Sharq mumtoz adabiyotida, xususan, Alisher Navoiy ijodida Xusrav Parvez va Shoh Navfal obrazlari ramziy-estetik mazmunga ega bo‘lib, dostonlarda axloqiy, siyosiy va falsafiy g‘oyalarni ifodalovchi timsollar sifatida namoyon bo‘ladi. Bu obrazlar, odatda, tarixiy-biografik emas, balki badiiy-falsafiy nuqtayi nazardan talqin qilinadi.

Xusrav Parvez (milodiy 590–628) Sosoniylar sulolasining yirik vakili bo‘lib, Eron tarixida murakkab va ziddiyatli hukmdor sifatida tilga olinadi. Abu Ja’far at-Tabariy “Tārīx ar-rusul val-mulūk” asarida uni kuchli iroda, siyosiy qat’iyat va ayni paytda psixologik ziddiyatlar bilan to‘la shaxs sifatida tasvirlaydi. Unga ko‘ra, Xusravning taxtga chiqishi ichki siyosiy kurashlar fonida kechgan, uning fe’l-atvori esa hissiy beqarorlik va siyosiy qattiqqo‘llik o‘rtasida bo‘lgan. Shuningdek, Tabariy uni san’at va adabiyotga mehr qo‘ygan madaniyat homiysi sifatida ham taqdim etadi [8,12].      

Tabariy Xusravni hissiyotlarga boy, lekin, siyosatda qat’iy va ba’zida ziddiyatli qarorlar qabul qiluvchi hukmdor sifatida ko‘rsatadi. Tarixchining yozishicha: “Xusravning ko‘ngli ba’zida yumshoq, ba’zida esa temirdan ham qattiq bo‘lardi”[2,43]. Ushbu ibora shohning ichki dunyosi murakkabligi va psixologik qarama-qarshiliklar bilan yo‘g‘rilganini ifodalaydi. Bundan tashqari, Tabariy Xusrav Parvezni faqat siyosiy yetakchi yoki sarkarda sifatida emas, balki san’at va adabiyotga alohida mehr qo‘ygan, madaniyat homiysi bo‘lgan shaxs sifatida ham taqdim etadi. U saroyda musiqa, she’riyat va adabiyotga yuksak baho bergan, ijodkorlarni qo‘llab-quvvatlaganligi bilan ajralib turadi.

Firdavsiy “Shohnoma”da Xusravni jasoratli, adolatparvar va san’atni sevuvchi hukmdor sifatida epik timsolda yaratadi. U Shirin bilan bo‘lgan munosabatlarni nafaqat romantik, balki siyosiy va ijtimoiy murakkabliklar kontekstida tasvirlaydi. Shohning fojiaviy qismati — g‘alabaga erishib, ammo, baxt topa olmasligi — dramatik obrazning badiiy chuqurligini belgilaydi.

Tarixiy manbalarda Xusrav Parvez Eron–Vizantiya urushlari (602–628)da faol qatnashgan, g‘alabalarga erishgan bo‘lsa-da, ortiqcha ekspansiya siyosati oxir-oqibat imperiyaning zaiflashuviga sabab bo‘lgan. Navoiy bu holatni ruhiy inqiroz kontekstida talqin etadi: Xusravning Farhodga nisbatan rashki, siyosiy ishonchsizlik va ichki ziddiyatlar obrazga fojiali tus bag‘ishlaydi.

Alisher Navoiy “Farhod va Shirin” dostonida Xusravni nafaqat tarixiy shoh, balki insoniy ehtiros va ruhiy inqirozlar girdobida qolgan murakkab qiyofali obraz sifatida yaratadi. U bu qahramonda muhabbat, siyosat va shaxsiy kurashlarni uyg‘unlashtirib, tarixiy shaxs obrazini badiiy-falsafiy tahlil vositasiga aylantiradi. Shu tariqa, Xusrav Parvez siymosi Navoiy poetikasida dramatik, ramziy va g‘oyaviy yuksaklikka ko‘tariladi [1,218].

Alisher Navoiy tomonidan yaratilgan Xusrav Parvez obrazi oddiy tarixiy shaxs emas, balki murakkab psixologik xarakterga ega dramatik qahramon sifatida talqin etiladi. Shoir ushbu obraz orqali inson ruhiyatining ziddiyatli qatlamlarini badiiy tahlil etadi. Xusrav o‘zini mas’uliyatli hukmdor sifatida ko‘rsatgan holatlarda ham, ba’zida his-tuyg‘ulari tasarrufidagi shaxs sifatida namoyon bo‘ladi. Uning Shirin bilan bo‘lgan munosabatlari muhabbat ko‘rinishida yuzaga chiqsa-da, bu tuyg‘u shaxsiy ambitsiya va rashk bilan murakkab tus oladi. Farhodga nisbatan bo‘lgan nafrati, aslida ichki zaifliklarini niqoblash vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. Bu jihatlar doston davomida obrazning dramatik kuchini oshiradi.

