Xalq maqollarida paremiologik birlik nomlarining qo‘llanilishi juda ko‘p uchraydi. Ayniqsa, pragmatik matnlar amaliy qo‘llangan maqollarning deyarli barchasida majoziy tasvir ifodalanadi. Paremiologik birliklar turli ramziy obrazlarini keltirish orqali insonga xos xususiyatlar hayvonlar orqali ko‘rsatiladi, ya’ni maqollarda keltirilgan ibratli va axloqiy g‘oyalar aynan maqolda keltirilgan ma’lum obrazga qarata aytiladi. Ko‘pincha, hayvonlar vositasida, salbiy xarakterli insonlarga dashnom beriladi, tanqid qilinadi. Har bir millatning o‘ziga xos xususiyatlarini namoyon qiluvchi maqollari mavjud. Ushbu ilmiy maqolada o‘zbek va ingliz xalq maqollarini tuzilish hamda semantik jihatdan qiyosiy tasnifi tahlil qilinadi.
Masalan, Almost never killed a fly –ushbu ingliz milliy maqolini o‘zbek tiliga so‘zma-so‘z tarjima qiladigan bo‘lsak, hatto pashshani ham o‘ldirmagan jumlasi hosil bo‘ladi, biroq, o‘zbek tilida "pashsha" obrazi biroz salbiy ma`no beradi. O‘zbek tilida esa yuqorida berilgan "almost never killed a fly" paremik birligining muvofiq muqobili sifatida "chumoliga ham ozor bermaydi" yoki "qo‘y og‘zidan cho‘p olmagan" kabi frazeologik birligini ayni muvofiq muqobilini olishimiz mumkin.
An as between two bundles of hay—ushbu paremik birlik o‘zbek tiliga to‘g‘ridan-to‘g‘ri Ikki bog‘ pichan orasida arosatda qolgan eshak tarzida tarjima qilinadi. Ammo, ma’noviy jihatdan muvofiq keluvchi frazeologik birlik esa quyidagicha bo‘ladi: Ikki quyonning ketidan quvgan, ikkalasidan ham quruq qolar. Muloqot jarayoniga tayyor holatda olib kiriluvchi yuqoridagi kabi birliklar xalqlarning joylashuv hududi, milliy urf-odatlaridan kelib chiqqan holatda bir-biridan tubdan farqlanadi. Ammo, barchasining markaziy negizida shaxsga axloqiy tarbiya berish, ya`ni didaktik maqsad ko‘zlanganligi bois semantik jihatdan bir xilliklarga ham ega.
Pragmatik kontekstli maqollar ingliz va o‘zbek tillarida ham ikki xil maqsadda, ya`ni salbiy jihatlarni tavsiflash yoki tarbiyaviy sifatlarini yo‘naltirilganligi bilan ham birlashuvchi xususiyatga ega. Buni quyidagi maqollarning mazmuniy tahlili orqali ham ko‘rib o‘tishimiz mumkin:
Bats in the belfry, To have- Minorasida ko‘rshapalagi bor, ya’ni telba, o‘zbekcha muqobili esa Telba tosh yig‘ar. Bu maqolda ko‘rshapalak zoonimi obraz sifatida ishtirok etgan bo‘lib, salbiy ma’no ifodalash uchun xizmat qilgan. Shuni alohida ta`kidlash joizki, ingliz xalq maqollarida uchragan hayvon nomlari o‘zbek xalq maqollarida umuman ishtirok etmasligi ham mumkin. Yuqoridagi maqolda qo‘llangan "ko‘rshapalak" zoonimi o‘zbek xalq maqollarida qatnashmaydi. Buning sababi esa, maqollar tarkibida keluvchi hayvon nomlari ham o‘sha xalqning yashash hududining geografik joylashuvi, tabiatiga va eng asosiysi, qaysidir hayvonlarning ular hayotidagi o‘rni va ahamiyati qanchalik katta yoki kichikligiga bog‘liqligidadir.
Better be the head of a dog than the tail of a lion - Arslonning dumi bo‘lgandan ko‘ra itning dumi bo‘lgan afzal.
Bu maqolga o‘zbek tilidagi Arslonning o‘ligi- sichqonning tirigi maqoli ekvivalent bo‘la oladi.
Buy a pig in a pake, to- Qop ichidagi cho‘chqani ko‘rmasdan sotib olmoq. Bu maqolning o‘zbek tilidagi mazmuniy jihatdan alternativi quyidagichadir: Savdogarga bo‘ysunma bo‘yningni,
Puch yong‘oqqa to‘ldirar qo‘yningni.
Bu maqolni “Burga tutmoq uchun ham barmoqni ho‘llamoq kerak” maqoli bilan bir xil ma`no ifodalaydi deyishimiz mumkin.
Cat`s away, when the mice will.
O‘zbekcha ma’nosi: Mushuk ketsa, sichqon raqsga tushar.
Muvofiq ekvivalenti: Otning o‘limi- itning bayrami
Fish begins to stink at the head.
Ekvivalenti: Baliq boshidan chiriydi.
Dogs bark, the but caravan goes on.
O‘zbekcha ma’nosi: Itlar hurar, karvon esa o‘tar. Bu maqol to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarjima qilinganda ham muqobil variant bilan mosdir.
Dogs lie, let sleeping.
