Toponimika (yunoncha topos – joy va onyma – nom, sarlavha) – onomastikaning geografik nom (toponim)ning kelib chiqishi, maʼnosi, tarqalish hududi, rivojlanishi va vaqt oʻtishi bilan oʻzgarishini oʻrganadigan boʻlimi. Muayyan hududdagi toponimlar majmui uning toponimiyasini yoki toponimik tizimini tashkil qiladi. Geografik nomlar yerning istalgan qismida toponimik tizimni tashkil etuvchi turli tilli, turli yoshdagi hodisalar yigʻindisidir.

Toponimlar tildan tashqarida mavjud emas, shuning uchun geografik nomlarni oʻrganuvchi toponimika ham geografik, ham tarixiy, ham lingvistik usullarni faol qoʻllovchi tilshunoslik ilmidir. Aynan shuning uchun toponimikani taʼriflashda turli-tumanliklar mavjud. Masalan, A.V.Superanskaya “toponimika tilshunoslik, geografiya va tarixning sintezidir”, deb hisoblaydi. Aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, joy nomlari orqali jamiyatning tarixi, madaniyati va tabiati haqida kengroq ma’lumot olishga imkon beradi. V.A.Juchkevich toponimikani shunday taʼriflaydi: “toponimika geografik nomlarni oʻrganuvchi yordamchi ilmiy fan. Muayyan mamlakat yoki aholi punktining tegishli geografik nomlari (toponimlari) majmui ushbu hudud toponimiyasi deb ataladi”. Bundan tashqari bu ilmiy soha, til, tarix va geografiyaning o‘zaro aloqasini ochib beradi va joy nomlarining madaniy, ijtimoiy hamda tarixiy ahamiyatini chuqurroq tushunishga yordam beradi. Biz A.V.Superanskayaning fikriga qoʻshilamiz va toponimiyani faqat lingvistik fan sifatida koʻrib chiqish yetarlicha toʻgʻri boʻlmaydi, deb hisoblaymiz, chunki uning tadqiqida nafaqat lingvistik, balki tarixiy-geografik xususiyatga ega boʻlgan tahlil usullaridan ham foydalaniladi. Bu toponimikani ham tilshunoslik, ham tarix, ham geografiya va etnografiya bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan fanlararo ilm sifatida koʻrib chiqish zaruratini yuzaga keltiradi. Toponimlar tarixiy jihatdan rivojlanib, odamlarning ijtimoiy hayoti bilan chambarchas aloqada boʻlganligi sababli toponimika keng maʼnoda tarix bilan bogʻlangan. Har bir tilning toponimik tizimi ming yillar davomida yuzaga keladi. Koʻp asrlik mazkur jarayonda turli xalqlar vakillari ishtirok etadi. Asrlar davomida tarixiy sharoitlarning oʻzgarishi yangi tillar va xalqlar taʼsirida nomlarning oʻzgarishiga olib keldi. Bu oʻzgarishga asosan aholining migratsiyasi, iqtisodiy, siyosiy, diniy va madaniy aloqalar kabi ijtimoiy hodisalar sabab boʻladi.

Geografik nomlar tilning lugʻat tarkibiga kiradi, shuning uchun toponimik lugʻat lisoniy qoliplarga boʻysunadi va umumiy lugʻat tarkibidagi soʻzlardan bir qator jihatlariga koʻra farqlanadi.

A.V.Superanskaya toponimlarning quyidagi xususiyatlarini qayd qiladi:

1) onomastik nomlar (nominatsiyalar)ning ikkilamchiligi;

2) har bir nom (nominatsiya, nomlash) aktining individualligi;

3) nomning nomlanuvchi obyekt bilan chambarchas aloqasi;

4) nom va tushuncha oʻrtasida bevosita (toʻgʻridan-toʻgʻri) bogʻliqlikning yoʻqligi (nomlanuvi obyekt tushunchasi orqali amalga oshiriladi);

5) nom mazmuniy komponentlari bilan u qoʻllanuvchi matn mazmuniy chizig‘i oʻrtasida aloqaning yoʻqligi;

6) nomning u paydo boʻlgan madaniy va tarixiy fon bilan aloqaning kuchayganligi. Bu shuni anglatadiki, onomastika, nomlash jarayonida madaniy, tarixiy va ijtimoiy omillarni hisobga olgan holda, tilshunoslikda chuqur va keng tahlilni talab qiladigan soha sifatida qaraladi.

