She’r – badiiy ijodning his-tuyg‘ularga boy eng nafis namunasidir. She’riyatda xalqning roli, madaniy taraqqiyot darajasi, o‘ziga xosligi, tilining qudrati, iste’dod va iqtidorining mavqeyi mujassamlashgan bo‘ladi. She’r nasrga qaraganda boshqacha rol tasvir etadi. Unda katta umumlashtiruvchi kuch mavjud. Bir band she’rda bir olam ma’no ifodalanishi mumkin.

            Chunki sh’er inson kechinmalari, kayfiyati va ichki dunyosini, tuyg‘u-hissiyotlarini to‘laroq va chuqurroq bayon qila oladi, kishining qalbiga juda tez kirib boradi. Shuning uchun she’r estetik ta’sir o‘tkazuvchi beqiyos katta qudratga, ulkan tarbiyaviy ahamiyatga molik san’atdir. Fikr she’rda tuyg‘ular, ehtiroslar va barqaror intonatsiyalar orqali uyushib yuzaga keladi.

             Intonatsiya she’rdagi har bir so‘zni o‘ziga tobe qilib, uning ta’sir kuchini oshiradi, mazmunni kitobxon ruhiga ta’sir ettirib, yorqinroq ro‘yobga chiqaradi.

            Nasriy asarni bir tildan ikkinchisiga o‘girish qanchalik qiyin bo‘lmasin, she’rni tarjima qilish undan ko‘ra ancha mushkul, chunki she’riy asar tarjimasining o‘ziga xos tomonlari mavjud. Tarjimon faqat she’r tarkibidagi so‘zlarning mazmuninigina emas, shu bilan birga, uning ritmi, qofiyasi va intonatsiyasini ham qayta tiklashi lozim [1.b.30].

                She’riy asarda shakl va mazmun bir-biri bilan chambarchas bog‘langan bo‘ladi. Har bir she’riy asar o‘z mazmuniga mos shakl – vazn, qofiyalanish sistemasi, ritmi va intonatsiyasiga ega. Shoir muayyan g‘oyani ifodalash uchun unga muvofiq so‘z va so‘zlar silsilasi, sintaktik birikish yo‘li, vazn turini tanlaydi va shu orqali o‘z g‘oyasini mukammalroq bayon eta oladigan shakl ijod qiladi. Har bir shakliy zarra she’rda mazmunni ro‘yobga chiqaruvchi vosita hisoblanadi. She’rda mazmun bilan shakl birikuvi uyg‘undir.

            Ma`lumotlar shuni ko`rsatadiki, tarjima qadimgi davrlarda turli qabilalarga mansub kishilar orasidagi o‘zaro aloqa, muloqot ehtiyoji tufayli yuzaga kelgan. Tarjima – bir tildagi matnni boshqa tilda qayta yaratishdan iborat  adabiy ijod turi hisoblanadi. Tarjima millatlararo muloqotning eng muhim ko‘rinishi bo`lib ,uning  asliyatga shaklan va mazmunan monand  tarzda yaratilishi tarjimonning o`z tilida  asliymonand  lisoniy  vositalar  tanlab ifoda etish bilan belgilanadi.Asliyat va qayta tiklangan matn xususiyatiga qarab tarjimalar badiiy tarjima, ilmiy tarjima va boshqa turlarga ajratiladi. Asl nusxani aks ettirish tarziga ko‘ra tafsil, tadbil, sharh kabi ko‘rinishlarda ham uchratish  mumkin.         

            Tarjima – murakkab jarayon va mas’uliyatli ishdir. Suniy intellekt texnologiyalariga asoslangan avtomatik tarjima tizimlari paydo bo‘lib borishiga qaramay tarjima har doim ijodiy ish bo‘lib kelgan va shundayligicha qoladi.              She`riy  asarlarni  nasriy  ijoddan  ajratib, farqlab  turadigan  o`ziga xos  xususiyatlari  tarjima jarayoniga  ham  o`z  tasirini  ko`rsatadi. Shunday ekan, she’rning biror muhim zarrasi o‘zgarishi bilan uning butun ruhi o‘zgacha tus olib ketishi mumkin. Ritm o‘zgarishga uchrar ekan, so‘z va so‘zlar mazmuni ham binobarin, intonatsiya, uslub ham o‘zgaradi. Demak, asarning butun she’riy mohiyati, mazmuni o‘zgacha bo‘lib qoladi. Lirik qahramon, uning ovozi, dunyoga munosabati bo‘lakcha maqomga ko‘chadi.

