Page 33 - 1-2016

Хорижий филология. №1, 2016 йил

бирликларнинг тилда сўзловчилар сфераси”, ”лингвалитети”,
нутқида эмик бирлик, яъни ―гипербола‖ “лингвабилитети” билан бирга унинг
бўлиб қўлланиши ва уларнинг “коммуника-сфераси” коммуникалитети‖
функционал тавсифи ва таснифи ва “коммуникабилитети” билан,
масалалари тадқиқ қилинади. Демак, бевосита боғлиқ бир қатор бошқа
гиперболемаларни нутқда қўллаш учун бетакрор омиллар, яъни ―культуросфера‖,
уларнинг тил унсури сифатида “культура-литет”, “культурабилитет”
шаклланиши ва қурилишида шундай бир (Ҳошимов 2015, 216) каби омиллар ҳам
муҳим психологик (тўғрироғи, муҳим аҳамият касб этади.
психолингвистик) вазият ва омил зарурки, Инглиз ва ўзбек тилларида
улар гиперболемалар муболаға бўйича фактик материалларнинг
вербализаторларининг тегишли турини таҳлили шуни тасдиқлайдики,
мулоқот эҳтиѐжига кўра танлашга, уни муболағалашган семантикали тил
тўғри қўллашга туртки беради ва бунга бирликлари, турли қурилмалар тилда
эришилади ҳам. Кўриниб турибдики, сўзловчи /ѐзувчилар/нинг табиий руҳий
гиперболемаларнинг психолингвистик ҳолатини ифодалашга бевосита хизмат
аспекти ҳам тилда сўзловчилар қиладиган вербал воситалардир. Уларнинг
коммуникатив-прагматик мақсадларини муболаға орқали ҳиссиѐт, эҳтирос, ҳаяжон
рўѐбга чиқаришга бевосита хизмат қилар ва шулар каби турли ички кечинмаларни
экан. Демак, коммуникатив-прагматик ифодалаш имкониятлари чексиз. Масалан,
мақсадлар психологик вазиятда тилда муболаға орқали қуйидаги сезги, ҳислар
сўзловчи /ѐзувчи/нинг кайфияти, нияти ва ва ички кечинмаларни воқелантириш
мақсадини айнан мулоқат учун хос ва мос мумкин: севги, муҳаббат, ишқ, нафрат
қилиб воқелантириш учун туртки (ѐмон кўришлик, кўра олмаслик),
вазифасини ўтайди, шу йўсинда мулоқат ҳайратланиш, ажабланиш, ѐлғизлик, бирга
эҳтиѐжига кўра тил унсурлари танланади, азият чекиш, қувониш, ғазабланиш,
қурилади ва қўлланилади, шундай қаҳрамонлик, сотқинлик, гўзаллик,
равишда ботиний нутқ зохирий нутққа хунуклик (беўхшовлик), қобилиятлилик,
айланади (қиѐсланг: Леонтьев 1969, 159; қобилиятсизлик, қудратлилик, ожизлик,
Бенвенист 1974, 31; Ван Дейк 1989, 137; дўстлик, душманлик, ўхшатиш, ажратиб
Кубрякова 1991, 18; Langacker 1986, 1-2; кўрсатиш, завқланиш, азобланиш,
Сафаров 2006, 18 ва ҳ.к.). изтиробга тушиш, тўлқинланиш,
4
Таниқли тилшунос Ш.Сафаров камситилиш, мақталиш ва ҳ.к .
таъбири билан айтганда, «моддий дунѐ Одатда, тилда сўзлашувчилар ѐки
идроки айни пайтда идрок этилаѐтган ѐзувчилар ўзларининг турли табиий
предмет–ҳодисалар ҳақида тушунча руҳий ҳолатларидан, ички
туғилишини, кейинчалик ушбу тушунча кечинмаларидан келиб чиқиб, шундай тил
ментал намуна – концепт сифатида воситаларига мурожаат қиладиларки, улар
шаклланиб, моддий ном олишини тақозо бундай вербал воситалар орқали объектив
қилади. Бу хилдаги кўп босқичли дунѐдаги воқеа, предмет ва ходисаларнинг
лингвопсихик фаолиятнинг натижали энг кучли даража ѐки миқдорининг
(натижа муваффақиятли ѐки тавсифини таъсирчан ва тўлақонли қилиш
муваффақиятсиз бўлишидан қатъи назар) мақсадида муболағалаштириб
кечишида асосий ролни лисоний хотира ифодалашга эришадилар. Мазкур вербал
ўйнайди» (Сафаров 2006;18 ). воситалар тилда сўзлашувчиларнинг
Демак, бу маънода олинганда
бундай кўп қиррали “лингвопсихик 4 Бизнингча, инсон тафаккури доирасидаги барча
жараѐн‖нинг у ѐки бу даражада кечишида соҳаларни вербал ифодалашда тилда сўзлашувчи/
тилда сўзловчининг “лингво- ѐзувчилар «гиперболема/гипербола»‖лардан фойдалана
олади, десак муболаға бўлмайди.
32