Ҳар қандай лисоний фаолият, нутқий ҳаракат инсон – дискурс – ахборот муносабати доирасида бажарилади ва аниқ бир ижтимоий мақсад ижросига йўналтирилади. Шу боис, лисоний ҳодисалар таҳлилида худди шу учбурчак қисмларнинг ўзаро алоқасини ва уларнинг ҳар бири бажарадиган вазифани аниқлашга эҳтиёж туғилади.[1]

 Нутқий фаолиятнинг самарали кечиши унинг ортиқча ахборот бўлакларидан воз кечиши ҳамда ахборотнинг энг зарур қисмини ажратиб кўрсатилиши билан боғлиқ. Лисоний бирликлардан тежамли фойдаланиш мустақил номинатив бирликлар қаторига кирадиган сўз бирикмаларига ҳам хосдир[2].

Сўз бирикмаларида адъюнкт доимо асосий бўлакка  тобедир ва ушбу тобелик орқали нутқий тузилмадаги бошқа бирликлар билан муносабатга киришади.[3] Яқинда М.Даниева таъкидлаганидек, “сўз бирикмаларининг хусусияти шундаки, уларнинг коммуникатив вазифа бажариш меъёри бошқа тил бирликлариникидан фарқ қилади. Агар сўз синтактик тузилмаларнинг олдиндан маълум ва тайёр элементи бўлса, сўз бирикмасининг мураккаб тузилмалиги фақат коммуникация жараёнида аён бўлади, чунки у худди шу жараёнда алоҳида бирликларнинг ўзаро бирикиши натижасида ҳосил бўлади”.[4]

Демак, сўз бирикмасининг адъюнкт қисми тушириб қолдирилганида гапнинг структур тузилиши сақланиб қолади ва у тугал фикрни ифодалаш имкониятига эга бўлади. Тобе бўлакнинг тушириб қолдирилиши ёки алмаштирилишида сўз бирикмасининг асосий қисми бутун тузилманинг грамматик ва семантик мақоми ўзгармаслигини таъминлаши ҳақидаги фикр тилшунослар томонидан кўп бора қайд этилган.[5] Асосий қисм тушириб қолдирилганида, аксинча, нутқий тузилма семантик тугаллигини йўқотади ва унинг мазмуни контекстга боғлиқ бўлиб қолади. Эллиптик сўз бирикмасининг контекстдан ташқарида мавжуд бўлиши муаммо. Қиёсланг:

Her regular bus had gone. She hoped another would come soon. (Hailey A. The Moneychangers.)

— Бу гулми, кўҳлик? Йўқ наригиси! Ундан кўра буниси! (А.Қодирий. Ўткан кунлар)

Ушбу ҳолатларда биринчи гапга таяниб, иккинчисида нима ҳақида сўз кетаётганини фаҳмлаш мумкин.

Эллиптик сўз бирикмасининг матнда пайдо бўлиши одатда олдинги гапда ёки контекстда унинг ядроси ошкора тарзда эслатилишига боғлиқ. Баъзан ҳатто асосий бўлакнинг эллиптик шаклдан олдин эслатилиши ҳам етарли бўлади:

He passed the bars and was approaching a third when he slowed down. (Shaw I. Tip on a Dead Jockey and other stories.)

— Жиян, — деди Ҳомид Раҳматка қараб, — бошлаб уйланишинг албатта ота-онанг учун бўлиб улардан ранжиб юришингни ўрни йўқ. Хотининг кўнглингга мувофиқ келмас экан, мувофиқини олиб, хотинни икки қил. Буниси ҳам келишмаса учунчисини ол (А.Қодирий. Ўткан кунлар)

Айрим ҳолларда сўз бирикмасининг асосий бўлаги нутқий тузилманинг эллипсисдан кейинги қисмида ҳам учрайди:

He looked at the menu. On the back were listed a Callifornia red and a Callifornia white. “Would anybody like some wine” he asked. (Shaw I. Tip on a Dead Jockey and other stories.)

• Оқиданми, ё қизилиданми истайдурлар?

— Оқ кишмишникидан оп келинг-э!—деди.— Мингта сизу биздан битта жизу биз яхши (Ш.Холмирзаев. Қил кўприк)!

Бундан ташқари, сўз бирикмасининг асосий бўлаги ва эллиптик шакл ягона бир гап таркибида мавжуд бўлади:

“She kept standing there, her mouth working, her hands gripping his avidly” (Shaw I. Tip on a Dead Jockey and other stories).

“He finished his drink and Craig motioned for two more” (Shaw I. Evening in Byzantium).

