Таржима сифатини баҳолаш муаммоси кўплаб методистлар ва таржимонлар томонидан ўрганилган. Баҳолашнинг объекти сифатида таржима маҳсулоти – таржима тилида яратилган матнлар ва уларнинг сифати, яъни уларнинг мукаммаллик даражаси ёки стандартга мувофиқлигидир [4,133]. Таржима сифати муаммосига амалий ва лингвистик ёндашувлар мавжуд.

Лисоний маънода таржиманинг сифати хорижий тил ва таржима тилидаги хабарлар шакли ва мазмунининг муқобиллигига риоя қилиш билан боғлиқ [5, 78].

Прагматик маънода сифат мутлақ эмас, бу контекстга боғлиқ. Таржиманинг мақсади атроф-муҳитга, алоқа нормаларига, алоқа иштирокчиларига қараб ўзгаради. Ушбу жиҳатдан, баённинг семантик томони тил қурилмасидан кўра муҳимроқдир.

1986 йилда Х. Бюxлер синхрон таржима фаолиятида таржимани баҳолаш мезонларини таклиф қилди ва уларни конференция таржимонлари қўмитасига тақдим этди. Х. Бюxлер томонидан таклиф қилинган таржима сифати мезонларига қуйидагилар киради.

- таржима таркибини баҳолаш;

-таржиманинг тил қурилмаларини баҳолаш, яъни таржима матнини ҳосил қилишда тил равонлигини намойиш қилиш, мантиқий изчиллик, грамматик тўғри ва шунингдек, атамалардан етарли даражада фойдаланиш.

- таржима баёнини баҳолаш (ёқимли овознинг мавжудлиги, акцентнинг етишмаслиги) [3]. 1995 йилда таржимонлар қўмитасининг таклифига биноан иштирокчиларнинг таржима сифати ҳақидаги тушунчаларини ўрганиш ўтказилади. Натижалар шуни кўрсатдики, таржима жараёнида хабарнинг шаклини эмас, балки маъносини етказиш муҳимроқ. Таржимонлар ва хабарни қабул қилувчиларнинг, яъни конференция иштирокчиларининг фаолияти текширилди.

Тадқиқот давомида таржимонлар конференция иштирокчиларига қараганда техник ёрдамга нисбатан анча қатъий талабларга эга эканлиги аниқланди [6, 70].

1995 йилда И.Куртс, Ф. Поххекерлар Австрия ва Германия телевиденияларида таржима сифатини ўргандилар. Телевизион ходимлар ўртасида ўтказилган сўровнома шуни кўрсатдики, семантик ёзишмалар ва мантиқий изчилликдан ташқари, ёқимли овоз, таржима баёнида равонлик ва акцентнинг йўқлиги устувор аҳамият касб этган [4, 171]. Шу билан бирга, Ф.Поххекер маърузачи нутқини қабул қиладиган коммуникатив акт иштирокчиси томонидан таржима таркибига кириб бориш даражасининг чуқурлигини баҳолаш керак деган хулосага келди. Бундай ҳолда, тушуниш даражасига таъсир қилувчи омиллар муҳим роль ўйнайди: таржима ҳосил бўлиш тезлиги, интонация, хатоларнинг мавжудлиги/йўқлиги, овоз хусусиятлари ва бошқалар.

Шунингдек, Ф.Поххекер таржимани коммуникатив фаолиятнинг маҳсули сифатида баҳолашни ва алоқа ҳолати, мулоқотнинг ўзаро алоқадор томонлари ва гиперматн каби таркибий қисмларни ҳисобга олишни таклиф қилди. Ф. Поххекер томонидан таклиф қилинган баҳолаш усули матн параметрларини (камчиликлар, матн таркибидаги ўзгаришлар), артикуляция ва овознинг ўзига хос хусусиятларини, вақтинчалик хусусиятларни (тезликни, паузаларни, таржима ҳосил қилишда ритмни), тақдимот хусусиятларини ҳисобга олишга имкон беради(тайёрланмаган нутқ, ёзувлардан фойдаланган нутқ, таржимани амалга оширишда ташаббуслар, жуда узоқ паузалар, дудуқланиш, паралингвистик элементларнинг мавжудлиги (йўталиш, кулиш) кабилар [7, 226].

