“SAHIH AL-BUXORIY” ASARIDA KELTIRILGAN HADISLARDAGI هنيهة-هنية (vaqtning kichik oralig‘i, rajaz she’riy vazn, endigina-hozirgina) SO‘ZINING TURLI XILDAGI MA’NOLARI TALQINI

Arab tilida yozilgan manbalarni mutolaa qilar ekansiz Buxoriy, Samarqandiy, Shoshiy, Termiziy, Nasafiy, Xorazmiy, Keshiy, Farg‘oniy, Namangoniy deya tanilgan yuzlab, balki minglab olimlarning ismiga va ularning yozgan nodir asarlariga duch kelasiz. Bular ichida Imom Buxoriy va u zotning ilmiy meroslari haqida qancha yozsak ham, hatto dengiz siyohlari kamlik qiladi. Darhaqiqat, Imom Buxoriy hadis, fiqh va aqida ilmida ulamolar, ustoz hamda shogirdlari oʻrtasida oʻziga xos oʻringa ega boʻlgan zot hisoblanadi. Imom Buxoriy bir qancha asarlar yozgan bo‘lib, uning eng muhim va mashhur asari “Al-Jomeʼ as-sahih” asaridir. Bu asarning toʻliq nomi “al-Jomeʼ al-musnad as-sahih al-muxtasar min umuril Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) va sunanihi va ayyamihi” deb nomlagan. Asar hadis ilmida va musulmonlar orasida qisqacha “al-Jomeʼ as-sahih”, aksar hollarda esa “Sahihul Buxoriy” nomi bilan mashhur ekani maʼlum. Ulamolar bu asarni Qurʼoni Karimdan keyingi eng sahih kitob deb biladilar [4:69].

Bu asar yozilganiga 1200 yildan oshgan boʻlsa-da, hanuzgacha u barcha islom diyorlari va musulmon xonadonlarida Qurʼoni karimdan keyin turuvchi muqaddas manba hisoblanadi. Hatto dunyo miqyosida koʻplab islom taʼlim muassasalarida hadis ilmining tayanchi boʻlib kelmoqda.

Ushbu maqolamiz “Sahih al-Buxoriy”da kelgan hadislardagi vaqt ko‘rsatkichlarini arab va o‘zbek tillarida taqqoslab o‘rganib chiqishni nazarda tutgan bo‘lib, هنيهة-هنية (vaqtning kichik oralig‘i, moment), so‘zining tilshunoslikda qo‘llaniladigan ma’nolari va leksik-semantik tahliliga bag‘ishlangan.

و قد جاءت كلمة هنيهة-هنية في صحيح البخاري بثلاثة معان، هي مدة قصيرة من الزمن و الأرجوزة الشعرية و تصغير هنا المكانية.

هنيهة-هنية so‘zi “Sahih al-Buxoriy”da 3 xil ma’noda kelgan: (vaqtning kichik oralig‘i, الأرجوزة rajaz vaznidagi she’r turi, endigina-hozirgina) kabi ma’nolarda keladi.

أ-مدة قصيرة من الزمن: فمن المعنى الأول،

عَنْ أَبِي مُوسَى رَضِيَ اللهُ عَنْهُ، أنَّ النبيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وسَلَّمَ، دَخَلَ حائِطًا وأَمَرَنِي بحِفْظِ بابِ الحائِطِ، فَجاءَ رَجُلٌ يَسْتَأْذِنُ، فقالَ: ائْذَنْ له وبَشِّرْهُ بالجَنَّةِ، فإذا أبو بَكْرٍ ثُمَّ جاءَ آخَرُ يَسْتَأْذِنُ، فقالَ: ائْذَنْ له وبَشِّرْهُ بالجَنَّةِ، فإذا عُمَرُ، ثُمَّ جاءَ آخَرُ يَسْتَأْذِنُ فَسَكَتَ هُنَيْهَةً ثُمَّ قالَ: ائْذَنْ له وبَشِّرْهُ بالجَنَّةِ علَى بَلْوَى سَتُصِيبُهُ، فَإِذَا عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ. [6:749]

