Turobov Abdurayim Malikovich,
SamDCHTI dotsenti
Kalit so‘z va iboralar: Veda, prakrit, brahman, grammatik jins, sanskritolog, Ashtadxyai, sof empirik, fuzey, tezey, ichki fleksiya, urg‘u, ohang, polisemiya, onomatopediya.
Tilshunoslik tarixining ayrim mutaxassislari, jumladan, N.A.Kondrashov qadimgi Hindistonni til haqidagi fanning beshigi sifatida baholaydi [N.A.Kondrashov.1984. 12].
“Qadimgi Hindistonda” til bilan shug‘ullanish dastlab sof amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan: davr o‘tishi bilan qadimgi yozma yodgorliklarning turli o‘zgarishlarga uchragan unsurlarini (so‘z va qo‘shimchalarini) qayta tiklash, izohlash lozim bo‘lgan. Buning uchun hind olimlari eramizdan 15 asr ilgari (ba’zi tadqiqotchilarning fikricha; 45-25 asr ilgari,) yozilgan Vedalarni (o‘n kitobdan iborat bo‘lgan diniy madhiyalar) – gimnlar, diniy qo‘shiqlar va afsonalar to‘plamini), eramizdan ilgarigi birinchi ming yillarda yozilgan sanskrit yodnomalarini o‘rganganlar va tahlil qilganlar. Ular Vedalardagi ma’nosi tushunarli bo‘lmagan so‘zlarga izoh beradigan lug‘atlar tuzganlar, matnlarni diqqat bilan fonetik va morfologik jihatdan tahlil qilganlar. Bunday tayyorgarlik ishi o‘sha yodgorliklarning unutilgan, buzilgan, shuningdek, jonli til (prakrit) ta’sirida o‘zgarib ketgan o‘rinlarini qaytadan tiklash imkonini berdi. Ana Shunday maqsadda hind olimlari qadimgi adabiy til bo‘lgan veda va sanskritda yozilgan matnlardagi so‘zlarning, to‘g‘rirog‘i, so‘z shakllarining o‘xshash shakllariga va o‘xshash ma’nolariga e’tibor berib, bir so‘zning bir necha shaklini aniqlab, so‘ngra ana shu shakllarni bir-biriga qiyoslab, ularning o‘xshash va noo‘xshash qismlarini ajratar edilar. Natijada, bir tomondan, so‘z shakllari uchun umumiy bo‘lgan qism-o‘zak va negiz-ikkinchi tomondan, o‘zgarib turadigan qismlar-affikslar aniqlanardi. Shu tariqa so‘z yoki so‘z shakllari amalda birlamchi unsurlarga, hozirgi termin bilan ataganda, morfemalarga ajratilgan. Shuning uchun ham qadimgi hind olimlari grammatikani vyakarana, ya’ni ajratish (tahlil) deb ataganlar [S.Usmonov. 1972.10].
Dastlabki muqaddas hind qo‘shiqlari eramizdan 1500 yillar oldin paydo bo‘lgan deb taxmin qilinadi. Sanskrit eramizdan oldin V asrdayoq jamiyatning kundalik aloqa vositasi vazifasini yo‘qotib, o‘lik tilga aylangan bo‘lsa ham, diniy va madaniy an’analarni o‘zida saqlovchi mumtoz til sifatida saqlanib keldi. Qadimgi vedalar tilini sharhlash, so‘zlarning to‘g‘ri talaffuzini saqlab qolish ehtiyoji tilshunoslik fanining paydo bo‘lishiga olib keldi [A.Nurmonov. 2012.5].
Qadimgi Hindistonda dastlab tilshunoslik bilan ruhoniylar shug‘ullangan.
Taniqli nazariyotchi olim, professor R.Rasulov bu haqda Shunday yozadi. Vedalardagi ma’nosi tushunarli bo’lmagan so’zlarni aniqlab, ularning ma’nosini izohladilar, sharhladilar. Vedalar tiliga oid maxsus izohli lug’atlar tuzdilar, matnni fonetik va grammatik jihatdan tahlil qildilar. Xullas, Vedalar tilidagi so’z va jumlalar ma’nosini, ularning aniq talaffuzini, shaklini saqlab qolishga bo’lgan qat’iy intilish qadimgi Hindistonda tilshunoslikning yuzaga kelishiga asosiy sabab bo’ldi [Rasulov R. 2017.10].