Бироқ ўша вақтда бу уятсизнинг биринчи талоқ хатиси ҳам санга етиб ортқанлиқдан бунисини сандан яширған эдик. Ҳамон-да санинг умидинг кесилмагани учун бу хатни ҳам кўрсатмакчи бўлдим! — деди (А.Қодирий. Ўткан кунлар).

Сўз бирикмаси асосий бўлаги эллипсисдан олдинги ва кейинги контекстда ундан бир нечта гаплар воситасида ажратилган ҳолда эслатилиши ҳолатлари ҳам учраб туради:

“She had never had an accident, she boasted. She would have had twenty” (Shaw I. Evening in Byzantium).

“Are you interested in a screenplay?”

“I suppose you might say that”, Craig said.

“Whose?” Murphy asked suspiciously” (Shaw I. Evening in Byzantium).

- Бугун барчасига нима бўлса ҳам нуқта қўяман. Қўлёзмаларимни, —Юсуф шоша-пиша ташқарига отланди (У.Ҳамдам. Мувозанат).

Таҳлил натижаларидан равшанки, эллиптик сўз бирикмалари лисоний тежамкорлик тамойилининг фаоллашувида иштирок этади. Шунингдек, уларнинг матн бўлаклари ўртасидаги алоқани таъминлаш орқали мазмун яхлитлигига ҳисса қўшишига ҳам ишониш керак.

Сўз бирикмасининг асосий бўлаги баъзан атроф-қуршовдаги сўзлар маъноси орқали имплицит тарзда ифодаланади:

“There is a new Dorris Day and Rock Hudson downtown”.

“I love Dorris Day. Hollywood should let her sing more” (Updike J. Marry me.)

Мазкур вазиятда машҳур америкалик актёрлар иштирок этаётган фильм тўғрисида гапирилаётгани сезилади ва бунга диалогнинг иккинчи репликасида ишора қилинмоқда.

Сўз бирикмаси асосий қисмининг худди шу тарзда имплицит ифодаланиши қуйидаги ўзбек тилидаги диалог парчасида ҳам кузатилади:

• “Ўзбегим”ни олинг, ҳофиз, - деб буюрди.

Дадаси Навоийдан айтаётган қўшиқни шарт узиб, “Ўзбегим”ни бошлаб юборди (Т.Малик. Алвидо болалик).

Келтирилган мисолда таниқли ўзбек халқ ҳофизи Шерали Жўраевнинг Ўзбекистон халқ шоири Эркин Воҳидов қаламига мансуб машҳур “Ўзбегим” номли қўшиғи ҳақида сўз бораётгани репликанинг давомида кузатилмоқда.

Эллиптик сўз бирикмасининг мазмунини англаш учун воқелик ва унда мавжуд бўлган реалиялар ҳақида билимга эга бўлиш шарт, акс ҳолда вазият номаълум бўлиб қолаверади. Қиёсланг:

“It’s now exactly eighteen minutes past seven, according to Mr. Cartier”. (Shaw I. Rich Man, Poor Man.)

Бу ерда эслатилган Mr. Cartier номи машҳур парижлик заргарга тегишли эканлигидан хабардор шахс сўз Cartier фирмасида ишлаб чиқарилган соат ҳақида кетаётганлигини англай олади.

-“Бу дейман, Сайфиддин ака, мулла Сирожиддиннинг оёғи юриш учун эмас, “Москвич”ни босиш учун яратилган эканда”. (Ў.Ҳошимов. Нур борки, соя бор.)

Мазкур мисолдаги “Москвич” сўзи орқали асарда акс эттирилган даврда кенг оммалашган автомобиль тури ҳақида гап бораётганлигини ўзбек ўқувчиси осонгина фарқлай олади.

Тўлиқсиз сўз бирикмаларининг мақоми ва нутқий фаоллашув хусусиятларини ўрганаётиб, уларнинг турли-туманлигини кўрамиз. Эллиптик қолипларнинг тўлиқ шаклдагилар билан ёнма-ён қўлланиши ушбу турдаги сўз бирикмаларининг окказионал, яъни фавқулодда қўлланишидан далолат беради. Бироқ, мазкур турдаги баъзи сўз бирикмалари синтактик турғунлашиб, уларнинг эллиптик эканлиги сезилмай қолади. Булар қаторига дўкон, ресторан, меҳмонхона ва ўқув юртлари, санъат асарлари кабиларнинг номлари киради. Масалан: baker’s (shop), Lancer’s (bar), St. Paul’s (Cathedral), The Tate (Gallery), Master’s (degree), Harvard (College), Christina (Street) ёхуд Арк (қўрғони), Чинор (чойхонаси), Самарқанд дарвоза (кўнгилочар савдо мажмуаси), Ҳазрати Имом (жомеъ масжиди), Шоҳизинда (тарихий меъморий мажмуаси) ва ҳоказо.  Тўғри, матнларда ушбу атамалар тўлиқ шаклда ҳам эслатилиши мумкин, лекин, бундай ҳолатлар замонавий матнларда нисбатан кам учрайди. Тўлиқ шакл нутқий мулоқот тизимида эллиптик шакл томонидан қарийб сиқиб чиқарилган.