            She`riy tarjima murakkab ijodiy  jarayonni o`z ichiga qamrab oladi.Bu murakkablik, ayniqsa, she`riy asarlar tarjimasida yaqqol namoyon bo`lishini kuzatamiz. Shuning uchun ham biz mazkur  soha  vakilini  haqli  ravishda  shoir-tarjimon deb ataymiz. Bunda tarjimon-chizmakash emas, rassomdek ijod qiladi va tarjimaning  turli  jumladan,  yashirin ma`nolarini mufassal bayon qilish yo`llari orqali  muallif  fikrini  kitobxonga  aniqroq  yetkazishga  intiladi.             Ammo, to`rt satr  she`rdagi  ohang  va  lirik kechinmani o`quvchi qalbidan  joy oladigan darajada tarjima qilish  tarjimondan shoirona  ilhom va ulkan mahoratni talab qiladi. She`riy  tarjima  ham  she`r  kabi  ilhom kelganda , asar tarjimonga kuchli  ta`sir  ko`rsatganda  dunyoga  keladi.

            Ammo,  she`r  tarjimasi  ko`ngil ishi ekanini tan olmasdan ilojimiz yo`q.Chunki, tarjimon yuragiga yaqin, ko`ngliga mos keladigan, ruhiyatiga  tushadigan g`azalni yoki she`rnigina estetik zavq bilan qayta yaratadi.      Agar tarjimon o`z  tarjimasidagi g`azal yoki she`rdan  estetik zavq  olmasa, u qilgan tarjimaning estetik ta`sirchanligi bo`lmaydi,natijada tarjima quruq va shirasiz bo`lib qoladi.

            She`riy tarjima lisonda (nutq) ona tili va xorijiy tillarni oʻrganishda, terminologiyani ishlab chiqish va takomillashtirishda, lisoniy  matnlarni  ilmiy   sharhlashda  muhim  ahamiyatga ega; mavjud va xayoliy narsalar (moddiylik va gʻoyaviylik)ning oʻzaro aloqadorligi muammolarini hal qilish, ijtimoiy ongni va ijtimoiy mavjudot boʻlmish  insonning oʻzini toʻgʻri tushunish uchun nazariy xulosalar chiqarishga imkon beradi.

            Til va tafakkurning, lisoniy va mantiqiy birlik (kattalik)larning oʻzaro  aloqasi muammosi she`riy tarjimaning lisoniy kognitiv tahlili tomonidan baravar, bir vaqtning oʻzida  oʻrganiladi. Asosiy lingvistik metodlar sifatida tavsifiy (qiyosiy, konfrontativ, kontrastiv, tipologik), tarixiy (qiyosiy-tarixiy, komparativ) va normativ stilistik (meʼyoriy uslubiy) metodlarni koʻrsatish mumkin.

            She`riy tarjimada lisoniy –kognitiv metod  ham mavjud. Kognitiv so`zi inglizcha “cognize- bilmoq, anglamoq, tushunmoq” so`zidan  olingan  bo`lib, bu  soha  faqat  falsafadagi bilish nazariyasi bilan cheklanmay, balki tilni tafakkur  bilan bog`lab, lisoniy hodisalar bilan uzviy aloqasini chuqur ilmiy tadqiq etadi.             Kongnitologiya bilimning lisoniy voqelanishi jarayonini tavsiflashni  gumanitar  fanlar  sohasidagi  eng asosiy  muammolar qatoriga qo’yadi. Ushbu muammo  zamonamizda rivoj topayotgan ilmiy taqdiqotlarning muhim yunalishlarini belgilab bermoqda.

            Professor Sh.Safarovning fikricha, kognitiv tilshunoslikning vazifasi til  yordamida  bilim  olish va saqlash, tilni  amalda qo`llash hamda uzatish, umuman, til tizimi va tarkibini  inson miyasidagi tafakkur  bilan  bog`lab, chuqur ilmiy tadqiq etishdir diya ta`kidlaydi [2.b.10]. Shunday ekan insonning kundalik voqea- hodisalarga munosabati tilning kognitiv nazariyasining amalda qo`llanishi bilan uzviy bog`liqdir.