“Farhod va Shirin” dostonida Xusravning Shirin bilan munosabati yuzaki romantik ko‘rinishga ega bo‘lsa-da, uning zamirida siyosiy manfaat, shaxsiy qudrat istagi va ijtimoiy stereotiplar mujassam. Xusrav Shirinni nafaqat sevgi obyekti, balki o‘z siyosiy mavqeini mustahkamlovchi vosita sifatida tasavvur qiladi. Navoiy bu orqali sevgi va hokimiyat o‘rtasidagi ichki kurashni ifodalaydi. Xusravning sevgisi samimiyatdan ko‘ra g‘urur va egalik istagi bilan yo‘g‘rilgan bo‘lsa, Farhod bu kurashga sadoqat, halollik va ma’sumlik bilan kiradi. Aynan shu jihatlar Xusravni ichki jihatdan zaiflashtiradi va uni fojiali qahramonga aylantiradi.

 “Xusrav Parvezning Farhodga nisbatan dushmanligi odatiy siyosiy raqobat emas, balki ichki ruhiy notinchlikning, o‘zini oqlash istagining mahsulidir. Dostonning dramatik kuchi aynan Xusravning bu holatidagi tabiiylik, insoniylik va hayotiylikda mujassam. U Farhodni shunchaki raqib emas, balki o‘zining ichki kamchiliklari va yetishmovchiliklarini eslatib turuvchi timsol sifatida qabul qiladi. Farhodning sadoqati, Shiringa bo‘lgan sof muhabbati, jasorati va mehnatsevarligi Xusravni ruhiy jihatdan siqib qo‘yadi. Natijada, Xusrav o‘zining siyosiy qudratidan foydalanib, Farhodni yo‘ldan olib tashlashga harakat qiladi. Bu esa doston voqealarini fojiali yo‘nalishga buradi. Rashk va hasad hissiyotlari doston davomida Xusrav xarakterining tobora chirib borayotganini ko‘rsatadi. Bu esa uning fojeaviy qismatini oldindan belgilab qo‘yadi” [4,229].

Alisher Navoiy “Farhod va Shirin” dostonida Xusrav Parvez obrazini murakkab psixologik va estetik xarakterda tasvirlaydi. Xususan, uning san’atga bo‘lgan ishtiyoqi — musiqaga, she’riyatga, me’morchilikka bo‘lgan muhabbati uni nafis, estetik didi yuksak shoh sifatida ko‘rsatadi. Bu jihat, bir tomondan, uning shaxsiyatiga go‘zallik bag‘ishlasa, ikkinchi tomondan, uni hayot sinovlari qarshisida zaif qilib tasvirlaydi. San’atparastlik uning ruhiy beqarorligi va tashqi voqelikka moslasha olmasligining belgisi sifatida talqin etiladi.

Farhodning o‘limi va Shirin bilan bo‘lgan baxtsiz munosabatlar Xusravni ruhan sindiradi. Garchi u tashqi ko‘rinishda g‘alaba qilgandek bo‘lsa-da, aslida qalban mag‘lub bo‘ladi. Navoiy bu orqali inson istaklari, ehtiroslari va ichki halollik o‘rtasidagi muvozanat yo‘qolsa, haqiqiy baxtga erishish imkonsizligini ko‘rsatadi.

Shu bilan birga, Navoiy tarixiy manbalar — Tabariy, Bayhaqiy va Firdavsiy asarlariga tayangan holda Xusravni qayta talqin qiladi. Bu talqin tarixiy faktlardan ilhomlansa-da, butunlay yangi badiiy konsepsiya asosida, ichki ziddiyatlarga boy dramatik qahramon sifatida yuzaga keladi. Tarixiylik va badiiylik uyg‘unligida yaratilgan ushbu obraz orqali Navoiy o‘z davrining axloqiy, siyosiy va ijtimoiy muammolariga ham teran nazar tashlaydi.

 “Navoiy Xusrav Parvez obrazini qayta talqin etishda uni odatiy tarixiy qahramon darajasida emas, balki har bir qarori, his-tuyg‘usi va harakati bilan individual psixologik portretga ega shaxs sifatida tasvirlaydi. U Xusravning har bir qadamida ichki ziddiyatlar, ehtiroslar, gumonlar va o‘ziga xos ichki kurashlar bilan yuzlashishini ko‘rsatadi. Bu yondashuv orqali Navoiy faqat tashqi voqealarni emas, balki ichki olamni ham badiiy tadqiq qiladi. Xusravning Farhodga nisbatan bo‘lgan rashki, Shiringa nisbatan tug‘ilgan muhabbati va siyosiy manfaatlar bilan to‘qnashuvi uning ruhiy holatini ochib beradi. Navoiy bu obraz orqali shohlik mansabining inson ruhiyatiga qanday ta’sir ko‘rsatishini chuqur tahlil qiladi. Shu jihatdan olganda, Navoiy Xusravni oddiy dushman sifatida emas, balki o‘zini oqlashga urinayotgan, ammo, ichki inqirozda bo‘lgan shaxs sifatida ko‘rsatadi. Bu esa Xusrav obrazining qayta talqini orqali o‘quvchida ham rahm-shafqat, ham tanqidiy fikr uyg‘otadi” [5,211].

