan oladi, masalan, Baklushin [Baklushin1989].   B.H Rizayev  fikricha, fazali fe'llar “boshlanish”, “davom etish”, “tugallanish” mavhum ma’nolarni ifodalaydi – ular ma’lum universal semantik konstantlar bo‘lib har qanday jarayonni tavsiflash qobiliyatiga ega va  shuning uchun grammatik semantik funksiyalar maydoniga tegishli deb ta’kidlaydi va fazaviy fe’llar bilan birikmalarga  “analitik konstruksiya” atamasini berishni maqsadga muvofiq deb hisoblaydi [Rizayev 2019: 65-69].

Biz B.H. Rizayevning fikriga qo‘shilgan holda fazali fe’llar bilan birikmalarni fazaviy analitik konstruksiyalar deb hisoblaymiz.

 Misollarni taqqoslang:

  1.  

(1a) Ammo, fabrikachining och arvohday butunlay o‘z dardiga botib qolgan nigohlariga ko‘zi tushdi-yu, har qanaqa e’tirozga o‘rin yo‘qligiga amin bo‘ldi va chor-nochor ish borasidagi so‘hbatni davom ettirmasa bo‘lmasligini tushundi. (Kafka. Jarayon, 201);

  1.  »Was willst du denn?« fragte Leni, schlug leicht  nach Kaufmann und setzte ihre Arbeit fort. »Ja, von den Winkeladvokaten«, sagte der Kaufmann und fuhr sich über die Stirn, als   denke er nach. (Kafka. Der Prozess. S.174). -

(2a)  Buning senga nima keragi bor? - Qiz shunday deb ohistagina Kaufmanning qo‘lini urib qo‘ydi-da, o‘z ishini davom ettirdi. (Kafka.  Jarayon, 275);

  1. »Und die Hände«, fuhr er fort, ohne mich zu beachten, »schmale, lange Hände wie eine Mulattin, davon versteht Gottfried etwas, das kannst du glauben! (Remarque. Drei Kameraden, 61).

     (3a) Qo‘llar esa, - deb davom etdi u menga e’tibor bermay, - mulattadek tor, uzun qo‘llar, Gotfrid bu haqda nimanidir biladi, bunga ishonishingiz mumkin! (Remark. Uch og‘ayni, 61).

  1. Er hatte lediglich beschlossen, das Sterben, welches ihm der unangenehmste Teil des Lebens zu sein schien, möglichst schnell hinter sich zu bringen,

umdann mit dem Leben fortfahren zu können, ohne ständig den Tod vor Augen haben zu müssen. (Moers.  Die 13 1/2 Leben des Käpt'n Blaubär, 374).

(4a) U shunchaki hayotning eng yoqimsiz qismi bo‘lib tuyulgan o‘limni imkon qadar tezroq engib o‘tishga qaror qildi, shunda u doimo o‘limni o‘ylamay, hayotni davom ettira oladi. (Moers.  Die 13 1/2 Leben des Käpt'n Blaubär, 374).

  1. Aber die Ungarn schienen munter fortfahren zu wollen, den ganzen 

Abend also mochte es ihre nationale Sitte heischen. (Roth.Radetzkumarsch, 374). -

(5a) Ammo, vengerlar kechki payt quvnoq davom etishni xohlashdi, chunki ularning milliy odatlari talab qilingan bo‘lishi mumkin. (Roth. Radetzkumarsch, 374).

  1. Hardenberg erhob sich und rückte den Würfel etwas anders, sodaß neben der Fläche, die fortfuhr zu schimmern, eine zweite helle Fläche erschien. (Schaefer. Weidle,  430). –

(6a) Hardenberg ko‘tarildi va kubni biroz boshqacha harakatga keltirdi, shunda sirt yonida porlashda davom etadigan ikkinchi yorqin sirt paydo bo‘ldi. (Schaefer. Weidle, 430).

  1. Das Gesicht des Königs war stark gerötet und drohend; er gab seine Pferde die Sporen und ritt an den Flehenden, die fortfuhren zu jammern und zu bitten, ohneein milderndes Wort vorüber nach der Burg Trausnitz, die er als  ein Meisterstück der Baukunst hatte rühmen hören. (Huch. Der große Krieg in Deutschland, 612). –

(7a) Podshohning yuzi juda qizarib ketgan va tahdidli edi; U otlarini turtib yubordi va arxitektura durdonaligi sifatida maqtalgan Trausnitz qal'asi yonidan o‘tib, yig‘lab va iltijo qilishda davom etdi. (Huch. Germaniyadagi Buyuk urush, 612).

