Page 31 - 1-2016

Хорижий филология. №1, 2016 йил

ТУРЛИ ТИЗИМДАГИ ТИЛЛАРДА ГИПЕРБОЛЕМАНИНГ ЛИНГВОКОГНИТИВ,
ПСИХОЛИНГВИСТИК, СОЦИОЛИНГВИСТИК ВА БОШҚА АСПЕКТЛАРИ
ХУСУСИДА

Қорабоев Жасурбек Баҳодирович,
Андижон давлат университети илмий тадқиқот-изланувчиси

Калит сўзлар: концептуалитет, фрейм, лингвалитет, лингвабилитет,
коммуникабилитет, гиперлингвосфера, гиперлингвалитет, культуросфера.

Маълумки, тил энг яхши ва қулай Ҳар бир тилда сўзлашувчи/ѐзувчи
мулоқот воситаси сифатида тилда объектив (ѐки субъектив) борлиқ ҳақида
сўзлашувчи /ѐзувчилар/га сидқидилдан ўзгалар билан мулоқотга киришиш
хизмат қилиб келади, объектив дунѐ олдидан ўзининг тафаккуридаги шу
манзараси ҳақидаги билимларнинг борлиқни инъикос қилишга асос бўлган,
шаклланиши, бойиши ва кундалик фреймлашган 1 концептлар йиғиндиси,
мулоқотда фикр алмашиб, ўзлаштирилган яъни концептосфераси, шунингдек,
билимларни онгли қўллашлари учун концептуал билимлари мажъмуаси, яъни
пухта замин яратади. “концептуалитети‖(Ҳошимов 2010, 68-
Тил бир вақтнинг ўзида мулоқот 69) имкониятларини инобатга олади.
қуроли сифатида ҳам индивидуал, ҳам Ўзининг у ѐки бу концептуал воқеликка
умумий тавсифга эга. У мазкур тилда дахлдор руҳий кечинмалари ва
сўзлашувчи /ѐзувчи/ жамоа учун, бир туйғуларига асосланган ҳолда уларни
томондан, умумий бўлса-да, иккинчи тилда воқелантиришга харакат қилади.
томондан, ўзининг ҳар бир сўзлашувчи Ўзининг лингвосфераси ва лингвалитети
/ѐзувчи/ вакили учун индивидуал-хусусий ва лингвабилитетини ишга солади, шу
жиҳатлари борлиги билан фарқланиб йўсинда сўзловчи ѐки ѐзувчининг нутқи
туради. Бунинг сабаби шундаки, тилда мураккаб психолингвистик жараѐн
сўзлашувчи /ѐзувчи/нинг у ѐки бу тилдан натижаси сифатида шаклланади ва
фойдаланиш лаѐқати субъектив асосда коммуникантга қараб йўналтирилади.
бўлиб, идиолектал табиатга эга. Демак, Шундай усулда нутқ акти амалга
бундай лаѐқат, авваламбор, унинг тилдаги оширилади.
билимлари қамрови(яъни лингвосфераси- Демак, ўзбек тили кўпчилик учун
linguosphere)га, унинг тил бўйича умумий тил ҳисобланса-да, мазкур тилда
билимлари мажмуаси, (яъни сўзловчи /ѐзувчилар/да керакли
лингвалитети - linguality),шундай мулоқотлар олиб бориш имкониятлари
билимларни қўллай билиш лаѐқати (яъни ҳар хил бўлиши табиийдир. Ҳар бир тилда
лингвабилитети – linguability), шунингдек, сўзловчи /ѐзувчи/нинг у ѐки бу тилда
унинг мулоқот олиб бориш бўйича мулоқот олиб бориш лаѐқати унинг
билимлари мажмуаси(яъни концептосфераси ва концеп-
коммуникалитети- communicality), туалитетининг тор ѐки кенглигига,
қолаверса, мазкур билимлардан шунингдек, унинг коммуникабилитетига
мулоқотда онгли ва тўғри фойдалана ҳам бевосита боғлиқ. Бундай омилларнинг
олишлик ва мулоқотни адекват олиб бора барчаси ҳар бир тилда сўзлашувчи/
олишлик лаѐқати (яъни ѐзувчи/нинг идиолектини ташкил этади.
коммуникабилитети- communicability)
(Ҳошимов 2015; 214-218) билан ҳам
бевосита боғлиқдир.
1 Фреймлар ва фреймлашув жараѐни ҳақида
батафсилроқ қаранг: (Филлмор 1988, 52)
30