Alisher Navoiy Xusrav obrazini axloqiy va siyosiy ziddiyatlar markaziga joylashtiradi. Uning shohlikni saqlash yo‘lidagi harakatlari ko‘pincha axloqiy me’yorlarga zid bo‘lib, Farhodga nisbatan fitna, Shiringa bo‘lgan sevgining siyosiy vositaga aylanishi, shaxsiy manfaatlarning ustun qo‘yilishi bilan namoyon bo‘ladi. Bu orqali Navoiy shaxsiy istaklar va ijtimoiy burch o‘rtasidagi to‘qnashuvni ko‘rsatadi. Xusrav bir vaqtning o‘zida hukmdor, raqib va fojiali inson sifatida gavdalanadi.

Navoiy bu murakkab tabiatni dramatik dialoglar, ramzli tasvirlar, ichki monologlar yordamida ochadi. Xusrav obrazi dostonning faqat sujet emas, balki poetik va falsafiy markaziga aylanadi. Tashbeh, istiora, zidliklar, ramzlar orqali uning ruhiy holati, ichki kechinmalari badiiy tilda tasvirlanadi. Masalan, “ko‘zlaridagi olov” va “yuragidagi izg‘irin sovuqlik” kabi obrazlar uning ruhiy ziddiyatlarini ifodalaydi.

Xusrav sevgida mag‘lub, siyosatda g‘olib bo‘ladi — bu orqali Navoiy qadriyatlar ustuvorligini ko‘rsatadi. Shoh obrazining fojiali yakuni esa halollik, sadoqat, insoniylik kabi axloqiy saboqlar bilan yakunlanadi. Shu tarzda Xusrav Parvez nafaqat tarixiy va badiiy, balki chuqur axloqiy-falsafiy yuklama bilan boyitilgan qahramon sifatida talqin etiladi. Navoiy uni o‘quvchini ma’naviy o‘sish, poklanish va o‘zini anglash sari yetaklovchi obrazga aylantiradi.

 “Alisher Navoiy “Farhod va Shirin” dostonida Farhod va Shirin o‘rtasidagi sof, pokiza muhabbatni markazga qo‘yar ekan, Xusrav Parvez obrazini ushbu sevgining raqibi sifatida tasvirlab, u orqali insoniy his-tuyg‘ularning qarama-qarshiligini yoritadi. Farhod va Shirin sevgisi o‘zining beg‘arazligi, fidoyiligi, sadoqati bilan ajralib turadi, Xusrav esa bu sevgini o‘z manfaatlariga bo‘ysundirishga urinadi. Xusrav sevgini siyosiy vosita deb biladi, Shiringa bo‘lgan tuyg‘usi ko‘proq rashk, egalik hissi, raqobat va hokimiyat istagi bilan qorishib ketadi. Bu konfliktni Navoiy turli badiiy vositalar orqali teran yoritadi: dialoglar, dramatik sahnalar, monologlar va ramziy tasvirlar orqali. Bu yerda Xusravning tanazzuli boshlanadi, chunki u o‘zining siyosiy kuchidan foydalangan holda sevgi kurashida g‘olib chiqmoqchi bo‘ladi, ammo, bu urinishlar aks ta’sirga olib keladi. Navoiy sevgi bu zo‘ravonlik emas, balki qalblarning mushtarakligi ekanligini obrazlar orqali ochib beradi” [2,187].

Alisher Navoiy Xusrav Parvez orqali shaxsiy manfaat bilan axloqiy qadriyatlar o‘rtasidagi kurashni yoritadi. Shohlik mavqeidan foydalangan holda Shiringa yetishmoqchi bo‘lgan Xusrav Farhodni siyosiy raqib emas, balki shaxsiy dushman sifatida ko‘radi va unga qarshi fitna uyushtiradi. Har bir qarorida u axloqiy mezonlar o‘rniga ehtiros va manfaatni tanlaydi, bu esa uning ma’naviy tanazzulini chuqurlashtiradi. Farhodning sadoqati va Shirinning pokligi fonida Xusrav tobora qadriyatlardan uzoqlashgan shaxs sifatida gavdalanadi.

Navoiy Xusravning fojiasini yuqori dramatik mahorat bilan chizadi: fitna, tavba, yolg‘izlik va rad etilish orqali u halokatga yuz tutadi. Farhodning o‘limi va Shirinning joniga qasd qilishi Xusrav uchun ichki qulashning yakuniga aylanadi. Bu tanazzul tasodifiy emas, balki bosqichma-bosqich yetilgan dramatik yo‘nalishda ifodalanadi.

