ХУДОЙБЕРДИ ДОНИЁРОВ,

Ф.Ф.Д., ПРОФЕССОР

Калит сўзлар: Худойберди Дониёров, унли товушлар, Самарқанд ва Бухоро лаҳжаси, ж графемаси.

Дониёров Х. Некоторые проблемы узбекского алфавита и орфографии. Статья посвящается исследованию проблем системы звуков речи и по поводу решению этих проблем приводятся идеи Худойберди Дониёрова.

Doniyorov Kh. Some problems of Uzbek alphabet and orphography. The article is devoted to investigation of the problems dealing with systems of speech sound and offers Khudoyberdi Doniyorov’s salvation of these problems

Ҳозирги ўзбек тили алифбоси ва имлоси, бизнинг назаримизда, жиддий аниқликлар киритишга муҳтож. Уларнинг номукаммал эканлиги сабабларидан бири шуки, рус алифбосига асосланган ўзбек ёзуви ва имлоси яратилган даврда Республикамизда етарли даражада малакали кадрлар бўлмаган, жонли сўзлашув тил ўзининг диалектал ранг-баранглигида ўрганилмаган. Тилнинг алифбоси ва орфоэпик қоидаларини ишлаб чиқишда шева меъёрларидан фойдаланилмаган. Шунингдек, айрим туркий тиллар алифбоси ва имлосини мувофиқлаштириш масалаларини тўғри ҳал қилишга ёрдам берадиган ягона туркологик марказ ҳам бўлмаган. <…>

Ўзбек тилида, энг аввало, товуш билан унинг ёзувдаги ифодаси мослиги масаласи аниқликлар киритишни талаб қилади. Масалан, о графемаси билан олдқатор, қуйи кўтарилиш, лабланмаган а [о] унли товуши ифодаланади. Ўзбек тилидаги а рус тилидаги а унлисидан унчалик фарқ қилмайди. Ваҳоланки, ҳозирги алифбода бу унли рус тилидаги ўрта кўтарилиш лабланган унли товушни ифодаловчи о белгиси билан берилади. Натижада бундай ифода, кўпинча, талаффузда бузилиш ва имловий хатоларга олиб келади. Руслар ва бошқа миллат вакиллари танг ’тонг’, ақ ’оқ’, ай ’ой’, сай ’сой’, Алым (киши исми), бай ’бой’, тай ’той’ каби сўзлардаги а [ ɔ ] товушини русча о сингари талаффуз қилишади.

Товушни алмаштириш эса, ўз навбатида, сўз маъносининг ўзгаришига олиб келади, масалан: оқ ’ўқ’, ой ’ўй’ (феъл), тонг ’тўнг’ (музлоқ), сой ’сўй’, öлим ’ўлим’, бой ’бўй’, той ’тўй’ ва б. (имло қоидаларига кўра бу сўзларда о товуши ̌у графемаси ёрдамида берилади).

Ўзбекларнинг нутқида эса таркибида ўрта қатор, ўрта кўтарилиш о лаб товуши бўлган русча сўзларда (торт, колхоз ва б.) бу товуш ўзбек тилидаги лабланмаган орқа қатор пастки кўтарилиш а унлиси билан алмаштириш орқали талаффуз қилинади. Бу жараёнда йўл қўйиш асло мумкин бўлмаган талаффузлар пайдо бўлади. Масалан, русча мода сўзи ўзбек тилида мода ’урғочи’, ток так (узумзор) тарзида талаффуз этилиши мумкин.

Ўзбек алифбосидаги бундай камчиликлар она тилини, шу жумладан, қардош туркий тилларни ҳам тўғри ўзлаштиришга халақит қилади. Холбуки, “қардош тиллар алифболари тилларни бир-биридан узоқлаштиришга эмас, балки яқинлаштиришга хизмат қилиши керак”¹.

Бошқа белгиларнинг, масалан, а, ў, н, ж ва бошқаларнинг шакл ва функцияларига ҳам аниқликлар киритиш лозим.

Ўзбек алифбосини такомиллаш-тиришга хизмат қиладиган қуйидаги таклифларни тавсия этиш мумкин:

- ўзбекча а (алифбода о) товушини а графемаси билан бериш керак;

- ўзбекча о товушини ҳозиргидек ў билан эмас, балки о графемаси билан ифодалаш лозим. Масалан, бай ’бой’, ай ’ой’, сай ’сой’, ақ ’оқ’ ва б. (дарвоқе, қайд этилган товушларнинг айнан шундай ифодаланганини биз барча туркий тилларда кузатамиз).