Toponimlarning vazifalari masalasi munozarali muammolardan biridir. Tadqiqotchilar toponimlarning turli vazifalarini ajratadilar.

Aksariyat tadqiqotchilar bir ovozdan toponimlarning aniqlovchi yoki nominativ vazifasini ularning asosiy vazifasi deb tan oladilar, chunonchi nominativ akt insonning atrof-muhitni bilish jarayonida individual shaxslar, obyektlar va hodisalarni bildiradi. Nominatsiya atamasi “... nolisoniy borliq qismlarni nomlash va ajratish uchun xizmat qiluvchi birliklarning hosil boʻlish hamda ular haqida lingvistik birliklar shaklida tegishli tushunchalarni shakllantirish jarayoni” sifatida talqin qilinadi. Umuman olganda, onomastik nomlar bir vaqtning o‘zida ko‘plab ma’nolarni, kontekstlarni va madaniy qatlamlarni o‘z ichiga oladi, bu esa ularning boy va murakkab mazmunini yaratadi.

A.V.Superanskayaning fikricha, nomlash aktlarini tabiiy va sunʼiyga ajratish mumkin. Tabiiy nomlash (nominatsiya), odatda, nisbatan erta yoshga va har tomonlama xarakterga ega. U nutqda tez-tez uchraydi va yangi nomlar uchun asos boʻlishi mumkin boʻlgan baʼzi predmetlarning nomlari bilan nomlangan obyektlar nomlaridagi bir xil xususiyatlarni aniqlashga yordam beradi. Biroq nutqiy vaziyatlarda tabiiy shakllangan nominativ harakatlarning ishlashi baʼzan cheklangan, chunki ular nutq akti oxirida yoʻqolishi mumkin. Sunʼiy ravishda yaratilgan nomlar, odatda, tabiiy tanlanish natijasi emas balki, maqsadli yoʻnaltirilgandir. Ularni yaratish va ishlatishdan soʻng, keyingi bosqichda amaliyot bilan tekshirish mezoni qoʻshiladi. Ushbu masalalar uzoq vaqt tilshunoslar diqqat eʼtiborini oʻziga qaratib kelganligi bejiz emas.

Zero, O.N.Boytsov nomlash (nominatsiya)ning uchta asosiy turini ajratadi:

1) inson bilan aloqadorlik boʻyicha nomlash (nominatsiya): insonning hayot tarzi, faoliyati xususiyatiga; ijtimoiy va madaniy geografik voqelikka ishora qiluvchi toponimlar. Bu antroponimlardan, diniy tushunchalardan, aholining hunarmandchilik turidan shakllangan nomlar boʻlishi mumkin;

2) “obyektning boshqa obyektlarga nisbatan munosabati boʻyicha nomlash (nominatsiya)”: obyektning boshqalarga nisbatan oʻrnini koʻrsatadigan toponimlar;

3) “obyektning xossalari va sifatiga koʻra nomlash (nominatsiya)”: hududning fizik-geografik obyektlarini tavsiflovchi toponimlar. Eng dolzarb muammo boʻlib turgan  predmet va uning nomi orasidagi munosabat masalasiga alohida toʻxtalganligi fikrimizga isbot boʻla oladi.