Farhod va Shirin o‘rtasidagi sof muhabbat Xusravga keskin kontrast sifatida qo‘yilgan. Farhodning fidoyiligi va Shirinning ma’naviy komilligi fonida Xusravning zaifliklari yanada yorqin ko‘rinadi. Asar davomida Farhod va Shirin ma’naviy yuksalishga erishadi, Xusrav esa ichki jihatdan qulaydi. Shu tarzda, Navoiy obrazlar orqali insoniylik, sadoqat, ehtiros va ma’naviy tanazzulning badiiy-falsafiy tahlilini beradi.

 “Navoiy Xusrav Parvez obrazining tanazzulini faqat shaxsiy darajada emas, balki kengroq ijtimoiy-siyosiy kontekstda ham yoritadi. Xusrav o‘zining hukmronligi davomida faqat sevgida emas, balki siyosiy boshqaruvda ham noto‘g‘ri yo‘l tutadi. Farhod singari iste’dodli, sadoqatli, xalq bilan yaqin shaxsni yo‘qotish orqali u o‘z davlatiga ham zarar yetkazadi. Navoiy bu orqali davlat rahbarlarining axloqiy tozaligi, adolatparvarligi, halolligi xalq va jamiyat hayotidagi o‘rni qanday muhimligini ko‘rsatadi. Xusravning o‘z qarorlarida shaxsiy manfaatni ustun qo‘yishi, fitna va xiyonatga yo‘l ochgan siyosati uni nafaqat inson, balki hukmdor sifatida ham tanazzulga yuz tutganligini anglatadi. Shu jihatdan, Xusrav Parvez obrazining halokati shaxsiy fojia bo‘lish bilan birga, siyosiy saboq, axloqiy ogohlik belgisi sifatida talqin qilinadi” [9,233].

Doston boshida Xusrav Parvez kuchli, obro‘li va estetik didga ega hukmdor sifatida tasvirlanadi. U oqilona qarorlar qabul qiladigan shoh bo‘lib, sadoqatli atrofdagilar bilan o‘ralgan. Biroq, sevgi va siyosat o‘rtasida adashib, hissiyotlarga berilishi uning tanazzuliga sabab bo‘ladi. Navoiy Xusravning ichki ziddiyatlarini – rashk, g‘azab, hokimiyatga tashnalik kabi ehtiroslarini boshqara olmasligini ko‘rsatadi. Uning tanlovlari tobora salbiy oqibatlarga olib keladi.

Xusrav Farhodni raqib sifatida ko‘rib, sevgisini egalik sifatida tushunadi. Bu esa uning ruhiy tanazzulini bosqichma-bosqich chuqurlashtiradi. Farhodning halokati Xusrav uchun nafaqat siyosiy yengillik, balki vijdon bilan to‘qnashuvga sabab bo‘ladi. Shu bilan birga, Shirinning Xusravni rad etishi uning haqiqiy mag‘lubiyatidir — u sevgi maydonida emas, qalbda yengiladi.

Shu tarzda, Navoiy Xusrav obrazini yuksalishdan tanazzulga olib boradi va bu orqali inson ruhiyatining murakkabliklarini, axloqiy tanlovlarning oqibatini chuqur ochib beradi.

 “Doston yakunida Xusrav tashqi jihatdan hali ham shoh, ammo, ichki jihatdan butkul yemirilgan obraz sifatida gavdalanadi. Uning saroyi bor, taxti bor, ammo, qalbida bo‘shliq, ko‘nglida armon va pushaymonlik hukm suradi. Shunday qilib, Xusravning yakuniy fojiasi bu uning o‘z harakatlarining natijalariga guvoh bo‘lishidir. U hech narsaga erishmaganini tushunadi, sevgi ham, do‘stlik ham, sadoqat ham undan yuz o‘giradi. Bu dramatik yakun orqali Navoiy faqat bir shaxsning fojeasini emas, balki yuksak maqomdagi shaxslar uchun axloqiy mas’uliyatning naqadar muhimligini ko‘rsatadi. Xusrav Parvez obrazi orqali Navoiy muayyan bir tarixiy shaxsni emas, balki umumiy insoniy muammolarni badiiy ifoda qiladi. Bu obraz hokimiyat va sevgi, ehtiros va axloq, irodasizlik va oqibatlar o‘rtasida qolgan insonning ramzidir. Har bir o‘quvchi Xusravning dramatik tanlovlaridan saboq olishi mumkin. U faqat o‘z zamonining hukmdori emas, balki har qanday davrda, har qanday sharoitda yashayotgan, o‘z hissiyotlari bilan kurashayotgan insonning timsolidir. Shu tariqa, Xusrav obrazi Navoiy poetikasida yuksak badiiy-falsafiy mazmunga ega, u dostonning asosiy g‘oyaviy yukini ko‘tarib boradi va o‘quvchining estetik hamda axloqiy ongiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi” [6,187].