Abu Muso roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. «Nabiy sollallohu alayhi vasallam bir chorboqqa kirdilar-da, menga chorbog‘ eshigini qo‘riqlab turishni buyurdilar. Shu payt bir kishi kelib, izn so‘radi. U zot: “Unga izn ber va jannat bashoratini ber!” dedilar. Qarasam, Abu Bakr ekan. Keyin boshqa birov kelib, izn so‘radi. Shunda u zot: “Unga izn ber va jannat bashoratini ber!” dedilar. Qarasam, Umar ekan. So‘ngra yana boshqasi kelib, izn so‘radi. U zot bir lahza jim turdilar-da, so‘ngra: “Unga izn ber va tez kunda boshiga keladigan balolar tufayli unga jannat bashoratini ber!dedilar. Qarasam, Usmon ibn Affon ekan [3:34].

Hadisning Ibn Zakariyo al Ansoriy keltirgan sharhidaهنيهة  kalimasi bu هنهة  kalimasining (تصغير) kichraytirilgan shakli kalimaning asli esa (هنو-vaqt) va bundan هنيهة kalimasi kelib chiqqan. Ya’ni ma’lum qisqa muddat (bir lahza) ma’nosini ifodalab kelmoqda. Hadisi sharifda ham aynan (bir lahza) ma’nosini ko‘rishimiz mumkin.

Xuddi shu ma’noda boshqa bir hadisi sharifda ه siz هنية shaklida ham kelgan.

حَدَّثَنَا أَبُو زُوْعَةَ قَألَ: حَدَّثَنَا أُبُو هُرَيْرَةَ، كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وسَلَّمَ يَسْكُتُ بَيْنَ التَّكْبِيرِ وَبَيْنَ القِرَاءَةِ إِسْكَاتَةً - قَالَ أَحْسِبُهُ قَالَ: هُنَيَّةً - فَقُلْتُ : بِأَبِي وَأُمِّي يَا رَسُولَ اللَّهِ ، إِسْكَاتُكَ بَيْنَ التَّكْبِيرِ وَالقِرَاءَةِ مَا تَقُولُ ؟ قَالَ: أَقُولُ: اللَّهُمَّ بَاعِدْ بَيْنِي وَبَيْنَ خَطَايَايَ، كَمَا بَاعَدْتَ بَيْنَ المَشْرِقِ وَالمَغْرِبِ ، اللَّهُمَّ نَقِّنِي مِنَ الخَطَايَا كَمَا يُنَقَّى الثَّوْبُ الأَبْيَضُ مِنَ الدَّنَسِ ، اللَّهُمَّ اغْسِلْ خَطَايَايَ بِالْمَاءِ وَالثَّلْجِ وَالبَرَدِ [6:156]

Abu Zur’a so‘zlab berdi: “Abu Hurayra bunday dedi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam tahrima takbiri bilan qiroat orasida biroz jim turar edilar. – O‘ylashimcha, “ozgina muddat” deb aytgan edi. – “Ey Allohning Rosuli, ota-onam sizga fido bo‘lsin, tahrima takbiri bilan qiroat orasida biroz jim turganingizda nima deysiz?” dedim. “Allohumma ba’id bayniy va bayna xotoyaya kama ba’atta baynal-mashriqi val-mag‘rib. Allohumma naqqiniy minal-xotoya kama yunaqqos- savbul-abyadu minad-danas. Allohumma ig‘sil xotoyaya bil-mai vas-salji val-barod”, deyman”, dedilar”.

Izoh: Duoning ma’nosi: “Allohim, men bilan xatolarim orasini mashriq va mag‘rib orasini uzoq qilganingdek uzoq qil. Allohim, meni xatolardan oppoq kiyim kirdan tozalanganidek tozala. Allohim, xatolarimni suv, qor va do‘l bilan yuvgin» [1:571].