Аниқловчили сўз бирикмаларининг нутқ фаоллашув хусусиятлари ҳақида гапираётиб, асосий бўлакнинг тушириб қолдирилиши натижасида ҳосил бўлган сифатлар кўпинча отлашган ҳолда тил луғат тизимидан ўрин олади. Масалан: a portable, local, stupid, an old-fashioned, etc. Ушбу бирликлар от туркумига хос кўрсаткичлар: артикль, кўплик сон шаклини олади ва ниқловчи билан бирикади. Қиёсланг:

That’s no way to talk to your betters. (Chase A. Knock, Knock! Who is there).

Шунинг билан биргаликда, сўз бирикмасининг эллипсисга учраши оқибатида ҳосил бўлаётган айрим сифатлар луғатларда отлашган бирлик мақомида қайд этилмасдан қолган: ignorant, stubborn, timid, etc.:

“But he is a fearful man, and a timid” (Chase A. Knock, Knock! Who is there).

Аниқловчили сўз бирикмаси қисмлари ўртасидаги аттрибутив алоқа бошқа турдаги синтактик алоқалардан (масалан, предикатив алоқадан) тубдан фарқ қилади. Машҳур тилшунос А.И.Смирницкий аттрибутив алоқани “гап таркибидаги сўзлар ўртасидаги энг жонли ва энг мустаҳкам алоқа” деб таърифлаганини эслаймиз.[6] Мазкур турдаги алоқа гап тузилишида ҳеч қандай ролни ўтамайди, у фақат атрибутив бирикмани ҳосил қилади. Унинг воситасида ҳосил бўлган бирикма гап таркибидан тайёр, яхлит бирлик сифатида ўрин олади. Сўз бирикмасида етакчи ва тобе бўлаклар ўртасида алоқа шу қадар зички, уни қўшма сўзга айлантириш ҳеч қандай қийинчилик туғдирмайди. Шунинг учун ҳам сўз бирикмалари предикатив тузилмали гапларда худди алоҳида луғавий бирлик каби мустақил равишда иштирок этади. Ҳар ҳолда аттрибутив гуруҳ бўлаклари ўртасидаги алоқа грамматик кўрсаткичларга эга бўлади. Сўз бирикмасининг етакчи бўлаги тушириб қолдирилганида ҳам ушбу кўрсаткичлар сақланиб қолиши боис, эллипсис тўлиқ бирикманинг қисми сифатида идрок этилади.

Эллипсисга, одатда, икки ёки уч қисмли сўз бирикмалари учрайди. Бундай бирикмалар қисмларининг тушириб қолдирилиши, табиийки, умумий маънога таъсир ўтказмасдан қолмайди ва узатилаётган ахборот мазмунида маълум сиилжишлар юзага келиши кутилган ҳолдир. Шундай бўлса-да, терминологик бирикмаларда бош бўлак ёки аниқловчининг тушиб қолиши тез-тез учрайдиган ҳолатдир. Қиёсланг:

First Merchantile American Bank → First Merchantile American → First Merchantile;

Буюк Ипак Йўли банки → Ипак йўли банки → Ипак йўли.

Аниқловчи ва асосий бўлаклар ўртасидаги алоқанинг мустаҳкамлиги, юқорида эслатилганидек, грамматик ва лексик кўрсаткичларга эга ҳамда эллипсис юзага келганида аттрибутив алоқа кўрсаткичлари тамоман йўқолмайди. Худди шу кўрсаткичларнинг мунтазамлиги бош бўлакнинг тушиб қолганидан дарак беради. Шу сабаб бўлса керакки, эллипсис кўпинча формал кўрсаткичлар мавжудлигида содир бўлади.

Инглиз тилида шундай кенг тарқалган кўрсаткичлардан бири эгалик маъносини ифодаловчи ‘s формантидир.

“He looked at her now, but the eyes that met Julia’s were hostile” (Maugham W.S. Theatre).