Doston boshida Xusrav Parvez kuch, qudrat, siyosiy mavqe va estetik did uyg‘unligidagi hukmdor sifatida gavdalanadi. Navoiy uni nafaqat siyosiy yetakchi, balki go‘zallik va nafislikka tashna, san’at va estetik qadriyatlarni qadrlovchi shoh sifatida tasvirlaydi. Xusravning saroyi, uning san’atkorlar va faylasuflar bilan aloqasi, she’r va musiqaga bo‘lgan qiziqishi obrazga estetik mukammallik izlovchi insoniy tus bag‘ishlaydi. Shu tariqa, u an’anaviy shoh obrazidan farq qilib, hokimiyatni go‘zallik va ma’naviyat bilan uyg‘unlashtirgan timsol sifatida ko‘rsatiladi.

Xusrav Parvezning Shiringa bo‘lgan tuyg‘usi oddiy ishq emas, balki hokimiyat bilan qorishgan murakkab psixologik holatdir. U sevgisini ochiq ifodalash o‘rniga, siyosiy va strategik vositalar bilan namoyon etadi, bu esa sevgi va saltanat o‘rtasidagi ziddiyatni yuzaga chiqaradi. Navoiy bu ichki tortinishni ruhiy monologlar, dialoglar va ramziy tasvirlar orqali chuqur yoritadi. Xusrav uchun sevgi ma’naviy yuksalish emas, balki iztirob va noaniqlik manbayiga aylanadi.

Xusrav obrazidagi fojia — tashqi emas, balki ichki ruhiy halokatdir. Farhodning o‘limi va Shirinning rad etishi uni ruhiy inqirozga olib keladi. Qudratli hukmdor o‘zini tushunmaydigan, armon bilan yashovchi odamga aylanadi. Navoiy uning iztiroblarini estetik ifoda va psixologik tahlil uyg‘unligida tasvirlaydi.

Doston boshida Xusrav go‘zallik va nafislikka intilgan shoh bo‘lsa-da, bu idealga sodiq qololmaydi. Ichki ziddiyatlar sabab u estetiklikni zo‘ravonlik va hiyla bilan almashtirib, ruhiy qulash sari boradi. Navoiy bu jarayonni ranglar, obrazlar va ichki kechinmalar orqali badiiy ifodalaydi. Oxir-oqibat, estetik va axloqiy qadriyatlar o‘rtasidagi ziddiyat Xusravning halokatiga sabab bo‘ladi.

 “Xusrav Parvez obrazi ruhiy-estetik jihatdan o‘z ichida uyg‘unlik va dissonansni birlashtiradi. U nafislikni sevadi, go‘zallikka oshufta, musiqaga, she’riyatga mehr qo‘ygan shaxs sifatida gavdalanadi, biroq, bu ichki uyg‘unlik tashqi harakatlarida ifodasini topmaydi. Unga xos bo‘lgan estetik ehtiyojlar bilan siyosiy qarorlar o‘rtasida ziddiyat paydo bo‘ladi. Bu esa obrazda dissonansni uyg‘unsizlikni yuzaga keltiradi. Bu dissonans Xusravni ichki halokatga olib boradi, u o‘z ideallariga sodiq qololmaydi, har bir harakati bilan estetik go‘zallikdan uzoqlashadi. Navoiy obraz orqali go‘zallik va ehtiros, saltanat va axloq, sevgi va siyosat o‘rtasidagi murakkab aloqalarni ko‘rsatadi. Shu ma’noda, Xusrav Parvez obrazi inson ruhiyatining chuqur tahlili, ma’naviy tanazzul va yuksak estetik ehtiyojlar o‘rtasidagi doimiy kurashning yorqin ifodasidir” [2,203].

Alisher Navoiy Xusrav Parvezni avvalo hukmdor, shoh va davlat rahbari sifatida tasvirlaydi. U hokimiyat cho‘qqisida bo‘lsa-da, ichki dunyosi halovatdan yiroq, orzu-istak va mas’uliyat o‘rtasida kurashga to‘la. Navoiy uni taxtda o‘tirgan, ammo, qalban iztirobda yashovchi shoh sifatida ko‘rsatadi, bu esa hukmdorlik tushunchasiga chuqur falsafiy mazmun beradi.

Xusrav adolatparvar bo‘lsa-da, aynan shu adolatning o‘zi unga xavf tug‘dirishi mumkinligini his etadi. U o‘z saltanatining mustahkamligiga doimiy shubha bilan qaraydi. Navoiy Xusravni shunchaki siyosiy strateg emas, balki ichki muvozanat uchun kurashayotgan inson sifatida talqin etadi. Uning saltanati — faqat davlat emas, balki qalbdagi hukmronlik, ruhiy sinovlar, xiyonat va isyonlar bilan to‘la ichki makondir.