“Ruhoniylar (brahmanlar) tomonidan yozilgan dastlabki grammatik asarlarda to‘g‘ri talaffuz masalalari ustida so‘z yuritiladi. Eramizdan ilgarigi ming yillik boshlarida lug‘atlar tuzilgan. Shunday lug‘atlardan beshtasi qadimgi Hindistonning mashhur tilshunosi Yaski (eramizdan oldingi V asr) nomi bilan bog‘liq. Yaski so‘zning morfologik tarkibini, Shuningdek, so‘z ma’nosi masalasini ham to‘g‘ri tasavvur qilgan. Uningcha, so‘z narsani bevosita aks ettirmaydi. Uning tovush tomoni bilan narsa o‘rtasida turuvchi ma’no bor. Shu ma’no tufayli so‘z narsani nomlash imkoniyatiga ega bo‘ladi” [S.Usmonov. 1972.13].
A.V.Paribokning qayd qilishicha, bizgacha etib kelgan birinchi lug‘at eramizgacha V asrda buddist Amarasimxa tomonidan yaratilgan va u “Amarakosha”, ya’ni Amarasimxa xazinasi deb atalgan.
Lug‘atlarda juda ko‘p ishlatiladigan so‘zlarga izoh berilmagan. Nisbatan maxsus ma’noli so‘zlar Evropa lug‘atlaridek grammatik jinsni ko‘rsatish bilan izohlangan [A.V.Paribok.1981.172].
Eramizning V asrida esa Amara sankritning Shunday lug‘atini tuzgan. Undan evropalik sanskritologlar hozir ham foydalanmoqdalar.Qadimgi hind tilshunoslari marfologiya sohasida juda muhim yutuqlarga erishganlar. Ular marfologiyaning uch bo‘limdan iborat ekanligini ko‘rsatganlar:
1.So‘z turkumlarining tasnifi.
2.So‘z yasalishi. (O‘tgan asrning birinchi yarmida so‘z yasalishi tilshunoslikning mustaqil sohasi darajasiga ko‘tarildi.)
3.So‘zlarning grammatik shakl jihatidan o‘zgarishi. “So‘zlarni turkumlarga ajratish” masalasida yagona fikr yo‘q edi. To‘rtta so‘z turkumini ajratish fikri ko‘proq e’tirof qilingan. Ular ot, fe’l, old ko‘makchi va Yuklama.
Ot-predmetlik g‘oyasini bildiruvchi, fe’l esa harakatni ifodalovchi so‘z sifatida ta’riflanadi. Otlar fe’l o‘zaklaridan yasaladi, ular birlik, juftlik va ko‘plik shakllariga egadir. Old ko‘makchilar otlarning va fe’llarning ma’nolarini ko‘rsatib beruvchi so‘zlar deb baholangan. Yuklamalarga kelganda, qadimgi hind olimlari ularni ma’nolariga ko‘ra uch guruhga ajratganlar:1) qiyoslash Yuklamalari, 2) bog‘lovchi Yuklamalar, 3) she’rlarda shakl unsuri sifatida ishlatiladigan Yuklamalar.
Olmoshlar va sifatlar alohida so‘z turkumlariga ajratilmay, ot va fel turkumlariga qo‘shib yuborilgan.
Hindlar yettita kelishikni ajratganlar. Bular: 1) bosh kelishik, 2) tushum kelishigi, 3) qurol kelishigi, 4) jo‘nalish kelishigi, 5) ajratish (ya’ni chiqish) kelishigi, 6) qaratqich kelishigi, 7) o‘rin kelishigi.
Biroq hind grammatiklari yuqoridagi kabi alohida nomlar bilan atamagan. Ular birinchi, ikkinchi, uchinchi va hakozo deb kelishiklarni bir-biridan raqam bilan farqlaganlar.
Hind tilshunoslari qo‘shma so‘zlarning o‘ttizga yaqin turini farqlaganlar. Ular qo‘shma so‘zlarning tuzilishida komponentlar orasidagi munosabatlarga e’tibor berganlar. Masalan: ot+ot // fe’l; sifat//sifatdosh// ravish+ot //sifat//fe’l; son+ot va boshqalar [R.Rasulov. 2017. 11].
Hind olimlari fe’l turkumining morfologik kategoriyalarini mukammal ishlagan edilar. Ular fe’lning uch zamonga birlashadigan etti xil zamon shaklini: Hozirgi zamon, o‘tgan zamonning tugallangan, tugallanmagan va uzoq o‘tgan zamon turlarini, kelasi zamonning odatdagi kelasi zamon va juda kam qo‘llanadigan shart fe’li shakllarini ajratganlar.