Д.Гил ҳам сифат мезонларини аниқлаш муаммоси билан шуғулланган. У қуйидаги мезонларни аниқлади: равшанлик, лингвистик мақбуллик, терминологик аниқлик; ахборотнинг аниқлиги (тўғрилиги), мантиқий кетма-кетлиги, таржимоннинг вазиятга мос хулқ-атвори [4,34]. Таржима сифатини баҳолашда А. Копсинский тафсилотларни узатишни, атамалардан фойдаланишда аниқликни, умумий таркибни таржима тилига ўтказишни ҳисобга олган.

Юқорида таъкидланган мезонларни таҳлил қилишда, аслиятнинг маъносига мувофиқлиги барча тадқиқотчилар томонидан таржима сифатини баҳолашда энг муҳим мезон сифатида тан олинган. Матн ичидаги мезонлар бўйича хабарнинг мантиқий бирлиги ва изчиллигини таҳлил қилиб, семантик мосликларни аниқлаш мумкин. Таржиманинг энг жиддий муаммолари атамаларни нотўғри ишлатиш, аслият тилини ҳаддан ташқари умумий ёки батафсил узатилиши деб ҳисобланади. Бунинг ортидан лингвистик нуқсонлар (тўлиқ бўлмаган жумлалар, грамматик ва услубий хатолар) ва таржима баёнида нуқсонлар келиб чиқади (равонликнинг етишмаслиги, ёмон дикция, монотонлик, нотекис темп).

Хорижий тил ва таржима матни таркиби бўйича баъзан тадқиқотларда улар таъсирининг коммуникатив функциясининг мослиги дейилади. Аммо, таъсирга таржиманинг тил қурилиши туфайли ҳам эришилади. Шунинг учун лингвистик ва нутқ атамаларида хорижий тил ва таржима бир-бирига мос келиши керак. Таржимани баҳолашда хабарни тақдим этиш омилларини ҳисобга олиш керак. Уларнинг аҳамияти амалга ошириш шартларига боғлиқ.

Таржимада тил қурилишини таҳлил қилишда қуйидагиларни баҳолаш тавсия этилади:

- семантик силжиш ёрдамида таржима қилиш ёки сўзнинг маъносини ўзгартириш;

- шакл ўзгариши билан таржима қилиш, яъни парафраза ёрдамида;

- хорижий тилдаги нутқни таржимада сўзма-сўз узатиш: таржиманинг энг юқори лексик ва грамматик эквивалентлиги даражаси каби.

Ҳар бир маълумот учун хорижий тил ва таржима тили ўртасидаги фарқ / ўхшашлик мезонлари қуйидагиларни ҳисобга олган ҳолда баҳоланади:

- семантик силжиш билан таржимада тақдим этилган хабарлар сони,

- парафразланган хабарлар сони,

- сўзма-сўз таржима қилинган хабарлар сони ёки максимал лексик ва грамматик эквивалентликнинг мавжудлиги,

- парафраз ва семантик силжиш ёрдамида таржима қилинган хабарлар сони.

Хорижий тил ва таржима тилининг синтактик эквиваленти / тенгсизлиги таржимадаги хабарларнинг жойлашуви билан, яъни хабарларнинг асосий ёки бўйсунувчи бандга тегишлилиги ва жойлашишини таққослаш йўли билан аниқланиши мумкин. Таржима пайтида хабарлар жойининг ўзгариши, маълумотларни бошқа турдаги жумлага кўчириш сабаблари ўрганилди.