Ўзбек тилшунослари орасида о (á) лабланганми, деган масала бир неча йил давомида баҳс-мунозараларга сабаб бўлди. Диалектологик тадқиқотлар материаллари бу товушнинг фақат икки шаҳар – Самарқанд ва Бухоро – лаҳжаларида лабланган ҳолатда талаффуз қилишини кўрсатади. Ўзбек тилининг бошқа барча лаҳжа ва шеваларида бу товуш лабланмаган. Бизнингча, мазкур товушнинг ўзбек тилида тарқалганлик даражасини ўрганиш бу масаланинг ечимида муҳим аҳамият касб этади. Ҳозирги ўзбек тилида о ни а билан ифодалаш воқеликни тўлиқроқ акс эттиради.

Ҳозирги ўзбек алифбосида а билан ифодаланадиган ўзбекча кенг (қуйи кўтарилиш), лабланмаган, олд қатор унли товушини алоҳида белги – (ǝ ёрдамида бериш мақсадга мувофиқдир. Масалан: ǝкǝ, Əли (шахс номи), ǝллǝ, ǝмǝки ва б. Бу белгининг бошқа туркий тилларда, жумладан, озарбайжон тилида ҳам мавжудлигини таъкидлаш ўринлидир.

Ҳар бир товуш ёзувда ўзининг аниқ ифодасини топиши ва ҳар бир белги/ҳарф бир фонемага мос келиши учун қатор аниқликлар киритиш керак.

Ҳозирги ўзбек тили алифбосидан ў ҳарфини чиқариб ташлаш ва унинг функциясини қуйидаги икки белги/ҳарфга юклаш, яъни орқа қатор, ўрта кўтарилиш, лабланган унлисини ифодалаш учун о белгисидан (орақ ’ўроқ’, бол ’бўл’, ор ’ўр’, ой ’ўй’моқ, қой ’қўй’ (от), той ’тўй’ (от), қол ’қўл’, ойын ’ўйин’, йоқ ’йўқ’, боз ’бўз’ (от ранги) ва б.); олд қатор, ўрта кўтарилиш лаб унлисини ифодалаш учун эса ö белгисидан фойдаланиш лозим: öчик ’ўрик”, öрдак ’ўрдак’, кöл ’кўл’, бöл ’бўл’моқ, öч ’ўр’амоқ, бöз ’бўз’ ва ш.к.

Бу товуш (ў) вазифасини икки белги – о ва ö билан бериш лозимлигини ўзбек халқ шева ва лаҳжалари материаллари ҳам тасдиқлайди. Ўзбек шевалари бўйича тўпланган кўплаб материаллар, ўзбек тилининг деярли барча шева ва лаҳжалари, жумладан, тошкент, андижон, фарғона, қўқон, наманган, хива, ўрганч, қарши, термиз, жиззах, каттақўрғон каби етакчи лаҳжалар бу товушларни маъно ва талаффузларига кўра аниқ фарқлайди; ҳозирги ў товушининг икки хил маъно ифодалаши ўзбек адабий тилида ҳам кузатилади. Фақат тожик тилининг кучли таъсири остида қолган самарқанд ва бухоро шаҳар лаҳжаларида бу икки мустақил товуш-фонема аралашиб кетган ва деярли фарқланмайди.

Шундай қилиб, бу товушлар диалектологик материал ва адабий талаффуз меъёрларини ҳисобга олган ҳолда икки мустақил белги билан берилиши лозим. Бундан ташқари, икки мустақил товуш/фонеманинг узоқ вақт давомида фақат бир белги билан ифодаланиб келингани, ҳатто, ўзбек тилида сўзлашувчилар нутқига ҳам таъсир қила бошлади. Масалан, эски ўзбек адабий тилининг орқа қаторда талаффуз қилишни талаб этадиган олмоқ ’бўлмоқ’ каби сўзлари ҳам öлмäк каби олд қаторда талаффуз қилишади. Бу эса, ўз навбатида, сўз маъносининг бузилишига олиб келади: öлмäк ’ўлмоқ’.

Шунингдек, ж графемаси функцияларидан бирини бошқа белгига юклаш, яъни веляр (тилорқа) ж ундошини ифодалаш учун ўша ж белгисини (масалан: журнал, Жуков, багаж, аждаҳо каби сўзлардаги), ж аффрикат (қоришиқ икки ундошнинг қўшилишидан ҳосил бўлган) товушни ифодалаш учун эса җун, җöнǝлиш келишик, җан ’жон’, җǝлǝ ’жала’, җǝбр ’жабр’, җǝр ’жар,” каби сўзлардаги җ белгисини киритишни таклиф қиламиз.

Ҳозирги алифбода бир бурун товушини ифодаловчи нг ҳарф бирикмаси ўрнига ң белгисини киритишни таклиф қиламиз (масалан: таң ’тонг’, кǝң ’кенг’ ва ш.к.)

Агар амалдаги ўзбек алифбоси шу тарзда такомиллаштирилса, унга қўшимча тарзда яна қуйидаги тўрт белгини киритишга тўғри келади: а, ö, ң, җ. Улар “ёловчи” деб аталадиган белгилар (е, ё, ю, я) ўрнини эгаллайди. Кейинги белгиларни Н.А.Баскаковнинг жадвалига асосланиб, икки товуш бирикмаси билан бериш мумкин. Мисоллар: йǝхши, йетти, йоқ, йÿрǝк, йаман, йаз, майак ва ш.к.