R.S.Rogonova nomlash (nominatsiya)ning ikkita tamoyilini belgilaydi:

1) hududning fizik-tabiiy xususiyatlari va tabiiy-geografik sharoiti boʻyicha nomlash (nominatsiya) (paydo boʻlgan turar-joy yaqinida suv manbasining, muayyan turdagi oʻsimliklarning mavjudligi). Bundan tashqari, quyidagi xususiyatlar ham hisobga olinadi: obyektlarning boshqalarga nisbatan joylashishi, ular orasidagi aloqa;

2) inson bilan aloqadorlik boʻyicha nominatsiya. Quyidagilar nomlash manbai sifatida xizmat qilishi mumkin: shaxs nomlari; ijtimoiy maqom; xoʻjalik faoliyati; millat; koʻchmanchilarning dastlabki yashash joyi va boshqalar. Obyektlarni tavsiflovchi barcha narsalar (xususiyatlari, tanib olish xarakteristikalari, oʻxshashligi yoki farqlanishi, sifatlari, xususiyatlari, boshqa obyektlarga boʻlgan munosabatlari va boshqalar), ularning oʻxshash yoki farqli tomonlari belgilardir.

V.D.Belenkaya nomlashning jamiyatdagi vazifasini ismlarning aholi tomonidan idrok etilishi bilan bogʻlaydi. U toponimlarning quyidagi vazifalarini ajratadi: koʻrsatkich (moʻljal) + xarakteristika, koʻrsatkich (moʻljal) + gʻoyaviy vazifa, koʻrsatkich (moʻljal) + hissiy (emotsional) boʻyoqdorlik. Shu bilan birga, olimaning tasnifida motivlanmagan nomlar faqat koʻrsatkich (deyktik) vazifaga ega boʻlsa, motivlangan nomlar uni obyektning oʻziga xos xususiyati, gʻoyaviy vazifa va emotsional boʻyoqdorlik bilan uygʻunlashtiradi. Motivlangan nomlarni idrok etishda oʻtmishdagi (toponimdan oldingi) maʼnoni hisobga olish va qoʻshimcha kiritish mumkin. Darhaqiqat, motivlangan nomlar, ko‘pincha joylarning o‘ziga xos xususiyatlarini aks ettiradi, masalan, geografik o‘rni, tabiiy resurslari yoki tarixiy voqealar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Agar biz faqat hozirgi ma‘nolariga qarasak, ular haqidagi to‘liq tushuncha shakllanmaydi. Shuning uchun o‘tmishdagi ma‘nolarni hisobga olish, nomning haqiqiy mazmunini va uning tarixiy yoki madaniy ahamiyatini yanada to‘liqroq idrok etishga yordam beradi. Bu, ayniqsa, topografik, tarixiy yoki etnografik, chog‘ishtirma tadqiqotlar olib borishda muhim.

V.A.Nikonov toponimlarning uchta vazifasi (vazifasi)ni sanaydi: 1.Toponimlarning manzil vazifasi majburiydir: “toponimning bevosita vazifasi, uni berishning asosiy muddaosi – manzil boʻlib xizmat qilishdir”. 2.Deskriptiv (tavsiflovchi) vazifa majburiy emas va u toponimning toponimgacha boʻlgan maʼnosi barhayot boʻlgandagina amalga oshirilishi mumkin. 3. Mafkuraviy vazifa obyektning “boʻyogʻini”, gʻoyaviy mazmunini ifodalashdan iborat. Bunday toponimlar bagʻishlangan nomlaridir. N.V.Podolskaya toponimlar insonga berilgan atoqli otning u yoki bu tashuvchisi haqidagi maʼlumotlar majmuasidan iborat boʻlgan maʼlum miqdordagi intellektual maʼlumotni oʻz ichiga oladi, deb hisoblaydi. Ushbu fikrlar sohaning naqadar ahamiyati katta ekanligini belgilaydi.