Таржиманинг сифатини баҳолашда ҳар доим таржиманинг ҳақиқийлиги ёки мақбуллиги тўғрисида савол келиб чиқади. Демак, таржимон референт хабарининг маъносига чуқур кириб бориш учун билимга эга бўлиши керак. Бошқа тадқиқотчилар фикрича таржимоннинг билим даражаси таржимани амалга ошириш учун етарли бўлиши керак, аммо, таржимонга ушбу билим соҳаси мутахассиси бўлиши шарт эмас.

Шундай қилиб, таржима сифатини баҳолаш мезонларини белгилаш шакл ёки мазмундаги устувор йўналишларни аниқлаш билан боғлиқ. Шу билан бирга, таржима учун таркибни муҳимлигини англаган ҳолда, тилни етарли даражада лойиҳалаштириш ва таржима баёнини етказиш зарурлигини таъкидлаш мақсадга мувофиқдир. Синхрон таржимани ўқитишда таржимани баҳолашда талабалар томонидан йўл қўйилган турли хил хатолар таъкидланади.

Синхрон таржимани амалга оширишда талабалар таржималарида турли хил хатолар пайдо бўлиши муқаррар. Хатоларнинг турларини ажратиб кўрсатиш, шунингдек, уларни бартараф этиш йўлларини топишга ҳаракат қилиш керак.

Таржимон тадқиқотчилари ва ўқитувчилари такрорланган хатоларни таҳлил қилиш таржима пайтида пайдо бўлишини олдиндан билиш ва ҳатто унинг олдини олиш, шунингдек, ўқитиш услубларини такомиллаштиришга имкон беришини аниқлайдилар. Тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, хатонинг сабабини тушуниш, уни йўқ қилиш йўлларини топиш учун зарурдир. Таржима матнини яратишда хатолик хорижий тил ёки таржима матнининг лингвистик ёки таржима хусусиятларини билмасликдан келиб чиқадиган хатони ажратиб туради.

Адабиётларда таржиманинг лингвистик меъёрларидан алоқа жараёнини амалга оширишга таржимоннинг асосий вазифаси - маърузачи ва тингловчи ўртасида маълум шароитларда мулоқотни амалга ошириш даркор [5, 75].

Синхрон таржимада таржима матни асл матндан уч жиҳатдан фарқ қилиши мумкин: уни таржима матни билан таққослашда фрагментларининг етишмаслиги, таржимага мавжуд бўлмаган қисмларни қўшиш ёки таққослашда баъзи қисмларини алмаштиришнинг мавжудлигидир.

Г.Барик, таржиманинг маъносини сезиларли даражада бузадиган бир қисмини алмаштириш “хато” деб ҳисоблайди [2, 121]. Келинг, бу турларни кўриб чиқайлик:

Тушириб қолдиришлар (Omission). Ушбу матнларни таққослашда таржима матнида лексик бирликлар, иборалар ёки жумлаларга тенг келадиган ҳолатлар мавжуд эмас. Камчиликларнинг қуйидаги кичик гуруҳларини ажратиш мумкин: етишмовчиликлар - камчиликлар; тушунмовчилик туфайли камчиликлар; маърузачидан ортиқча орқада қолиш сабабли камчиликлар; турли хил нутқ сегментларининг комбинацияси туфайли қолдирилган хабарлар [2, 123].

Қўшишлар (Addition). Қўшимчаларни ишлатиш сабаби - бу аслиятда топилмайдиган, аммо, таржимада мавжуд бўлган лексик бирликлар, иборалар, жумлаларни киритиш орқали амалга оширилади. Ушбу хатолар гуруҳига қуйидагилар киради: таржима матнида қўшимчалар, фикрни ривожлантириш учун қўшимчалар, уланишнинг янги турини ёки боғловчи элементни қўшиш, хабарни бажариш учун қўшимчалар [2,125].

