Page 51 - 1-2016

Хорижий филология. №1, 2016 йил

тушуниш учун, ўрни билан, араб ҳар бир ѐзма шаклдаги фикр тиниш
ѐзувидаги ҳарфлардан фойдаланилган белгиси билан бойиган пайтда тиниш
(Содиқов 2010:16-18). белгиларсиз матндан бирор фикр чиқариш
Худди шундай ишоратлар ―Жоме- анча мушкул. Тадқиқотчилар қадимги
ут-таворих‖ (ТошДШИ қошидаги Шарқ ѐзма ѐдгорликларда ҳозирги тиниш
қўлѐзмалари маркази, инв. №1620) белгиларининг йўқлигини ўша давр
китобида ҳам учрайди (Содиқов 1997:82- ўқувчиларининг ѐзилган фикрни тўғри
84). англай олиш кўникмалари мавжудлиги
Туркиядаги Сулаймония билан изоҳлайдилар. Бундан шундай
кутубхонасининг Фотиҳ бўлимида (инв. хулоса чиқадики, гапнинг чегараси
№4056) сақланаѐтган Алишер Навоийнинг матндаги фикр тугаллигига қараб
куллиѐтида жамланган барча асарларида аниқланган. Бу эса, ўрганилаѐтган давр
қора ва қизил сиѐҳдан кенг тили грамматикасини билишни талаб
фойдаланилган. Жумладан, қўлѐзмадаги этади. Буни кўк турк ѐзувли матнларда
―Мажолис-ун-нафоис‖даги ҳар бир қўлланган икки нуқта (:) мисолида кўриб
мажлис ва унда келтирилган шоирлар чиқсак:
номи қизил сиѐҳда битилган. Мисол B'İLGÄ:TOÑQQ:B'N'O'ZM:TBĞČİLŊÄ:QI
тариқасида келтирилган шеърий парчалар LNTM (Малов 1951:56). Билга Тўнюқуқ
олдидан ѐзилган ―шеър‖ сўзи қизилда. битигидан олинган мисолни С.Е. Малов
Навоийнинг насрий асарлари, жумладан, қуйидагича транскрипция ва таржима
―Муншаот‖ ичида берилган назмий қилади: Bilgä Toñuquq bän özüm Tabğač
парчалар асосий матндан жой ташлаб iliŋä qïlïntïm – ―Я сам, мудрый Тоньюкук,
битилган. Матнга кўз ташлаган получил воспитание под влиянием
ўқувчининг диққатини матннинг мана шу культуры народа табгач‖ (Малов
еридаги бўш жой ўзига тортади. Бу, ўз 1951:61,64). Қ. Содиқов эса ўзгача талқин
навбатида, ўқувчига матнни тушунишга этади: Bilgä Toñuquq-bän. Özüm Tabğač
ѐрдам беради. äliŋä qïlïntïm – ―Билга Тўнюқуқ-ман. Ўзим
Абулғози Баҳодирхоннинг Табғач элида вояга етдим‖ (Sodiqov
―Шажарайи турк‖ (ТошДШИ қошидаги 2009:290,294). Биринчи таржимада кўпроқ
Шарқ қўлѐзмалари маркази, инв. №11110) график принцип устун. Иккинчиси мантиқ
асарида бўлим номлари қизил сиѐҳда, ҳамда гап қурилишига таянган ҳолда
асосий матн қорада, ―Шажарайи тарокима‖ амалга оширилган. Шунга кўра,
(ТошДШИ қошидаги Шарқ қўлѐзмалари юқоридаги мисолдан кўк-турк
маркази, инв. №1223) асарида эса ҳар бир ѐдгорликларида қўлланган икки нуқта (:)
бўлим номининг тепасига қизил сиѐҳда ҳар доим ҳам жумла ва сўзларни бир-
чизиқ тортилган. биридан ажратмаган, нуқта вазифасини
Бу каби хусусиятлар исломдан аввал бажармаган, деган фикрни илгари суриш
яратилган кўк-турк, уйғур ва моний мумкин.
ѐзувли матнларда ҳам учрайди. Уларда Икки нуқта(:)нинг яна бир вазифаси
бўлим, боб ѐки айрим сўз ва – матнда сўзларни, қўшимчаларни бир-
жумлаларнинг турли рангда ѐки хат биридан ажратиш. Бунга ―Сужи
бошидан берилиши, бир нуқта (•) ѐки битиги‖дан мисол келтирамиз:
икки нуқта (:)нинг ишлатилиши, матн UYĞUR:Y'İR'N'T'Ä:YĞLQR:QN:TA:KL'T'
орасида жой қолдириш ва шу каби M (Малов 1951:76). Жумлани С.Е. Малов
ишоратлар кузатилади. қуйидагича ўгиради: Uyğur yirintä
Илк ва ўрта асрларда яратилган Yağlaqar qan ata kältim (?) – ―Я, Яглакар-
туркий ѐзма ѐдгорликларда гап хан-ата, пришел из уйгурской земли (или ...
чегарасини аниқлаш ўқувчидан билим ва из уйгурской земли, называемой Яглакар-
тажриба талаб этади. Айниқса, ҳозирда хан; или ... из уйгурской земли от Яглакар-
50