U davrlarda ham fe’lning to‘rtta mayli-xabar, istak, buyruq, shart mayllarini bilganlar. Fe’lning aniq, o‘rta va majhul nisbatlari ajratilib, har biri alohida ta’riflangan. Chunki aniq nisbat boshqa shaxs foydasi uchun bajariladigan harakatini ifodalovchi so‘z deb ta’riflangan.
Sanskrit tilida fe’lning uch shaxs va uchta son (birlik, juftlik, ko‘plik)ga ko‘ra tuslanishi ko‘rsatilgan” [S.Usmonov. 1972.11-12]. “Yetarli darajada ishlangan qadimgi hind grammatik an’analarining mahsuli sifatida mashhur tilshunos Paninining “Ashtadxyai” (grammatik qoidalarning sakkiz bo‘limi)” asari maydonga keldi. Panini eramizdan ilgarigi XV asrning ikkinchi yarmida yashagan deb taxmin qilinadi.
Paninining grammatikasi sof empirik va tasviriy xarakterdagi darslik bo‘lib, unda sanskrit (qisman veda) tilining fonetik, morfologik, so‘z yasalish va sintaktik sistemasiga oid 3996 ta qoida jamlangan.
Qoidalar bolalarning yodlashlariga mo‘ljallanib, juda ixcham shaklda, she’r bilan aytilgan.
Panini Veda prozaik asarlar tilini qonunlashtirdi, grammatik qoidalar asosida bir me’yorga keltirdi. Chunki ungacha Vedalar turli dialektlarda yozilgan edi. Panini va uning izdoshlari sanskrit adabiy tilining ortiqcha soddalashib ketish jarayonini to‘xtatdilar. Natijada sanskrit bilan jonli til, prakrit orasida farq paydo bo‘ldi.
Panini o‘z grammatikasida tilga tarixiy yo‘sinda yondoshmagan edi. Shu bilan birga, unda falsafiy baza, umumlashtirishlar yo‘q edi. Shunga qaramay, bu grammatika Hindistonda qariyb 2 ming yil davomida eng ishonarli va obro‘li qo‘llanma bo‘lib keldi. [S.Usmonov. 1972.14].
Hindshunos A.P.Barannikovning qayd qilishicha, Panini sanskrit va veda tilini bir-biri bilan qiyoslash natijasida qiyosiy metod namunasini yaratgan. U nihoyatda oddiy bo‘lgan. Buning ustiga, Panini grammatikasida tilning tarixiy taraqqiyoti tushunchasi bo‘lmagan.
R.Rasulov qayd qilishicha, ushbu tadqiqot tili – undagi qoidalarni nihoyatda ixcham va qisqa bo’lganligi, asar tili o’ziga xos terminologiyaga egaligi sababli Panini tadqiqoti uzoq vaqtgacha ovrupolik olimlarga tushunarli bo’lmadi. Birinchi bo’lib, asar mazmunini, undagi g’oyani rus tilshunos olimi O.Byotling izohlab berdi.
Panini o’z davrida yoq tilni sistema sifatida tushundi, so’z turkumlarini farqladi, so’z tarkibini o’rgandi, o’zak, qo’shimcha, urg’u, intonatsiya va boshqa hodisalar haqida ma’lumot berdi [R.Rasulov. 2017.12].
Bulardan qat’iy nazar, Ya.V.Loyaning qayd qilishicha, Panini mumtoz sanskrit grammatikasining mukammal, to‘liq sistemasini bayon qilgan [Ya.V.Loya. 1968. 58].
Demak, Panini o‘sha davrdayoq tilni o‘ziga xos sistema sifatida tasavvur qilgan deyish mumkin.
Panini tilshunoslikka nol morfema tushunchasini kiritgan, ichki fleksiyani, urg‘uni, ohangni aniq farqlagan.
Panini tilshunoslikka Varuchi Katyana (eramizgacha III asr) va Patanjali (eramizgacha II asr) kabi mashhur sharhlovchilariga ega bo‘lgan va mutaxassislar qariyb 2 ming davomida yuqori baholanib kelmoqda.
Chunki uzoq yillar davomida ham sanskritning Paninikidek mukammal grammatikasi yaratilmagan. Ya.V.Loya va S.Usmonovning ko‘rsatishicha, eramizning XII asridagina, A.V.Paribokning ko‘rsatishicha esa, eramizning XIV asridagina yirik hind tilshunosi Vopadeva sanskritning yangi, qimmatbaho grammatikasini yaratgan.