Алмаштиришлар (Substitution). Алмаштириш - бу тушириб қолдириш ва қўшишнинг комбинацияси. Баъзи алмаштиришлар таржима матнидаги таркибини ўзгартирмайди, бошқалари эса уни бузади. Алмаштириш лексик бирликка ҳам, иборага ҳам, бутун гапга ҳам тегишли бўлиши мумкин. Алмаштиришларнинг бир нечта турлари мавжуд. Алмаштириш фақат маълум бир сўз маъносига таъсир қиладими ёки жумла маъносини ўзгартирадими, сўз даражасидаги алмаштиришлар ёки сўз бирикмаси ёки ҳатто бутун жумла маъносига таъсир кўрсатадиган жойлар ажратиб кўрсатилади. Ушбу гуруҳлар ичида алмаштиришлар таржима матнининг ўзгариши даражасига кўра бўлинади: моҳиятни сақлаб қолиш билан алмаштириш ва хабар моҳиятини ўзгартириш билан алмаштирилади.

Сўз даражасидаги алмаштиришларга муҳим семантик алмаштиришлар ва кичик семантик алмаштиришлар киради.

Кичик семантик алмаштириш нотўғри таржима туфайли сўз ёки иборани алмаштириш мумкин, аммо, умуман олганда, бундай алмаштириш бутун жумланинг маъносига таъсир қилмайди. Мисол: 1. The whole result was cast into doubt. Бутун натижа шубҳа остига қўйилди. Аммо, қайта санаш шубҳа остига қўйилди.

Муҳим семантик алмаштириш сўз маъносини ўзгартиради, аммо, бутун иборанинг маъносини ўзгартирмайди. Бу қуйидагиларга боғлиқ бўлиши мумкин: агар қабул қилинган сўз омонимига эга бўлса, сўзнинг таржимада нотўғри тушунчаси; маълумотларнинг нотўғри боғлиқлиги ёки нотўғри етказилган маъноси бўлиши мумкин.

Фраза ёки жумла даражасидаги алмаштиришлар қуйидаги турлардан иборат: иборанинг озгина ўзгаришини ўз ичига олган алмаштиришлар; иборадаги сезиларли ўзгаришларни ўз ичига олган алмаштиришлар.

Сўз бирикмасининг озгина ўзгаришини назарда тутадиган алмаштиришларга хабарнинг моҳиятини сақлаб қолган ҳолда нутқ фрагменти таркибини алмаштириш киради. Масалан:

1. Bush's campaign manager spoke to the crowd. Бушнинг сайлов компанияси менежери оломон билан гаплашди. Бушнинг сайлов компанияси менежери оломон олдида чиқиб кетди.

Сўз бирикмасида сезиларли ўзгаришларни ўз ичига олган алмаштиришларда ибора маъноси ўзгаради, аммо, умуман, гапнинг умумий маъноси сақланиб қолади. 1. The mood changed and the Democrats who had slumped into despair found all enough beat lost just as yet. Кайфият ўзгарди ва умидсизликка тушиб қолган демократлар ҳали ҳам мағлубиятни тан олишмади. Ва аллақачон умидсизликка тушиб қолган демократлар, сайлов компанияси ҳали тугамаганлигини эълон қилишади.

Сўз бирикмасининг сезиларли ўзгаришини ўз ичига олган алмаштиришлар сўзлар маъносининг жиддий бузилиши билан боғлиқ. Буларга таржимон маърузачидан орқада қолиб кетадиган нутқнинг бир қисмини тушунмаслик ёки жуда кўп нутқ сегментининг мавжудлиги билан боғлиқ спекуляция; йўқолган қисмини тиклашга уриниш туфайли сўзнинг бошқа маъносини англатадиган алмаштиришлар; фақатгина нотўғри таржима қилинган эмас, балки бутун фрагментининг маъносини ўзгартирадиган нотўғри тушунишдан келиб чиқадиган алмаштиришлар киради [2, 130].

