Page 55 - 1-2016

Хорижий филология. №1, 2016 йил

SCIENTIFIC INFORMATIONS ИЛМИЙ АХБОРОТЛАРЛ

АВТОЙЎЛСОЗЛИК ТЕРМИНЛАРИНИНГ ШАКЛИЙ
СТРУКТУРАСИГА КЎРА ТУРЛАРИ

Валиев Тўйчи,
Қарши ДУ мустақил изланувчиси

Калит сўзлар: автойўлсозлик, лексик лакуна, терминосистема, атама тизими, содда
термин, қўшма термин, жуфт термин, бирикма термин, икки узвли мураккаб термин, уч
узвли мураккаб термин, тўрт узвли мураккаб термин, беш узвли мураккаб термин.

Терминлар бошқа тил қўлланишини келтириб чиқариб, лисоний
бирликларидан таркибий тузилмасининг бирликлар сифатида умумистеъмол тил
мураккаблиги билан характерланади. бирликлари каби "силлиқланмаслигига"
Масалан, умумнутқда сўз бирикмаси сабаб бўлади ва бу терминосистемада
шаклидаги бирликларнинг мустақил атов мавжуд терминларнинг аксариятида
бирликлари сифатида қўлланилиши формал-семантик номувофиқликка сабаб
камдан-кам кузатилади. Айрим бўлади. Зеро, айтилганидек, бундай
ҳоллардагина лексик лакуналар билан терминларда шаклан эркин бирикмалик,
боғлиқ равишдаги бундай қўлланишларга маъновий жиҳатдан эса яхлитланиш,
дуч келишимиз мумкин [6, 258; 1, 215; 18, муайян бир тушунчани ифодалаш
Б.49; 2; 5, 136-146; 9, 129; 10, 40-45; 11; 12, тенденцияси устувор бўлади.
77-83; 13, 3]. Лекин соҳавий нутқда бундай Автойўлсозлик терминосистемасида ҳам
ҳолатлар кўплаб учрашига луғатлар бундай ҳолат яққол кўзга ташланади.
асосида амин бўлиш мумкин: давлат Кўп ҳолларда сўзларни, айниқса,
банкининг қимматли қогозларнинг терминларни шаклий жиҳатдан турларга
баҳосини эълон қилиши; минимал ажратганда, бирдан ортиқ ўзакдан ташкил
частотавий силжишли Гаусс топган бирликларга нисбатан қўшма,
манипуляцияси, вақт бўйича ажратилган жуфт, мураккаб, таркибли, бирикмали,
дуплекс узатиш, соҳанинг эълон бирикма терминлари ишлатилаверади.
қилинмаган қайта танланиши, ахборотни Ўзбек техник терминологиясида
(сигнални) қўлга киритишнинг кам-кам баракали хизмат қилган тилшунос
эҳтимоллиги 6 . Бу ҳолат тилнинг Р.Дониѐров терминларни тузилишига кўра
ижтимоий ҳодиса эканлиги, бироқ ўзига хос тарзда таснифлайди. У бирдан
терминлар жамиятнинг тор қатлами учун ортиқ лексик узвдан ташкил топган
хослиги ва, аксарият ҳолларда, мавжуд тил терминларни синтактик йўл билан ҳосил
воситалари, бирикмалар асосида ижод бўлган терминлар сифатида қарайди.
қилиниши билан боғлиқдир. Шунингдек, Ўзбек тилининг техник терминологиясида
терминларнинг фақат соҳавий нутқда якка сўзли терминларга нисбатан
учраши, ўз-ўзидан, уларнинг кам синтактик усул билан ҳосил бўлган
терминлар анча салмоқли ўринни
эгаллайди. Бунинг боиси нимда? Бунинг
сабаби шундаки, синтактик усул билан
ясалган терминлар барча тилларда
6
'Мисоллар тадқиқотчи Х.Нарходжаеванинг "Жараѐн бўлганидек, ўзбек тилида ҳам муҳим
англатувчи терминларнинг ўзбек тилида тутган ўрни" (-
Тошкент: Фан, 2013) монографиясидан олинди. номинатив манба саналади. Бунда олим
тилшунос А.Н.Кожиннинг уларда

54