ب-الارجوزة الشعرية: فمن المعنى الثاني،

عَنْ سَلَمَةَ بنِ الأكْوَعِ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ  قَالَ خَرَجْنا مع النَّبيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وسَلَّمَ إلى خَيْبَرَ، فَسِرْنا لَيْلًا، فقالَ رَجُلٌ مِنَ القَوْمِ لِعامِرٍ: يا عَامِرُ، ألا تُسْمِعُنا مِن هُنَيْهاتِكَ؟ وكانَ عامِرٌ رَجُلًا شاعِرًا، فَنَزَلَ

 يَحْدُو بالقَوْمِ يقولُ:

 اللَّهُمَّ لَوْلا أنْتَ ما اهْتَدَيْنا                                            ولا تَصَدَّقْنا ولا صَلَّيْنا

فاغْفِرْ فِدَاءً لكَ ما أبْقَيْنا                                               وثَبِّتِ الأقْدامَ إنْ لاقَيْنا

 وَأَلْقِيَنْ سَكِينَةً عَلَيْنا                                                  إنَّا إذا صِيحَ بنا أبَيْنا

وَبِالصِّيَاحِ عَوَّلُوا عَلَيْنا، [6:849]

4196. Salama ibn Akva’ roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Nabiy sollallohu alayhi vasallam bilan birga Xaybar tomon chiqdik. Kechasi yo‘l yurdik. Qavmdan bir kishi Omirga: «Ey Omir, biron nima eshitaylik!” dedi. Omir shoir odam edi. Tushib, qavmga hirgoyi qila boshladi:

“Sen bo‘lmasang, Allohim, Topmas edik hidoyat,

Na sadaqa, na namoz, Qilmas edik ibodat.

Barcha fidoying Sening, Ayla bizni mag‘firat.

Dushman oldida bizni Sobitqadam qil albat.

Ustimizga tushirgin Xotirjamlik, sakinat,

Bizni ular chorlasa, Bosh tortamiz nihoyat.

Ular bizga hayqirib, Ayladi qasdu g‘orat!» [3:381-382]

ورد في فتح الباري في شرح صحيح البخاري لعلي ابن أحمد ابن حجر العسقلاني "(هنيهاتك) جمع (هنيهة) مصغر هنة و في نسخة (هنياتك). جمع (هنية) و هي كناية عن كل شيء لا تذكره باسمه و لا تخص به شيئا من غيره و قيل معناها الأراجيز جمع أرجوزة و هي القصيدة من بحر الرجز. [7:465]

Ibn Hajar Asqaloniyning “Fathul Boriy sharh Sahihul Buxoriy” kitobida keltirishicha (هنيهاتك) kalimasi (هنيهة) kalimasining ko‘pligi hisoblanadi. Boshqa bir nusxada esa (هنياتك) shaklida kelgan ه siz kelgan. Bu kalimaning ko‘pligi (هنية) siyg‘asida kelgan. Bu arablarda Rajaz vaznida yozilgan she’r [5:242].

Ya’ni she’rning bir vaz turi hisoblanadi. Ushbu hadisi sharifda هُنَيْهاتِكَ kalimasi biron nima eshitaylik! Ya’ni she’r aytib ber degan ma’noda kelishini ko‘rishimiz mumkin.

ج-تصغير هنا المكانية: فمن المعنى الثالث،

عَنْ جَابِرٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ  قَالَ لَمَّا حَضَرَ أُحُدٌ دَعَانِي أبِي مِنَ اللَّيْلِ، فَقالَ: ما أُرَانِي إلَّا مَقْتُولًا في أوَّلِ مَن يُقْتَلُ مِن أصْحَابِ النبيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وسَلَّمَ، وإنِّي لا أتْرُكُ بَعْدِي أعَزَّ عَلَيَّ مِنْكَ، غيرَ نَفْسِ رَسولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عليه وسلَّمَ، فإنَّ عَلَيَّ دَيْنًا فَاقْضِ، واسْتَوْصِ بأَخَوَاتِكَ خَيْرًا، فأصْبَحْنَا، فَكانَ أوَّلَ قَتِيلٍ ودُفِنَ معهُ آخَرُ في قَبْرٍ، ثُمَّ لَمْ تَطِبْ نَفْسِي أنْ أتْرُكَهُ مع الآخَرِ، فَاسْتَخْرَجْتُهُ بَعْدَ سِتَّةِ أشْهُرٍ، فَإِذَا هو كَيَومِ وضَعْتُهُ هُنَيَّةً غيرَ أُذُنِهِ. [6:272]

Jobir roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Uhud(kuni)da tunda otam meni chaqirib, “Nabiy sollallohu alayhi vasallamning qatl etiladigan sahobalarining birinchilaridan bo‘laman, deb o‘ylayapman. Men uchun Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan boshqa sendan aziz kishi qolmayapti. Zimmamda qarz bor, uni ado et, singillaringga yaxshilik qil”, dedi.