Таржима хатоларини ўрганувчилар билан биргаликда биз Г.Барикнинг юқорида тавсифланган хатоларининг типологиясини ўта умумий деб ҳисоблаймиз. Ушбу типология ёрдамида баъзи хатоларни қандай қилиб енгиб ўтиш ҳақида ғояни шакллантириш мумкин эмас. Г.Барик томонидан аниқланган хатоларнинг кўп турлари ноаниқликлар, масалан, қўшимчалар ёки алмаштиришларнинг айрим турлари сифатида талқин қилиниши мумкин. Хатолар типологиясида тил даражаларига бўлинишни, шунингдек, шакл ва мазмун даражасида хатолар мавжудлигини ҳисобга олиш муҳимдир. Г.Барик томонидан таклиф қилинган хатолар таснифидан фойдаланганда маълум бир қўшимчалар ёки камчиликлар тил қурилмаси даражаси билан боғлиқми ёки бу хабарнинг маъносини етказишга ҳам таъсир қиладими ёки йўқлигини аниқлаш қийин.

Агар биз Д.Гил томонидан берилган таржима сифати таърифидан келиб чиқадиган бўлсак –“маълумотларнинг аниқлиги бу таржима нутқининг сифатини белгилайди” [4, 34], демак, биз учун энг муҳим таҳлил қилиш соҳалари таржиманинг мазмуни ва тил тузилишидир. Шунга кўра, таржимани таҳлил қилишда икки хил ноаниқликларни ҳисобга олиш керак: ахборот мазмуни билан боғлиқ ноаниқликлар ва таржимани баён этиш билан боғлиқ ноаниқликлар ва унинг шаклини бузишлари ҳисобга олиниши керак.

Маълумот таркибни узатишда ноаниқликларга қуйидагилар киради: ноаниқликлар, камчиликлар, бузилишлар. Аниқлик, тингловчини чалғитадиган, йўналтирувчи характердаги нуқсон деб тушунилади. Масалан: The result is stillopen. Натижа ҳали ҳам очиқ, қайта ҳисоблаш ҳали ҳам очиқ. Нуқсон - бу ноаниқликнинг жиддий шакли, бу ноаниқлик мавжудлигидан кўра кўпроқ даражада тингловчининг нотўғри маълумотларини ўз ичига олади.

Масалан: Thousands of Americans waited for the results. Минглаб америкаликлар натижаларни кутишди. Бушнинг минглаб сайловчилари овоз беришни ёмғир остида кутишди. Бузилиш, нутқ фрагментини нотўғри тушуниш сабабли таржимада ноаниқлик мавжудлигини англатади. Ушбу турдаги ноаниқликлар семантик хатоларга имкон қадар яқинроқ [1, 74].

Масалан: The last picture showed Gore casting his ballot ...Охирги расмда Горе овоз бераётгани акс этган ... Буш охирги марта бюллетенни овоз бериш саватига ташлаётгани кўрилган.

Таржима матнини ҳосил қилишда улар пайдо бўладиган тил ва нутқ даражаларига мувофиқ, яъни лексик, грамматик даражадаги ноаниқликларни ажратиб кўрсатиш биз учун ўринли кўринади; тил тизими, меъёр ва узус даражасидаги ноаниқликлар ҳам мавжуд.

Таржима тилини лойиҳалашдаги ноаниқликларга қуйидагилар киради: тизим-тил, семантик, норматив-лингвистик, одатий (норматив-услубий, функционал-услубий).

Тизим тилидаги ноаниқликлар - бу тизим даражасида бўлиши мумкин бўлган, аммо, норма даражасида қабул қилинмайдиган ҳолатлар. Масалан: Ouranalyst reports. Таҳлилчимиз ҳисобот беради. Бизнинг таҳлилчи ҳисобот беради.