             Zotan,biz yillar davomida hosil bo`lgan hayot tajribamiz, bilim va ko`nikmalarimiz asosida voqelikdagi u yoki bu tarzda mavjud bo`lgan  narsa – predmetlar, voqealar,hodisalar haqida fikrlar olamiz va ana shunga tayangan  holda  o`zaro  so`zlashuv  jarayonida  nutqimizning yanada ravon bo`lishiga ya`ni, bekam-ko`stligiga   erishamiz.            

            Bizga ma`lumki, bilish faoliyati  insonning  voqelikni  bevosita  sezish,   his etish bilan boshlanadi. Hozirgi zamon tilshunosligida kognitiv yunalish leksik- semantik sathdagi tahlillar bilan  chambarchas  bog`liq bo`lib, unga ko`ra  til  umumiy  kognitiv mexanizm bo`lishi  bilan  birga , kognitiv qurol tarzida axborotning  taqdimotini , kod  yordamida  uzatish   va o`zgartirish vazifasini  bajaruvchi   belgilar  tizimi hamdir.

            She'riy asarlarni nasriy ijoddan ajratib, farqlab turadigan o`ziga xos xususiyatlari tarjima jarayoniga ham o'z ta'sirini ko'rsatmoqda. Har qanday she'riy asarni ko'lga olishingiz bilan dastlab ko'zga tashlanadigan narsa uning zohiriy tomoni bo`lib, hali mazmuni bilan tanishmay turib, nazmni nasrdan farqlash imkoniyatini beradi.

            Bu zohiriy tomon - she'riy asarlarning ma'lum tartibidagi shakli: o'lchovi, bandlanishi, kofiyasidir. Zohiriy fazilatlar she'riy asarning mazmunini ifoda qilish uslubiga (ifoda siqiqligi, obrazli uslubiy vositalarning ko'p ishlatilishi, o`ziga xos sintaksis) ta'sir qiladi.

            Nazm uchun xos bo'lgan maxsus xususiyatlarning tarjima jarayonida qay tarzda va qay sifatda qayta ishlatilishi, ularning tarjima asarlarining estetik ta'sir ko'rsatadigan kuchini qayta tiklanishidagi mohiyatni o`rganish tarjima nazariyasi va amaliyoti nuqtayi nazaridan ma'lum qiziqish  uyg'otadi.

            Filolog,tarjimon Murodxon Ergashev she’riy tarjimaga yuqori baho berib, shunday ta’rif beradi: “Badiiy tarjimaning boshqa turlariga qaraganda she’riy tarjima badiiy tarjimaning oliy navi – desa bo‘ladi”. Atoqli tarjimashunosimiz she’riy tarjimaga bejiz bunday yuqori baho bermaganlar. Chunki she’riy tarjima jarayonida shoir tarjimon, ijodkor tarjima mahsulini dunyoga keltiradi. Mana shunday mashaqqatlar bilan xalq mulkiga aylanadigan tarjima asarlar san’at darajasiga ko‘tariladi.

             She’riy asarda shakl va mazmun bir-biri bilan chambarchas bog‘langan bo‘ladi. Har bir she’riy asar o‘z mazmuniga mos shakl – vazn, qofiyalanish sistemasi, ritmi va intonatsiyasiga ega. Shoir muayyan g‘oyani ifodalash uchun unga muvofiq so‘z va so‘zlar silsilasi, sintaktik birikish yo‘li, vazn turini tanlaydi va shu orqali o‘z g‘oyasini mukammalroq bayon eta oladigan shakl ijod qiladi. Har bir shakliy zarra she’rda mazmunni ro‘yobga chiqaruvchi vosita hisoblanadi. She’rda mazmun bilan shakl birikuvi uyg‘undir.