  1. Als Maja dann fortfuhr zu berichten und von den Hornissen sprach,      wurden alle Augen groß und still und dunkel. (Bonsels.  Die Biene Maja und ihre Abendteuer, 177). –

(8a) Mayya shohlar haqida xabar berishda va gapirishda davom etganda, hammaning ko‘zlari katta, jim va qorong‘i bo‘lib qoldi. (Bonsels. Mayya asalari va uning sarguzashtlari, 177).

  1. Und es würde fortfahren zu schneien. (Walser. Jakob von Gunten, 1973, 76) –

(9a) Va qor yog‘ishi davom etardi. (Volser. Yakob fon Gunten, 76).

Yuqoridagi o‘zbek tiliga qilingan tarjimalar uzilib qolgan jarayonning davom etish bosqichini ifodalash uchun faqat bitta vosita, ya’ni davom etmoq (ettirmoq) nemischa weitermachen, weiterführen fe’llariga teng fe‘l-nominal birikmasi bilan qo‘llanilishini ko‘rsatadi.

Davomiylik faza ma’nosining ikkinchi turiga, yani  jarayonning “uzilib qolmagan”  davomiyligi  ma’nosiga kelsak, bu erda "davom" semasiga bevosita aloqasi bo‘lmagan bir qator fe'llarning qo‘llanilishini kuzatamiz. O‘zbek tilida bu funksiyada bir nechta  fe’llar qo‘llanishi mumkin: holat fe'llari - turmoq, o‘tirmoq, qolmoq va yurish-harakat fe’llari -  yurmoq, bormoq, kelmoq, ketmoq.  Keltirilgan fellar   o‘zining mavhum (abstrakt) ma’nosida –ab, -ib shaklidagi ravishdoshlar  yoki protsessual semantikaga ega bolgan  nomlar  bilan birikib  davomiylik ma’nosini ifodalashga xizmat qiladi. Qarang:

Kimdir   ishlab (o‘qib...) yuribdi,  ular gapirib  turibtiu gazetani oqib turibdi, xat yozib o‘tiribti,  u bir narsani yozib borardiKunlar ketidan kunlar borardi.

Berilgan analitik konstruksiyalarda protsessual o‘zgaruvchan komponent rolini –-ab, -ib shaklidagi ravishdoshlar  bajaradi, davomiylik faza  ma’nosi esa sanab o‘tilgan xizmatchi (ko‘makchi)  fe’llarining amal qilishi bilan bog‘lanadi. Bormoq feꞌli bilan turli  holat va hodisalarni davomiyligini  quyidagi misollarda ifodalanishini taqqoslang:

Shamol kuchayib borayotir;  Bemorning ahvoli yaxshilanib boryapti;

Tong yorishib bormoqda; Vaqt o‘tib bormoqda. 

Bashorat singlisining ko‘z o‘ngida o‘zgarib borayotganini sezardi.  (A.Muxtor.Opa-singillar. [O‘zIL 1981,132]).

Demak, ish-harakatning davomiylik  fazaviy ma’nosini ifodalashning asosiy analitik usuli asosan tur, yur, bor yordamchi fe’llari bilan ifodalanadi [Xodjiyev, 1966: 90-91]. Boshqa ayrim tilshunos olimlar ham xuddi shunday , masalan, N.Mahmudov, Nurmonov va boshqalar ko‘makchi fe’l vazifasidagi yurmoq –(i)b dagi ravishdosh shakliga qo‘shilib, harakatning davomiyligini bildirishini ta’kidlaydilar (qarang: [Mahmudov, Nurmonov va boshqalar., 2009: 61].

Hozirgi vaqtda o‘zbek tilshunosligida qo‘shma va ko‘makchi fe’l terminlari keng qo‘llanilmoqda [Asqarova, 2006]; [Sayfullayeva, 2009]; [Dadaboyev, 2015]. M. Asqarova o‘zbek tilidagi fe’llar sintaktik usul yordamida qo‘shma fe’l yasashini, unda qo‘shma fe’l yetakchi va ko‘makchi bo‘laklardan tashkil topganligini aytadi.

Xuddi shu fikrni boshqa  tadqiqotlarda ham  ko‘rishimiz mumkin, masalan M. Xamroyev o‘qib chiqdi, ko‘rib bildi, boshlab yubordi qo‘shma fe’llar emasligini, chunki ular yangi leksik ma’noni ifodalamasligini, bunday shakllar yordamchi fe’lli so‘z birikmalari ekanligini ta’kidlaydi [Xamroyev, 2018: 139-141]. Biroq, ayrim  manbalarda bunday birikmalar “fe’lning analitik shakli” sifatida tilga olinadi [Buronov, 1973: 118–120].