Семантик ноаниқликлар - бу тил тизими бузилишининг алоҳида ҳодисасидир, улар сўзларнинг семантик мувофиқлиги бузилишини англатади. Масалан: Instead Bush's campaign manager spoke to the crowd. Унинг ўрнига Бушнинг сайлов компанияси менежери оломон билан гаплашди. Унинг ўрнига Бушнинг сайлов компанияси менежери оломон олдида чиқиб кетди. Лингвистик ноаниқликлар - бу сўзнинг, грамматик конструкциялар ва синтактик шакллардан тил нуқтаи назаридан нотўғри фойдаланиш ҳолатларидир. Масалан: The decision on who‘s going to be the president of the US has been postponed. АҚШ президенти ким бўлишига оид қарор қолдирилди. АҚШнинг навбатдаги президенти ким бўлишининг натижаси кечиктирилди.

Анъанавий ноаниқликлар гуруҳига услуб бўйича сўздан ноўрин фойдаланиш ҳолатлари (меъёрий услубий ноаниқликлар) киради. Масалан: The last picture showed Gore casting his ballot on election day. On Tuesday evening he conceded defeat. Сўнгги расмда Горе сайлов куни овоз бераётгани акс этган. Сешанба куни кечқурун у мағлубиятини тан олди. Уни охирги марта сайлов бюллетенини ташлаганида кўришган. Сешанба куни кечқурун Горе мағлубиятини тан олгани кўринди.

Ушбу гуруҳга меъёрий ва услубий ноаниқликлар билан бир қаторда функционал ва услубий ноаниқликлар ёки функционал услубга риоя қилмаслик ҳолатлари киради [1, 34-35].

Таржимани етказишдаги ноаниқликлар қуйидагиларни ўз ичига олади: таржимани баён қилишда равонликнинг етишмаслиги, бу таржимани талаффуз қилишда нотўғри бошланишни келтириб чиқариши, тингловчининг концентрациясини бузиши ва мулоқотга халақит бериши мумкин; таржимон томонидан таржима фрагментининг жуда эрта киритилиши ва талаффуз қилиниши, у охиригача қулоқ солмаган ва таржимада етказилиши керак бўлган сегментнинг барчага етиб бормаганлиги; таржиманинг такрорий бошланиши, бу тингловчини безовта қилади.

Таржима жараёнида юзага келадиган иккинчи ноаниқлик - бу риторик таъсирни йўқотишдир. Синхрон таржимада ҳосил бўладиган ноаниқликларни танлаш ва таҳлил қилиш биз учун машқлар мажмуасини ишлаб чиқишга туртки бўлади.

Таржима маҳоратига эга бўлиш, синхрон таржимани амалга оширишда тажриба тўплаш, шунингдек, ўзини бошқариш қобилияти ривожланганлиги қийин шароитларда ҳам муносиб таржимага эришишга ёрдам беради.

Синхрон таржимани амалга оширишда йўл қўйилган хатоларни бартараф этиш йўлларини излашда ўқитишни самарали ташкил этиш муҳим роль ўйнайди.

Хулоса ўрнида таржима сифатини баҳолашнинг муҳим мезонлари - бу хабар маъносини узатиш ва таржиманинг тил қурилишидир. Талабалар таржима матнини таҳлил қилишда қуйидаги ноаниқликларни текширишади: маънони узатишда ноаниқликлар (камчиликлар, бузилишлар) ва таржима матни тилини лойиҳалашдаги ноаниқликлар (тизим-лингвистик ва семантик, норматив-лингвистик, одатий (норматив-) хабар маъносини узатишда ноаниқликлар, услубий, функционал-услубий). Аслият тилида тинглаш кўникмаларини оширишга қаратилган машқлар тавсия этилади.

Синхрон таржимани она тилида ўқитишда таржима матнини шакллантириш ва талаффуз қилишда риторик маҳоратнинг етарли даражада ривожланмаганлиги ва махсус терминологияни билмасликлари каби қийинчиликларни ҳисобга олиш керак.