Ekvivalenti: Yotgan ilonning quyrug‘ini bosma.
Hayvon, hasharot va boshqa majoziy obrazlar qatnashgan ingliz va o‘zbek maqollarining har ikkala tildagi shaklida har doim ham bir xil obrazlar ham ifodalanmasligi mumkin. Yuqoridagi maqolda inglizcha variantda “dog”, ya’ni “it” ishlatilgan bo‘lsa, o‘zbekcha variantida “ilon” obrazidan foydalanilgan. Lekin, bu o‘zgarish bilan maqolning mazmuni o‘zgarib qolmagan, har ikkala holatda ham kishilarning ehtiyotsizlik, e’tiborsizlik ma’nosi ifodalangan. O‘zbek va ingliz xalq maqollari solishtirib ko‘rilganda “it”, “mushuk”, “baliq” kabi hayvon nomlari boshqalariga nisbatan ko‘proq uchraydi.
Yuqoridagilarga xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, paremiologik birliklar har bir xaqlning milliy urf-odati hamda an`analarini harakatli vositalar orqali ko‘rsatib beradi. Bu birliklarni tasnifiy o‘rganish xalqlarning o‘ziga xosliklari hamda umumlashtiruvchi jihatlarini aniqlashga yordam beradi. Paremik birliklarda ishlatilgan qahramonlar pragmatik ma’no ularning hududiy joylashuvi, milliy mentaliteti, diniy qarashlari bilan bog‘liq holatda bir-biridan farqlanadi. Ammo, mazmuniy jihatdan bir xil ma`no ifodalaydiganlari ham anchaginadir. Tilshunoslik yo‘nalishi nuqtayi nazaridan tahlil etilganda, asosiy e`tibor paremalarning shakl sifatiga emas, balki semantikasiga qaratiladi. Hayvon nomlari turlicha bo‘lishi mumkin, biroq, ma`noviy jihatdan bir xil bo‘lgan birliklar mavjud. Zoonim obrazli frazeologik birliklarning milliy-madaniy o‘ziga xosligi ularning: 1) o‘rganilayotgan tillarning birida muqobiliga ega emasligi; 2) komponentli qism sifatida ma’lum bir til madaniyatining xalqona realiyalarni o‘z ichiga olgan; 3) tarixiy, ijtimoiy-siyosiy, diniy voqea va faktlar bilan bog‘liq tushunchalarni aks ettiruvchi; 4) ma’lum bir lisoniy madaniyatining umumiy qadriyatlarini ifodalashi bilan izohlanadi. Til madaniyat bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan holda u bilan birga rivojlanadi va o‘sha madaniyatni ifodalaydi. Til va madaniyat ajralmas tushunchalardir va til har jabhada madaniyatni aks ettirgani kabi, madaniyat ham shu o‘rinda til ishtirokisiz mukammallikni namoyon eta olmaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Ashurova D.U., Galieva M.R. Cultural Linguistics. – Tashkent: VneshInvestProm, 2019. – 208 p.
2. Арсентьева Е. Ф. Фразеология и фразеография в сопоставительном аспекте (на материале русского и английского языков). Казань: Изд-во Казан. гос. ун-та, 2006. 172 с.
3. Воробьёв В. В. Лингвокультурология. (теория и методы) – М.: Академия, 2008. – 331с.
4. Гак В. Г Фразеология в контексте культуры - В. Н. Телия. М.Школа «Языки русской культуры», 1999.
5. Галиева М.Р. Когнитивный принцип бинарности в религиозной картине мира. Когнитивная лингвистика. Научно-теоретический журнал. –Тамбов: 2014. -№ 2 – С.56-65.
6. Икономиди И. Я. Фразеологические единицы с национально-специфичным компонентом значения в русском и новогреческом языках: дис. на соис. учен. Степени канд. филол. наук. Краснодар, 2005. 241 с.
7. Ковшова М. Л. Культурно-национальная специфика фразеологических единиц: когнитивные аспекты: Автореф. дис. канд. филол. наук. - М.: Ин-т языкознания. РАН, 1996. 22 с.
8. Маслова В.А Лингвокультурология: М.:Изд.центр академия,2007. - 208 с.
9. Телия В. Н. Русская фразеология: семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты / В. Н. Телия. М. : Школа «Языки русской культуры», 1996.
Sindarova D. Considerations about the formation of paremiological texts in linguistic. The article provides a thematic-semantic classification of phraseological units with the component that highly illustrates "pragmatical texts" in terms of paremiological units on the material of the English and Uzbek languages. Paremiological combinations with the "pragmatical components" are defined as nationally-culturally marked language units, reflecting their semantics the national culture of a particular linguoculture. As a result of the analysis, ten thematic-semantic groups of phraseological units with the component "paremiological point of view" were identified, some of them being universal for both languages and some of them being nationally specific for the English language. National-cultural specifics of phraseological units is found in phraseological units.
Синдарова Д. Некоторые соображения о возникновении паремиологических текстов в лингвистике. Отмечено, что языковая картина мира формируется с помощью таких языковых средств, как паремии, точнее, народные поговорки, имеющие чрезвычайно важное значение. Паремии играют большую роль в формировании образа мира. В данной научной статье рассматриваются вопросы происхождения паремии, а также их место в лингвистике.