            She`riyat boshqa uslub va janrlar ichidagi eng jonli va ta`sirchani bo`lganligi, shuningdek, u qofiya, misra, band kabi qayta tartibga  soluvchi unsurlarga ega bo`lganligi tufayli, undagi gaplarda so`z tartibi nasrga qaraganda ko`p va  antiqa o`zgarishlarga uchrab turadi. Sintaktik uslubiy vositalar ham nazmda nasrdagidan ko`ra  ko'proq ishlatilib, ular she'r ritmini tashkil etishda, uning ifoda kuchini oshirishda, eng muhimi, uning g`oya va mazmunini kitobxonning his-tuyg`ulariga kerakli ta`sirni o`tkazishda ishtirok etadi.Inversiya, ajratilgan bo'laklar, takrorlar, sintaktik parallelizm, xiazm (teskari 8 parallelizm), ritorik savollar kabi sintaktik vositalar fransuz tilidagi she'riy asarlarda ham, o'zbek nazmida ham ko`plab uchraydi.

            Har ikki tildagi adabiyotda keng qo‘llanilgani, milliy bo`yog`i bo`lmagani tufayli, yuqorida sanab o'tilgan uslubiy vositalarning matnda bajargan vazifasini tarjimada qayta yaratish katta qiyinchiliklarni vujudga keltirmaydi va ular ko`pincha asliyatga mos holda aks ettiriladi. Mustaqillik yillari o'zbek mumtoz adabiyoti namunalari bir necha bor fransuz tiliga tarjima qilindi. 1991-yili Parijdagi "Orphée» nashriyoti Alisher Navoiyning g'azallari va boshqa she'rlaridan tashkil topgan to`plam "Gazels et autres poèmes» ni e'lon qildi.

            Asarlarni o'zbek tilidan Hamid Ismoilov tarjima qilgan, Jan-Pyer Balp fransuz tiliga moslashtirgan. To'plamdan 27 ta g'azal, qator qit`a, chiston, ruboiy, muxammas, fard va mustazodlar o'rin olgan.

            Mazkur to'plamning qiziqarli tomoni shundaki, undagi asarlarning asliyatlari eski o'zbek (arab) alifbosida keltirilib, ularning yonida fransuzcha tarjimasi beriladi.

            Asarlarning o'zbek tiliga tarjimasi Ma'mura Rashidovaning kalligrafiyasida berilgan. Bundan tashqari "Action poétique» jurnalining 121-sonida A.Navoiynning qator g'azallari e'lon qilindi. 1996-yili Parijdagi "Jarach-La Ruche» nashriyotida "A la Cour des Princes Timurides" (Temuriy shahzodalar saroyida) nomida o'zbek mumtoz she'riyati vakillarining asarlari e'lon qilindi.

            To'plamdan Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy, Navoiy, Bobur, Zebiniso va Nodirabegimning g'azal va ruboiylari joy olgan. Ularni fransuz tiliga B.Ermatov tarjima qilgan.

            2007 -yili Brest (Fransiya) shahridagi "Georama» nashriyoti A.Navoiyning g'azallarini "Gazels» fransuz tilida e'lon qildi. Asarlarni fransuz tiliga filolog, tarjimon Murodxon Ergashev va Jan-Jak Gate tarjima qilishgan. A.Navoiyning ayrim g'azallari fransuz tiliga bir necha marta tarjima qilingan. Bu tarjimalarni qiyosiy o'rganish qiziq natijalarini beradi.       Jumladan, Navoiyning "Munojot» g'azali mustaqillik yillarida fransuz tiliga uch marotaba tarjima qilindi. Bu tarjimalar "Gazels et autres poèmes» to'plamida, "Action poétique» jurnalida va "Gazels» da e'lon qilingan.

Asliyatda g'azal quyidagicha boshlanadi;

"Kecha kelgumdur debon ul sarvi gulru kelmadi

Ko‘zlarimga, kecha tong otguncha uyqu kelmadi ... »

P.SHuven tarjimasi:

«Le soir je viendrai, a dit ce cyprès à visage de fleur; il n’est pas venu

Sur mes yeux, de la nuit jusqu’à l’aube, le someil n’est pas venu... »

H.Ismoilov va J.P.Balp tarjimasi:

«Sa silhouette de cyprès, son visage de fleur promettent

sa venue mais elle ne vient pas.