Shu bois Xusrav uchun taxt — kuch emas, og‘ir mas’uliyat, har bir qaror esa ruhiy iztirob bilan bog‘liq. U shohlik va insoniylik o‘rtasidagi ziddiyatni teran his etadi: bir paytlar g‘ururli hukmdor, ba’zan esa afsusga botgan inson. Navoiy bu ruhiy-estetik dualizmni Xusrav obrazi orqali mukammal ochadi va uni mumtoz adabiyotdagi noyob, chuqur psixologik qahramonga aylantiradi.

 “Xusrav Parvez obrazi Alisher Navoiy dostonida, ayniqsa, muhabbat va sevgi timsoli sifatida butunlay yangi, o‘zgacha talqinda ochiladi. Xusravning Shiringa bo‘lgan muhabbati oddiy bir shohning ayolga bo‘lgan orzusi emas, balki ma’naviy izlanish, qalb g‘amginligi va ruhiy yetuklik ramzidir. Bu muhabbat tasodifiy, sirtqi emas, balki ildizlari ruhiyatda chuqur ildiz otgan, taqdir sinovlari orqali pishgan, yurak qonidan to‘kilgan bir ehtirosdir. Xusravning sevgi yo‘lida boshidan kechirgan iztiroblari, dardlari, sabr va umid o‘rtasida yashagan his-tuyg‘ulari uni oddiy oshiq emas, balki buyuk ruhiy o‘zgarishlarni boshdan kechirgan oshiq sifatida ko‘rsatadi. Sevgi Xusrav uchun ozodlik va qullik o‘rtasidagi ziddiyatdir. U Shiringa intilar ekan, nafaqat o‘z qudratini, balki o‘zligini, saltanatini, hokimiyatini ham xavf ostiga qo‘yadi. Bu esa Navoiy ijodida sevgining chinakam ilohiy darajasiga ko‘tarilishi, o‘z yo‘lida fido bo‘lishga tayyorlik timsolidir. Xusrav bu muhabbatda nafaqat quvonch, balki g‘am, ranj, gumon, intizorlik, hasrat va hatto qasos istagini ham his qiladi. Navoiy muhabbatning turli qirralarini Xusrav siymosida muhrlaydi: u quvonadi, iztirob chekadi, ishonadi va aldanadi” [10,21].

Alisher Navoiy Xusrav Parvez obrazini yaratishda badiiy vositalar, tarixiy materiallar va falsafiy g‘oyalarni birlashtirib, uni o‘ziga xos ruhiy-estetik timsol darajasiga ko‘taradi. U hukmdor sifatida saltanat bilan imtihon qilinadi, oshiq sifatida muhabbat bilan yo‘qotiladi, inson sifatida fojia bilan sinovdan o‘tadi. Bu obraz orqali Navoiy insonning murakkabligini, uni tashkil etuvchi tashqi va ichki dunyo o‘rtasidagi nozik aloqalarni mahorat bilan ifodalab beradi. Shunday qilib, Xusrav obrazi bu o‘zbek adabiyotidagi eng mukammal ruhiy-estetik qahramonlardan biridir.

 “Farhod va Shirin” dostonida nafaqat go‘zal sevgi sarguzashtini yaratgan, balki bu asar orqali hukmdorlik, saltanat, siyosiy etika, ijtimoiy mas’uliyat kabi chuqur falsafiy tushunchalarni ham o‘z ichiga olgan. Dostonning markazida turgan Xusrav Parvez obrazi Navoiy tafakkurida faqat tarixiy shaxs sifatidagina emas, balki ideal hukmdor modelining ruhi va zaminini tashkil etuvchi timsol sifatida talqin etiladi. Uning shaxsiyati orqali adolat va hokimiyat o‘rtasidagi murakkab bog‘liqlik, insoniy kamolot va siyosiy yetuklik o‘rtasidagi nozik tafovut ochib beriladi.

Xusrav Parvez shaxsiyatining asosiy ustunlaridan biri bu – hukmdorlik tabiatiga xos bo‘lgan tafakkur, siyosiy tafovutlar ustida turadigan barqaror qaror qabul qilish salohiyati, boshqaruv strategiyasida qat’iyat bilan muruvvatni uyg‘unlashtira oladigan siyosiy donolikdir. Alisher Navoiy bu obrazni yaratishda Eron tarixida real mavjud bo‘lgan Sosoniylar sulolasi vakili Xusrav II Parvez tarixiy shaxsiga tayanadi, ammo, uni tarixiy ma’lumotlar doirasidagina cheklamay, uni umumiy adolatli hukmdor timsoli darajasiga ko‘taradi.