A.Nurmonov, A.Sobirov va boshqalarni fikricha ishlab chiqdi, ishlab bo‘ldi, ishlay boshladi, ishlab yuribti  kabi qo‘shma fe’llarning  hammasida “ishlamoq”  umumiy ma’nosi bor. Bu ma’no, asosan, birinchi qism - rafishdosh  shaklidan anglashiladi. Ikkinchi qism birinchi qismdan anglashilgan leksik ma’noga turli qo‘shimcha ma’nolar (tugallanish,  boshlanish, davomiylik) ni qo‘shadi. Birinchi fe’l yetakchi hisoblanadi, chunki u so‘zning asosiy leksik ma’nosini ifodalaydi. Ikkinchi fe’l esa yetakchi fe’lga qo‘shilib, unga turli qo‘shimcha ma’nolar yuklaydi, lekin, fe’lning lug‘aviy ma’nosini o‘zgartirmaydi. Shuning uchun bunday fe’llar ko‘makchi deyiladi ( qarang: [Nurmonov, Sobirov va boshqalar, 2010: 224]).

N.Mahmudov, A.Nurmonov va boshqalar  ishida  ham   boshlamoq, olmoqyubormoq, turmoq,  chiqmoq  kabi fe’llar –a/ -y,  -(i)b shakllariga qo‘shilib, harakatning bosqichlarini (boshlanish, davom etish, tugallanish) va usullarini  bildirgani sababli  ko‘makchi fe’llar sifatida qaraladi [Mahmudov, Nurmonov, Sobirov, Nabiyev,  2009].

O.E. Mavlonberdiyevaning so‘zlariga ko‘ra, mustaqil fe’l leksemalar ravishdosh  -b (-ib), -a (-y) affikslari  bilan qo‘shilganda allaqachon yordamchi fe’l maqomini oladi. Masalan: yugurib bormoq, yozib bormoq, sirg‘anib ketmoq, ag‘darilib tushmoq, ko‘chirmoq, ola kelmoq, o‘ylab yurmoq, ko‘rib ketmoq va b. [Mavlonberdiyeva, 2011: 27-28].

A.Gꞌulomov va B. Jo‘rayevlar kuzatishlarida ko‘makchi fe’llar bilan ifodalangan ma’no izchillik bilan ta’kidlangan. Ko‘makchi fe’llar guruhlarga bo‘linadi: ish-harakatning davomi - ishlab yuribdi, takror - gazetani o‘qib turibdi, ish-harakatning boshlanishi  - kuylay boshladi, tugallanish - o‘qib chiqdi va tur ma’nolarning analitik ifodasi qayd qilinadi (bu to‘g‘risida qarang: [Shukurov, 2004: 25]).

Ikki yoki undan ortiq komponentdan tashkil topgan bunday birliklar olimlar tomonidan turlicha nomlanadi: qo‘shma fe’l [Kononov 1960; Xojiyev 1966; Sapayev 2009; Dadaboyev 2015; Xamrayev 2018], perefrastik shakl [Serebrennikov 1965], analitik shakl [Bo‘ronov 1973], yordamchi fe’lli so‘z birikmalari [Asqarova 2006], murakkab fe’l [Mirzayev, Usmonov  1978].

Bunday  turdagi birikmalar  shakllarni tilshunos olimlar turlicha atasa-da, biz ularni umumiy shakliga (doimiy  faza ma’nosiga ega va o‘zqaruvchan protsessual komponentlar) va aspektual vazifasiga ko‘ra, fazali analitik konstruksiyalar deb hisoblaymiz.

 

 

 

 

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:

 

  1. Asqarova M., Yusupov R. O‘zbek tili praktikumi. - T.: Iqtisod-Moliya, 2006. – 304 b.
  2. Bo‘ronov J. Ingliz va o‘zbek tillari qiyosiy grammatikasi. – Toshkent, 1973. - 284 b.
  3. Dadaboyev X.A., Xolmonova Z.T. Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi. - Toshkent, Tafakkur bo‘stoni, 2015. – 224 b.
  4. Kononov A.N. Grammatika sovremennogo uzbekskogo literaturnogo yazika. – M., Izd. ANSSSR, 1960. – 446 c.
  5. Mavlonberdiyeva O.E. Sopostavitelnaya xarakteristika glagolov dvijeniya v russkom i uzbekskom yazikax: Avtoref. diss. kand. filol. nauk. – Xudjand, 2011. – 24 c.
  6. Mahmudov N., Nurmonov A., Sobirov A., Nabiev D. Ona tili. -T.: Tasvir, 2009. - 176 b.