Tong ottirdik. U birinchi qatl qilinganlardan bo‘ldi. U bilan qabrga boshqa kishi ham dafn qilindi. Olti oydan so‘ng uni birov bilan qoldirishga ko‘nglim bo‘lmay, chiqarib oldim. Qarasam, qulog‘ini aytmaganda, qo‘ygan kunimdagidek (Endigina qo‘yganimdek) ekan” [2:291].

Ushbu hadisi sharifda esa هُنَيَّةً kalimasi endigina-hozirgina kabi ma’noni ifodalab kelgan, qo‘ygan kunimdagidek ekan, ya’ni endigina yoki hozirgina qo‘yganimdek ekan deyilmoqda.

Xulosa o‘rnida shuni ayta olamizki, arab tilida kalimalar ko‘p ma’noli bo‘lib ular kalimaning jumlalar tarkibiga qarab turli tuman ma’nolarni ifodalashini ko‘rishimiz mumkin. Bundan tashqari هنيهة-هنية so‘zini o‘zbek tiliga qiyoslaganimizda har bir tilning o‘ziga xosligidan kelib chiqib alohida bir mazmunni ifoda etishiga guvoh bo‘ldik. Shundan kelib chiqib arab tilidagi vaqt ko‘rsatkichlarining leksik-semantik, badiiy va tarixiy nuqtayi nazardan chuqur ma’no-mazmunni ifodalaydi, turli grammatik qoidalarga mos holda o‘zgarib turadi. Bu jihatlarni arab va o‘zbek tillarida qiyosiy o‘rganish, ilmiy tadqiq etish tilshunoslikdagi muhim vazifalardan sanaladi.

 

 

 

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:

 

  1. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf “Oltin silsila (Sahihul Buxoriy)” 1- juz. “Hilol-nashr” nashriyoti,- Toshkent: 2013.- 670 bet.
  2. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf “Oltin silsila (Sahihul Buxoriy)” 2- juz. “Hilol-nashr” nashriyoti, -Toshkent: 2013.- 670 bet.
  3. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf “Oltin silsila (Sahihul Buxoriy)” 5- juz. “Hilol-nashr” nashriyoti,-Toshkent: 2013.- 670 bet.
  4. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Mustalahul hadis. “Sharq” nashriyoti, 2011.
  5. Odiljon Nosirov, Muhammad Yusupov “An-Naiym-ul-Kabir” arabcha-o‘zbekcha lug‘at, -Namangan: 2014.- 810 bet.
  6. أبو عبد الله محمد بن اسماعيل البخاري"صحيح البخاري"، دار كتاب العربي، بيروت لبنان،2016م،1728ص.
  7. علي ابن أحمد ابن حجر العسقلاني "فتح الباري في شرح صحيح البخاري" مصر 2010

 

 

Темиров Ж. Истолкование различных значений слова هنيهة-هنية (небольшой промежуток времени, поэтический вес раджаз, только сейчас) в хадисах, цитированных (приведённых) в произведении Сахиха аль-Бухари. В данной статье рассматривается сравнение показателей времени в хадисах, приведенных в “Сахих аль-Бухари”, на примере арабского и узбекского языков и дается анализ значения и лексико-семантического анализа слова هنيهة-هنية (малый промежуток времени, момент, الأرجوزة поэтический вес раджаз, только что - лишь ), используемого в лингвистике. Кроме того, были рассмотрены другие вопросы и процессы, связанные с использованием слов и выражений в процессе перевода хадисов, а также их приходом в различных смыслах.

 

Temirov J. Interpretation of the different meanings of the word هنیهة- -هنية  (a small interval of time, rajaz poetic weight, just now) in the hadiths quoted in the work of Sahih al-Bukhari. In this article, it is intended to compare and study the indicators of time in the hadiths found in "Sahih al-Bukhari" using the example of Arabic and Uzbek languages هنيهة-هنية now), is devoted to the additional meanings and lexical-semantic analysis of the word in linguistics. files of words and phrases in the process of translation of hadiths, as well as other issues and processes agreed upon in different regional meanings, are discussed and explained through examples.

 

 

 

 

Xorijiy filologiya jurnali tahrir ha'yati