Ўзбек тилида ҳам эгалик шакллари шундай вазифани бажариши мумкин:

-Қалай, Мушаррафнинг ўйини ёқдими?

-Собирахонники дуруст. (Шуҳрат. Олтин зангламас.)

— Қизларингиз қани? — сўради Юсуф қўлидаги қадаҳни айлантирган кўйи.

— Биз бугун ҳашарга отланаётган эдик. Сизнинг келишингизни кутмовдик. Опамларникида... — Заҳро овозида ширин бир маъно бор эди (У.Ҳамдам. Мувозанат).

Инглиз тилида, бундан ташқари, эллипсисга учраган сўз бирикмаси олдида турган аниқ ва ноаниқ артикль ҳам тушириб қолдирилган отнинг “вакили” вазифасини бажаради:

He thought about the broad brick house on the quiet, treelined New York Street, the small back garden, now a dusty green, the table in his study, the books on his shelves (Shaw I. Evening in Byzantium);

Should we be going out to catch this four-fifteen? (Shaw I. Evening in Byzantium).

Тежамкорликнинг инглиз тилига хос хусусиятларидан яна бири - эллипсисга учраган сўз бирикмасида предлогнинг қўлланиши ҳам асосий бўлак тушириб қолдирилганидан хабар беради:

Edith could not have told within two years the day of her first meeting with Lloyd Williams; nor within three the number of times she had spoken to him (O’Hara J. Ten North Frederick)

Маълумки, қиёсий ва орттирма даражалари шаклига эга бўлган сифатлар кўпинча атрибутив бирикмаларда тобе бўлак ўрнини эгаллайди ва бундай бўлаклар бир предметнинг сифат меъёри иккинчисиникига нисбатан кўп ёки камлигига ишора қилади. Худди шу кўрсаткичлар атрибутив сўз бирикмасининг асосий қисми тушиб қолдирилганлигидан дарак беради:

“It’s a dark day, but perhaps there’s brighter ahead” (O’Hara J. Ten North Frederick).

• Нима бало, жигарингиздан урдими?
• Урса арзимабмизми?
• Арзийсиз, ундан ҳам ёшроғига арзийсиз (Шуҳрат. Олтин зангламас)!

Келтирилган мисолларда сифатнинг қиёсий даражасини ифодаловчи суффикслар сўз бирикмасининг от қисми эллипсисга учраганининг кўрсаткичи вазифасини бажармоқда. Ўзбек тилидаги мисолда мазкур от имплицит шаклда воқеланмоқда.

Равшанки, эллиптик сўз бирикмаларида атрибутив алоқанинг турли грамматик ишоралари мавжуд ва ушбу вазифа бошқа турдаги бирликлар воситасида ҳам бажарилиши кузатилади. Жумладан, эллиптик сўз бирикмаси гапнинг эгаси ўрнини эгаллаганида кесимнинг шакли бирон-бир бўлакнинг туширилганидан билвосита хабар бериши ҳолатлари учрайди:

“Swell fella”, she said. “More coffee? Fresh is ready”.

“Yeah”. Ella brought a fresh cup (Maugham W.S. Theatre).

Ўзбек тилида эса мазкур ишора эгалик олмошининг тегишли шакли орқали намоён бўлади:

-Мен сизни ўша атлас кўйлагингизда келасиз, деб ўйлаган эканман.

- Атласи байрамлар учун, – очиғини айтди у  (Шуҳрат. Олтин зангламас).

Демак, эллиптик ва тўлиқ шаклдаги сўз бирикмаларининг гап таркибида бажарадиган синтактик вазифаси қарийб фарқ қилмайди.

Эллиптик сўз бирикмаларида атрибутив алоқа фаоллашувининг формал кўрсаткичлари инглиз ва ўзбек тилларида фарқланади – инглиз тилида артикль, олмош, предлог, послелог, сифат даражаларини белгиловчи шакллар ва луғавий бирликлар кузатилса, ўзбек тилида эгалик қўшимчалари, олмош, сифат даражаларини белгиловчи шакллар ва луғавий бирликлардир. Сўз бирикмаси эга вазифасида келганида бу вазифани феъл шакллари ҳам бажариши мумкин. Айнан шу кўрсаткичлар қўлланишида эллиптик сўз бирикмалари тўлиқ тузилманинг алоҳида қисми сифатида эътироф этилади. Баъзан ушбу кўрсаткичлар мавжуд бўлмаслиги ҳам кузатилади. Бироқ, бундай ҳолатда ҳам эллиптик бирикма тўлиқ сўз бирикмасининг ўриндоши сифатида қабул қилинади.