Қайд этилган белгиларнинг функцияларини аниқлаш ҳам жуда муҳим. Булар ўз ифодасини, биринчи навбатда, ўзбек тили алифбосида топиши керак.

Ўзбек тили алифбосига бошқа ўзгартишлар киритиш ҳам мақсадга мувофиқ.

1. Ўзбекча и функцияларини икки белги ёрдамида бериш, яъни а) олдқатор и ни ифодалаш учун шу белгининг ўзини (илон, иш, билǝк, илм); б) тилорқа и ни ифодалаш учун эса ы белгисини (қыз, қыр, борамыз, қувамыз ва б. сўзлардаги каби) қўллаш; айни шу белги билан русча ўзлашма сўзлардаги ы ҳам ифодалаш керак.

2. Ўзбекча у товушини ҳам икки белги билан бериш, яъни а) орқақатор у ни ифодалаш учун ўша белгининг ўзини қолдириш (қур (от), ун, Турғун, тур, туз уч ’уч’моқ ва б.); б) олдқатор у ни ифодалаш учун ÿ белгисини қўллаш (кÿл (от), ÿн (товуш), тур (от), тÿз ’туз’моқ, уч (сон) ва б.) керак.

3. Биз ёзув машинкалари ва босмахона ленотипларини тирбанд қилиб қўймаслик учун э белгисидан воз кечишни ва уни фақат сўз бошида қолдиришни тавсия этамиз. Бироқ шуни ҳам айтиш керакки, бу алифбо ва имлонинг нисбатан аниқ ва мукаммал қоидаларини ўзлаштиришда айрим қийинчиликларга олиб келиши мумкин. Хуллас, Н.А.Баскакаов жадвалида кўрсатилган 42 белгидан қайта ишланган ва такомиллаштирилган ўзбек алифбосида 33 (34) ёки 36 (37) тасини қолдириш (ўзбек алифбоси учун унчалик ҳам зарур бўлмаган товушлар қавсда кўрсатилди): а, ǝ, б, в, г, ғ, д, ж, җ, е, з, и (ы), й, к, қ, л, м, н, ң, о, ö, п, р, с, т, у, (ў), ф, х; ҳ; ц, ч, ш, (э), ъ, (ь).

Бир неча сўз ўзбек орфоэпияси ва орфографияси (имлоси)нинг ўзаро мослиги ҳақида.

Диалектологик материаллар ва адабий талаффуз устида олиб борилган кузатишлар ўзбек адабий тилининг талаффуз ва имло меъёрлари айрим ҳолатларда бир-бирига тўғри келмай қолаётганини кўрсатмоқда. Масалан, унлилар оҳангдошлиги (гармонияси) ўзбек адабий тилидан аллақачон чиқариб ташланган бўлса-да, унинг қоидалари оғзаки адабий тилда аксарият ҳолатларда, хусусан, ўзбекча-туркий сўзлар талаффузида, кўпинча, сақланиб қолмоқда. Масалан, о [о] товуши бола, ота, анор каби жуда кўплаб сўзларда (гарчи улар ҳар хил ёзилса-да, адабий талаффзда деярли бир хил) тахминан, ата, бала, анарга ўхшаш сўзлардаги тилорқа а тарзида талаффуз қилинади. Яна лола сўзининг лала, бола сўзининг бала шаклида талаффуз қилинишига ҳам эътибор беринг.

Адабий о [ɔ] товушининг зарурий меъёр сифатида талаффуз қилиниши ўзбек тили учун мувофиқ эмас. Холбуки, манбаларда бундай талаффуз ва унинг тегишли ифодаси ўзбек адабий тили учун таклиф қилинади.

Келтирилган мисоллар, афтидан, биз қандай имло қоидаларини яратмайлик, тил ўзининг табиий ҳолатини тараққиёти давомида сақлаб қолаверишини кўрсатади. Биз томондан ишлаб чиқиладиган имло қоидалари тил тараққиёти қонунларига мос бўлмоғи учун бу қонуниятларни чуқур ўрганмоғимиз лозим. Бинобарин, алифбомизга аниқлик киритиш ва уни такомиллаштиришда имлонинг жонли оғзаки нутқда қўлланадиган ўзбекча сўз ва шаклларнинг ҳақиқий талаффузга мос бўлишига эътибор қаратишимиз зарур.

Морфологик тамойилга асосланган имло қоидаларимиз ҳам танқидий таҳлилни талаб қилади. Чунки баъзи ўринларда, айниқса, топонимика ва ономастикада, бизнингча, фонетик тамойилни киритиш мақсадга мувофиқдир.