“Xusravning hukmdorlik faoliyati, doston davomida tasvirlanganidek, faqat buyruq va farmonlar orqali emas, balki xalq bilan bevosita munosabat, maslahatchilar bilan mulohaza, dushmanlarga qarshi kechgan siyosiy va harbiy harakatlar orqali ochib beriladi. U har bir harakatida davlat manfaatini ustuvor deb biladi, ammo, bu manfaatni amalga oshirishda faqat kuch bilan emas, adolat bilan boshqarishga harakat qiladi. Navoiy bu yerda “podshoh adli bilan podshoh bo‘lur” degan Sharqona hukmdorlik prinsipini Xusrav obrazida gavdalantiradi. Shuningdek, Xusravning ichki olami, uning shoh sifatida o‘z ustida olib boradigan ma’naviy nazorati, o‘zini-o‘zi tarbiyalash, kechirimlilik va g‘azabni jilovlay olish qobiliyati – bularning barchasi uni ideal hukmdor timsoliga aylantiradi. U gohida qattiqqo‘llik qilsa-da, bu qat’iyat adolatli hukm bilan asoslanadi; gohida mehr ko‘rsatsa-da, bu mehr davlat va xalq manfaatidan ustun bo‘lmaydi. Bu jihatlar Navoiy ijodida hukmdorlikni ilohiy mas’uliyat darajasiga olib chiqadi” [8,211].

Doston davomida Xusravning amaldorlari, maslahatchilari va ichki hissiyotlari bilan kurashi uning shaxsiyatidagi hukmdorlik va insoniylik o‘rtasidagi ziddiyatni yaqqol namoyon etadi. U tashqi emas, ichki saltanati ustidan hukmronlik qilishga intiladi — bu esa Navoiy nazarida eng yuksak siyosiy yetuklik belgisi hisoblanadi. Xusrav davlatni faqat hokimiyat emas, balki xalq farovonligiga xizmat qiluvchi vosita deb biladi. Shu orqali Navoiy adolatli, axloqan komil hukmdor timsolini yaratadi.

Xusrav obrazi orqali Navoiy adolat g‘oyasini chuqur badiiy va falsafiy talqinda ifodalaydi. U boshqaruvda maslahatga tayanadi, aybdorni jazolashdan avval isbot talab qiladi, begunohni kechiradi, lekin, jinoyatni jazolashni unutmaydi. Bu Qur’oni karim va hadislar asosidagi adolat mezonlari bilan uyg‘unlashadi. Xusrav uchun adolat — faqat jazolash emas, balki tinchlik, muvozanat va ishonchni ta’minlovchi ruhiy qadriyatdir. Doston sahnalarida sabr, kechirim, murosa va empatiya uning qarorlarida ustuvor o‘rin tutadi. Navoiy uchun aynan shu xislatlar chinakam adolatni belgilaydi.

 “Xusravning adolatga bo‘lgan sodiqligi unga dushmanlaridan ko‘ra o‘z yaqinlaridan ko‘proq xavf tug‘diradi. Chunki u do‘stining xatosini ham kechirmaydi, va bu orqali Navoiy “do‘stga bo‘lgan adolat – eng oliy darajadagi adolat” degan fikrni ilgari suradi. U istaganida o‘z yaqinlarini himoya qilib, ular xatolarini yopishi mumkin edi, ammo, u davlat va xalq manfaatini shaxsiy munosabatlardan ustun qo‘yadi. Bu xatti-harakat Xusravni oddiy hukmdor emas, balki adolat bilan taqdirga qarshi chiqqan buyuk yetakchi sifatida ko‘rsatadi. Navoiy uchun Xusravning adolati nafaqat tashqi dunyoda, balki ichki dunyosida ham muhim ahamiyatga ega. U o‘z qalbidagi gumon, rashk, g‘azab, nafrat, istak va orzularni adolat tarozusiga soladi, u nafaqat boshqalar bilan, balki o‘zi bilan ham adolatli bo‘lishga intiladi. Bu esa uni ruhiy jihatdan yuksak darajaga olib chiqadi, adolatni falsafiy ma’noda kamolot vositasiga aylantiradi” [7,246].

Xusrav Parvez obrazi orqali Navoiy adolatli hukmdorlikni ijtimoiy mas’uliyat bilan bog‘laydi. Chinakam hukmdor, uning talqinida, kuch egasi emas, balki xalq taqdiriga befarq bo‘lmagan, xatolarini tan oladigan, kibrdan yiroq axloqiy yetakchidir. Xusrav har bir qarorida xalq roziligi va farovonligini ustuvor deb biladi, uni davlat poydevori sifatida qadrlaydi. Doston sahnalarida xalq bilan muloqot, kambag‘allarga g‘amxo‘rlik va yetimlarga yordam ko‘rsatish orqali uning ijtimoiy mas’uliyati yoritiladi.

U saroyda ham pokiza qadriyatlarni targ‘ib etadi, zulm va hiylaga qarshi chiqadi. Navoiy Xusrav siymosida Forobiy, Ibn Sino, Nizomulmulk va Imom G‘azzoliy kabi mutafakkirlarning “fazilatli shahar” g‘oyasini jonlantiradi. Xusrav bunday shaharning hukmdori sifatida xalq, davlat va o‘z nafsiga nisbatan mas’uliyatli bo‘lishi lozim. Shu jihatdan u faqat siyosiy emas, balki ma’naviy yuksaklik darajasiga yetgan ideal lider sifatida tasvirlanadi.