Cette nuit, du crépuscule à l’aube, le sommeil n’est pas

venu sur mes yeux» [Navoï, 1991, Р.29].

М.Ergashev va J.J.Gate tarjimasi:

«Elle avait tant promis qu’elle viendrait ce soir,

Souplesse de cyprès au visage de fleur.

Jamais elle ne vint.

Mes yeux ont attendu que l’aube soit venue.

Et le sommeil jamais ne vint» [Navoiy, 2007, P. 70.].

            Keltirilgan misoldan ko'rinib turganidek, Pyer Shuvenning fransuzcha tarjimasi asliyatga ham shakl jihatidan, ham mazmun jihatidan juda yaqin turadi. Tarjimada g'azalga xos qofiya ham, musiqa ham saqlangan. Biroq, mazkur  tarjimada "sarvi gulru» mujskoy rodda keltirilgan bo`lib, asliyatga qusur etgan (il n'est pas venu).

            P.Shuvendan farqli o'laroq, М.Ergashev va J.J.Gate asar mazmunini saqlashga intilishgan va buning uddasidan ham chiqishgan. Sintaktik uslubiy vositalar so`zlar orqali anglatilgan mazmunni o`quvchiga yorqinroq, ifodaliroq, ta'sirchanroq etkazib berishga yordamlashadi [3.Navoiy, 2007, 70-bet]. Aksar vaziyatlarda ular leksik uslubiy vositalar bilan birlashib, so'zlardagi obrazlilik, emotsionallikni kuchaytirib, o'quvchi diqqatini kerakli so'z, ibora va gaplarga tortishga  yordam beradi. Tarjimada sintaktik uslubiy vositalalarni xuddi shunday vazifada yuzaga chiqirish muhim  ahamiyatga molikdir.

            She'riy asardagi sintaktik  jihatlarning tarjimada aks ettirilishi yoki ettirilmasligi asar mazmunini qayta ifoda qilishga  salbiy yoki ijobiy ta'sir o‘tkazmay, shu mazmunning o'quvchiga qay tartibda yetib borishi, o'quvchi hissiyotlariga  qanday ta`sir ko`rsatishi  bilan bog'liqdir.

            Tarjima amaliyotida  kam uchrasa-da, ba’zida tarjimonning asliyatidagi gap tuzilishiga yetarlicha e'tibor bermaganligi tufayli, asar mazmunining noto‘g'ri talqin qilinishi hollari ham uchrab turadi. Xullas, tarjima qilinayotgan she'riy asar shakli va mazmuni mutarjimlar tomonidan yetarlicha chuqur his etilsa, uni tarjimada ham qayta yaratish  mumkin, zero, har qanday asar  fazilatlarini, undagi uslubiy vositalar vazifasini tarjima matnida tiklash uchun o'zbek she'riyatining zahirasi yetarlicha so`z san`ati boyliklariga ega. Sintaktik vositalar tarjimada hamma  vaqt ham xuddi  asliyatdagi shaklda berilmasa-da, mohir  tarjimonlar ularning matndagi vazifasini boshqa vositalar yordamida qayta  tiklash imkoniyatlaridan keng foydalanadilar. Bu esa asarni tarjima tili o'quvchisiga asliyatga mutanosib holda yaxlit yetkazib berish uchun muhimdir.

            Xulosa qilib aytganda, tarjima qilinayotgan  she`riy asar shakli va mazmuni tarjimonlar tomonidan  yetarlicha chuqur his etilsa uni  tarjimada ham adekvat qayta yaratish mumkin, zero, har qanday  asar  fazilatlarini, undagi uslubiy  vositalar vazifasini tarjima matnida  tiklash  uchun  o`zbek she`riyati  zahirasi  yetarlicha  so`z  san`ati  boyliklariga  ega. Sintaktik  vositalar  tarjimada  hamma vaqt  ham  xuddi  asliyatdagi  shaklda  berilmasa-da  mohir  tarjimonlar ularning  matndagi  vazifasini  boshqa  vositalar  yordamida  qayta  tiklash  imkoniyatlaridan  keng  foydalanadilar. Bu esa  asarni  tarjima  tili  o`quvchisiga asliyatga   mutanosib  holda yaxlit  yetkazib berish uchun muhimdir.