O.F.Ripeskaya aholi punktlarini ongli ravishda, oʻylangan holda nomlash va qayta nomlashni, shuningdek, baʼzi “shaffof” toponimlarni bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilishni hisobga olgan holda toponimlarning pragmatik vazifasini ham taʼkidlaydi. Toponimning etimologik motivatsiyasi hali ham soʻzlovchi tomonidan tan olinganda pragmatik vazifani ajratib koʻrsatish mumkin.

M.V.Gorbanevskiyning fikriga koʻra, nom oʻziga xos ijtimoiy belgidir. Darhaqiqat, har qanday toponim oʻzi mavjud boʻlgan zamon va muhit haqida gapira oladi, chunki atoqli otlar jamiyatdagi oʻzgarishlarga sezgir boʻlib, oʻtmish yoki hozirgi kunning inʼikosi hisoblanadi hamda tarixiy izohga ega. Geografik nomlar barqaror, asrlardan asrlarga oʻtib keladi va avlodlarni bir-biriga bogʻlaydi, yodgorlik sifatida tilshunoslar uchun qimmatli maʼlumotlar manbai boʻlib xizmat qiladi.

Demak, yuqoridagi olimlar fikriga qoʻshilib, toponimlar nominativ, koʻrsatkich, deskriptiv (tavsiflovchi), gʻoyaviy, manzillilik vazifalarini bajarishini taʼkidlash lozim. Bu vazifalarning barchasi bir-biri bilan chambarchas bogʻliq, bir-biri bilan kesishadi va koʻpincha barcha toponimlar tomonidan amalga oshiriladi.

Toponimlarni tahlil qilish va tavsiflashda toponimik material juda xilma-xil boʻlganligi va toponimlarni tasniflashda maʼlum parametrlarni ishlab chiqish zarurligi sababli ularni tartibga solish zarurati tugʻiladi. Tilshunos olimlarning koʻp yillar davomida toponimlarga boʻlgan katta eʼtibori, ularning soʻnggi asarlari toponimlarning turlarini batafsil farqlash va aniqlash imkonini beradi. Shu nuqtayi nazardan turli toponimistlar tomonidan ishlab chiqilgan koʻplab tasniflar mavjud.

Odatda toponimika gidronimiya (suv havzalari nomlari), oronimiya (relyef belgilarining nomlari), oykonimiya (yunoncha oikos – uy, turar joy) – aholi punktlari nomlari, kosmonimiya – kosmik obyektlar nomlari, xoronimiya – mamlakatlar, hududlar nomlari, urbanonimlar (urbanonyms) – shahar ichidagi obyektlarning nomlariga boʻlinadi. Yuqorida tilga olingan toponimik sinflar umumiy geografik belgisiga koʻra guruhlangan geografik obyektlarni turlicha nomlaydi va toponimik tizimning asosini tashkil qiladi.

Xulosa qilib aytadigan bo’lsak toponimlarni lingvokulturologik nuqtai nazardan tadqiq etish nafaqat tilshunoslik, balki xalqning madaniy xotirasi, tarixiy merosi va milliy qadriyatlarini anglashda ham muhim ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. Toponimlar xalqning urf-odatlari, mentaliteti, tarixiy jarayonlari va ijtimoiy hayotini aks ettiruvchi muhim til birliklaridir. Tadqiqot davomida toponimlarning semantik va etimologik xususiyatlari, ularning lingvokulturologik talqini hamda nazariy va amaliy asoslari yoritildi. Shuningdek, toponimlarni o‘rganishning metodlari hamda ularning tilshunoslik, madaniyatshunoslik va tarixiy tadqiqotlarda qo‘llanish imkoniyatlari tahlil qilindi.

Umuman olganda, toponimlarni lingvokulturologik o‘rganish milliy o‘zlikni anglash, madaniy merosni asrash va uni keyingi avlodlarga yetkazishda samarali vosita hisoblanadi. Bu yo‘nalishdagi ilmiy izlanishlarni kengaytirish o‘zbek tilshunosligining xalqaro miqyosda ham dolzarb masalalaridan biri bo‘lib qoladi.