Alisher Navoiy o‘zining “Farhod va Shirin” dostonida Xusrav Parvez obrazini yaratishda tarixiy-religiy voqealarga tayangan holda, uni badiiy jihatdan salbiy talqinda gavdalantiradi. Bu obraz orqali Navoiy islom tarixidagi muhim hodisalardan biri — Payg‘ambar Muhammad (s.a.v.)ning Sosoniylar hukmdori Xusrav Parvezga yuborgan maktubi bilan bog‘liq rivoyatni eslatib o‘tadi. Islomiy manbalarga ko‘ra, Xusrav Parvez bu maktubga hurmatsizlik bilan munosabatda bo‘lib, uni yirtib tashlaydi. Bu hodisaga javoban Payg‘ambar (s.a.v.) uning halokatini bashorat qiladilar va tarixiy manbalarda bu bashoratning tez orada ro‘yobga chiqqani qayd etiladi.

Navoiy ushbu tarixiy voqeani to‘g‘ridan-to‘g‘ri emas, balki poetik obrazlar va dramatik konfliktlar orqali ifodalaydi. Xususan, Xusravning doston davomida ko‘rsatgan takabburligi, manfaatparastligi va sevgida ham, siyosatda ham shaxsiy ehtiroslarini axloqiy qadriyatlardan ustun qo‘yishi — uni badiiy jihatdan tanqidiy timsolga aylantiradi. Bu jihatlar Navoiyda shakllanayotgan realizm elementlari sifatida talqin etilishi mumkin. U epik doston doirasida romantik uslubdan voz kechmasdan turib, tarixiy haqiqat va axloqiy g‘oyani birlashtira olgan.

Navoiy ijodida realistik yondashuv, ayniqsa, qahramonlarning ichki ziddiyatlari, ruhiy muvozanat izlashlari, axloqiy tanlovlari orqali namoyon bo‘ladi. Xusravning Farhodga nisbatan uyushtirgan fitnasi, Shirinning mehrini siyosiy vosita sifatida ishlatishga urinishlari — bu obrazni bir tomonlama idealizatsiyadan yiroq, balki murakkab psixologik qahramon sifatida ko‘rsatadi. Shu bilan birga, bu talqin orqali Navoiy islomiy tarixdagi ijobiy va salbiy axloqiy saboqlarni o‘quvchiga eslatadi.

Bunga qarama-qarshi tarzda, Nizomiy Ganjaviy “Xusrav va Shirin” dostonida Xusrav obrazini Sharq romantik epikasi an’analari asosida yaratadi. Nizomiy poetikasida qahramonlar, xususan Xusrav, real tarixiy shaxsdan ko‘ra, orzular va ideallar doirasidagi ruhiy yetilish yo‘lini bosib o‘tuvchi shaxslar sifatida namoyon bo‘ladi. Bu obrazlar ichki iztirob va o‘zgarishlar orqali o‘zini anglashga intiladi. Nizomiyda Xusrav faqat siyosiy yetakchi emas, balki go‘zallik, muhabbat va ruhiy poklanish izlovchi orif timsoliga yaqinlashtiriladi.

Shu tariqa, ikki shoirning Xusrav Parvez obraziga munosabati, bir tomondan, ularning estetik maktablariga, ikkinchi tomondan, tarixiy-religiy tafakkurga bo‘lgan yondashuvlariga bog‘liq. Navoiyda obrazning tarixiy asosi va islomiy qadriyatlar bilan uyg‘unligi kuchli bo‘lsa, Nizomiyda bu obraz poetik umumlashmalar orqali badiiy-ruhiy idealga aylantiriladi. Bu esa Navoiy ijodida “pishib yetilgan” romantik epika asta-sekin realizmga o‘tayotganining yorqin ko‘rsatkichidir.

Xusrav Parvez — tarixiy manbalarda, jumladan, Tabariy, Bayhaqiy, Firdavsiy asarlarida qayd etilgan Sosoniylar sulolasining podshohi bo‘lsa-da, Navoiy bu tarixiy shaxsni to‘liq badiiy-estetik mezonlar asosida talqin etadi. U asar boshida g‘ururli, qudratli, sevishga qodir bo‘lgan hukmdor sifatida namoyon bo‘ladi, ammo, doston davomida o‘zining rashk, nafs va ehtiroslariga berilishi natijasida axloqiy inqirozga uchraydi. Farhod va Shirinning pok muhabbati fonida Xusravning harakatlari fojiali tus oladi — u davlatni, sevgini va insoniy fazilatlarini boy beradi. Navoiy bu obraz orqali insoniy tanlov, axloqiy mas’uliyat va shaxsiy nafsning oqibatlari haqida chuqur mulohaza yuritadi. Bu holat Navoiyning tarixiylik va badiiylikni birlashtirish orqali axloqiy saboq berish maqsadini amalga oshiradi.