Page 50 - 1-2016

Хорижий филология. №1, 2016 йил

ҚАДИМГИ ТУРКИЙ БИТИКЛАРДА ПУНКТУАЦИЯ ВА МАТННИ АНГЛАШ УЧУН
ИШЛАТИЛГАН ИШОРАТЛАР ҲАҚИДА

Алимухамедов Рихситилла Абдурашидович,
ТошДШИ катта илмий ходим-изланувчиси

Калит сўзлар: пунктуация, пунктуацион белгилари, орфография, орфография белгилар,
моний ѐзувли матнлар,нуқта, икки нуқта, матн ранги.

Ёзма нутқда тиниш белгилари баѐн ўқиганда, гапларнинг фикрий қисмларга
этилган фикрни тўғри англашга бўлинишини ва қисмларнинг
кўмаклашади. англашиларли бўлишини кўрсатиб туради.
Тиниш белгилари гапнинг Бундан ташқари, тиниш белгилари
грамматик қурилишига қараб қўйилади. қўшимча маъно ифодалаш учун ҳам
Шу билан бирга, тиниш белгилари хизмат қилади. Бунда улар нутқнинг
гапнинг мазмуний томонларини ҳам бирор бўлаги ѐки гап қандай мазмун
кўрсатади (Шоабдураҳмонов 1953:4). англатганини ифодалаш учун ишлатилади‖
Ўзбек тилшунослигида пунктуация (Шоабдураҳмонов 1953:4).
масалалари, унинг тарихий тараққиѐти Пунктуацион белгиларнинг ўрнини
бўйича бир қанча ишлар амалга босувчи ишоратлар ѐзма нутқ пайдо
оширилган бўлиб (Шоабдураҳмонов 1953; бўлганидан бошлаб амалда бўлган.
Шоабдураҳмонов 1959:71-192; Ғозиев Тарихда ҳозирги каби пунктуацион
1969; Ғозиев 1979; Назаров 1976; Назаров белгилар қўлланилмаган. Шунга қарамай,
1996), улар орасида ўрта асрлар ва уларда тиниш белгиларининг вазифасини
ҳозирги пунктуация масалалари яхши бажарувчи ишоратлар ишлатилган.
ишланган. Тадқиқотларда исломдан Жумладан, Маҳмуд Кошғарийнинг
аввалги давр матнларидаги пунктуация “Девону луғатит-турк” асари
масаласига кенг ўрин берилмаган. қўлѐзмасида (Истанбулдаги Миллат
Мавжуд хулосалар эса бу борадаги кутубхонаси, арабча асарлар бўлими, инв.
маълум тадқиқотларга таянган ҳолда №4189) туркий сўз ва унга берилган
берилади. Бунга манбаларни ўқий туркий мисолларни матнда ажратиш учун
оладиган мутахассиснинг камлиги ѐки тепасига қизил чизиқ тортилган. Боб
манбаларнинг мазкур жиҳати кам тадқиқ номлари, ―мисол‖лар, изоҳ учун
этилганлиги сабаб бўлиши мумкин. Шу келтирилган ҳарфлар қизил сиѐҳда.
ўринда, ҳозирда туркшуносликда амалга Асардаги ҳар бир сўз-мақола баргсимон
оширилган тадқиқотлар ҳамда мавжуд белги билан ажратилган.
манбаларга таянган ҳолда қадимги турк Юсуф Хос Ҳожиб ―Қутадғу билиг‖
муҳитида яратилган кўк турк асарининг Наманган (ТошДШИ қошидаги
(туркий=рун), уйғур ва моний ѐзувли Шарқ қўлѐзмалари маркази, инв. №1809)
манбаларда матнни тўғри тушуниш учун ҳамда Қоҳира (Миср миллий кутубхонаси,
ишлатилган ишоратлар тўғрисида фикр инв. №168) нусхаларида боб номлари
юритамиз. алоҳида қатордан берилган. Наманган
―Тиниш белгиларининг асосий нусхасида боб номлари алмашлаб қора ва
вазифаси ѐзувда ифодаланадиган қизил сиѐҳда битилган. Қоҳира нусхасида
нутқнинг фикрий бўлинишини, гапнинг асар ичидаги боб номлари асосий матндан
қандай қисмларга ажралишини ва у катта ҳарфлар ва қалинроқ сиѐҳ билан
бўлакларнинг ўзаро муносабатларини ажратилган. Асарнинг Ҳирот нусхасида
кўрсатишдан иборатдир. Тиниш (Вена миллий кутубхонаси, А.Ғ.13)
белгилари ѐзувда ва ѐзма материални матндаги сўзлар ва баъзи ҳарфларни тўғри
49