7. Mirzayev M., Usmonov S. O‘zbek tili. - Toshkent, O‘qituvchi, 1978. - 254 b.

8. Nurmonov A., Sobirov A., Yusupova Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –       Toshkent, 2010. – 277 b.

  1. Rizayev B.X. Analiticheskie sredstva semanticheskogo polya finitivnosti v sovremennom nemeskom yazike. - Samarqand, 2019. - 156 c.
  2. Sayfullayeva R., Mengliyev B. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. - Toshkent, 2009. - 414 b.
  3. Sapayev Q. Hozirgi o‘zbek tili. - Toshkent, 2009. - 254 b.
  4. Serebrennikov B.A. K voprosu o «morfologizme» / Analiticheskie konstruksii v yazikax razlichnix tipov. - M.: 1965. -102 c.
  5. Yuldashev A.A. Analiticheskie formi glagola v tyurkskix yazikax. -M.: Nauka, 1965.-274 s.
  6. Hamrayev M. Ona tili. - Toshkent, Adad plyus, 2018. – 303 b.
  7. Hojiyev A.  O‘zbek tilida ko‘makchi fe'llar. - Toshkent. 1966. - 220 b.
  8. Shukurov O.U. Harakat tarzi shakllari paradigmasi: Filol. fan. nomz. diss. – Qarshi, 2004. – 126 b.
  9. Bonsels. W. Die Biene Maja und ihre Abendteuer, Berlin: Schuster&Loeffler 1922, S. 177.
  10. Kafka. F. Der Prozess.  Verlag Damnick. Braunschweig. 1. Auflage 2015, 2023.
  11. Kafka F. Jarayon.  - Toshkent: Yangi asr avlodi, 2016. Tarjimon  V.Fayzullo - 448 b.
  12. Langenscheidt. Langenscheidt. Grosswörterbuch // Deutsch als Fremdsprache. Berlin/ München/ Wien/ Zürich/ Nyu – York. Auflage 5. - Berlin und München, 2009. – 1122 S.
  13. Huch. R. Der große Krieg in Deutschland, Wiesbaden: Insel Verlag 1958, S. 612.
  14. Moers, W. Die 13 1/2 Leben des Käpt'n Blaubär, Frankfurt a. M.: Eichborn 1999, S. 374.
  15. Remarque E. M. Drei Kameraden. Köln: Verlag Kiepenheuer & Witsch, 1964, 1991.
  16. Remark E.M. Uch og‘ayni.  Jahon adabiyoti jurnali, 1998. Ruschadan Nizom Komil tarjimasi.
  17. Roth.  J. Radetzkumarsch, Köln: Kiepenheuer & Witsch 1978, S. 374.
  18. Schaefer. A.  Helianth II, Bonn:Weidle 1995, S. 430).
    1. Walser.  R. Jakob von Gunten, Zürich: Suhrkamp 1973, S. 76.
  19. O‘zbek tilining izohli lugʻati (elektron shakli), - 2018.

 

Содикова Н. Аналитические способы выражения значений фазы продолжения в немецком и узбекском языках. В данной статье рассматриваются аналитические способы выражения значений фазы продолжения в немецком и узбекском языках. Понятие фазы продолжения включает два процесса: первый — это процесс, продолжающийся в определённый момент времени, второй — это прерванный и затем возобновлённый процесс. В немецком языке эти процессы выражаются с помощью фазовых глагольных конструкций: и фазовый глагол + инфинитивная форма основного глагола и, в узбекском языке — посредством вспомогательных глаголов и формы деепричастий. В статье проводится сравнительный анализ этих способов выражения и обсуждается их роль и значение в передаче фазы продолжения в немецком и узбекском языках.

 

Sodikova N. Analytical ways of expressing the meanings of the continuation phase in German and Uzbek languages. This article discusses analytical ways of expressing the meanings of the continuation phase in German and Uzbek languages. The concept of the continuation phase includes two processes: the first is a process that continues at a certain point in time, the second is an interrupted and then resumed process. In the German language, these processes are expressed using phase verb constructions: both the phase verb + the infinitive form of the main verb and, in the Uzbek language, through auxiliary verbs and the form of gerunds. The article provides a comparative analysis of these methods of expression and discusses their role and significance in conveying the continuation phase in the German and Uzbek languages.

Xorijiy filologiya jurnali tahrir ha'yati