Hindistonda grammatik ta’limot eramizning I asri o‘rtalarida ayniqsa rivojlangan. Bunda, Ya.V.Loya va F.M.Berezinning ko‘rsatishicha, eramizning I asrida, A.V.Paribokning ko‘rsatishicha esa, XI asrida yashagan faylasuf tilshunos Bxartxarining ilmiy faoliyati alohida o‘rin tutgan. U ham, boshqa grammatiklar kabi, gapni tilning asosiy birligi sifatida talqin qilgan.
Ko‘rinadiki, qadimgi hind tilshunoslari, sintaksis sohasida jiddiy ishlar qilmagan bo‘lsalar-da, gapga yuqori baho berganlar. Jumladan, Bxartxari “Gap va so‘z haqida asar” nomli monografiyasida grammatikaga quyidagicha baho bergan:
“U (ya’ni grammatika) mangulik darvozasidir, nutqni ifloslanishdan saqlovchi dorivordir, barcha bilimlarni yorituvchidir. U har bir bilimda yarqirab nur sochib turadi” [A.V.Paribok 1981.155].
Hind tilshunoslari til birligi sifatida gapni tan olganlar, Chunki faqat gap orqali fikr ifodalanadi, deb tushunganlar. So‘zni til birligi deb hisoblamaganlar. Ularcha, so‘z shakl va mazmun nuqtai nazaridan mustaqillikka ega emas [B.O‘rinboyev 1999. 8].
XI asrda yashagan faylasuf tilshunos Bxartxarining ilmiy faoliyati alohida o‘rin tutgan. U ham, boshqa grammatiklar kabi, gapni tilning asosiy birligi sifatida talqin qilgan.
Ko‘rinadiki, qadimgi hind tilshunoslari, sintaksis sohasida jiddiy ishlar qilmagan bo‘lsalarda, gapga yuqori baho berganlar. Jumladan, Bxartxari “Gap va so‘z haqida asar” nomli monografiyasida grammatikaga quyidagicha baho bergan:
XI asrning yirik olimi Anandavardxana poetikaga bag‘ishlangan “Dxvana olami” nomli mashhur asarida Bxartxarini quvvatlab, shunday deydi:
“Olimlarning birinchisi grammatiklardir, chunki grammatika barcha fanlarning poydevoridir” [A.V.Paribok.1981.155].
F.M.Berezinning ta’kidlashicha, qadimgi hind tilshunoslari Panini, Katyana va Bxartxaridan keyin yangi tadqiqotlar olib bormaganlar.
Ular o‘zlaridan keyin o‘tgan tilshunoslarning qarashlarini umumlashtirish va ularning asarlarini sharhlash bilan shug‘ullanganlar.
Umuman olganda esa, qadimgi hind tilshunoslari o‘z davrlari e’tibori bilan til haqidagi fan taraqqiyotining yuqori cho‘qqisiga ko‘tarila olganlar, jahon tilshunosligi taraqqiyotiga katta hissa qo‘sha olganlar, ko‘plab mamlakatlarning tilshunoslariga kuchli ta’sir ko‘rsatganlar.
Adabiyotlar:
1.Rasulov R. Umumiy tilshunoslik.-Toshkent: Fan va texnologiya, 2017 yil, 312 b.
2.Nurmonov A. Tanlangan asarlar 2-jild. Lingvistik ta’limotlar tarixi –Toshkent: 2012 yil, 232 b.
3.O‘rinboyev B. O‘zbek tilshunosligi tarixi. -Samarqand: SamDU, 1999. -80 b.
4.Usmonov S. Umumiy tilshunoslik. -Toshkent: “O‘qituvchi”, 1972. 208 b.
5. Я.В.Лоя. История лингвистических учений.-М.:Высшая школа, 1968.-308 с.
6.Ф.М.Березин. История лингвистических учений.-М. 1984.-319 с.
7.Н.А.Кондрашов. История лингвистических учений.-М.:Просвещение,1979.-224 с.
8.А.В.Парибок. Методологической основаниях индийской лингвистики // История лингвистический учений.Средневековый Восток.-Ленинград: Наука,1981. 214 с.
9.Лингвистический энциклопедический словарь/ гл. ред. В.Н. Ярцева. – 2-е изд., доп. – М. : Большая рос. энцикл., 2002. – 709 с.
Tуробов А. Некоторые размышления о древнеиндийском языкознании. В данной статье анализируется развитие языка, лингвистической практики, труды учёных древней Индии, а также развитие практического языкознания на основе грамматических правил языка.
Turobov A. Some discussions on the linguistics of ancient India. This article analyzes the discussion of language development, linguistic practice and works of scholars of ancient India as well as development of practicallinguistics on the basis of grammar rules.
