Page 19 - 1-2017

Хорижий филология. №1, 2017 йил

ЦВЕТАН ТОДОРОВНИНГ СТРУКТУР АДАБИЁТШУНОСЛИК НАЗАРИЯСИ

Холбеков Муҳаммаджон,
Жиззах давлат педагогика институти профессори

Калит сўзлар: структурализм, поэтика, проекция, зохирий реаллик, концепция, матн
элементлари, тавсифлаш, структур поэтика, нафосатшунослик.

Адабиѐтнинг бетакрорлиги, ниҳоят, учинчи ѐндашув – ўқиш (асарни
ўзигагина хос бўлган хусусиятларга мутолаа қилиш)дир. Лекин бу ѐндашувлар
эгалигини чуқур англаб етиш ва аниқ- орасидан Ц.Тодоров поэтикани алоҳида
равшан кўрсатиб бериш структурализм ажратиб кўрсатади.
тарафдорларининг адабиѐтшунослик Олим поэтика деб бадиий нутқнинг
соҳасидаги фаолияти ва ташаббуси, (les propriétés du discours littéraire) ўзига
қолаверса, асосий йўналишини ташкил хос хусусиятларини асосий объект тарзида
қилган. Айни пайтда улар мутлақ янги, кўриб чиқаѐтган адабиѐтга бўлган
бошқалардан кескин фарқ қилувчи, ѐндашувни атайди. Шу сабабдан поэтика
мустақил фанга асос солган эдилар. қайсидир бир маънода “проекция” билан
Таъкидлаш жоизки, бу ғоя янги эмас. У яқинлашади, негаки икки вазиятда ҳам
ХХ аср мобайнида тадқиқотчилар олдида асар ўзига хос “махсулот”, муайян
турган долзарб муаммолардан бири бўлиб нарсанинг ҳосиласи сифатида ўрганилади.
келди. Замонавий француз Бироқ “проекция” учун асар “зоҳирий”
структурализмида бу ғоя француз реаллик (муаллиф ҳаѐти, ижтимоий-сиѐсий
файласуфи, структурализм назариѐтчиси вазият ва ҳоказо)нинг ҳосиласига айланса,
Цветан Тодоров (Tzvetan Todorov, 1939 поэтика учун асар – бадиий тўқима
туғ.) тадқиқотларида батафсил ѐритилган (адабиѐт)нинг ҳосиласидир.
бўлиб, адабиѐт хусусида атрофлича Поэтика адабиѐтнинг умумий
тасаввур ҳосил қилишга замин яратди. қонуниятларини ѐки, лоақал, алоҳида
Ц.Тодоров ва унинг маслакдошлари жанрларнинг ўзига хос хусусиятларини
ўз тадқиқотларида “поэтика” атамасидан англаб етишга ҳаракат қилади. Поэтика
кенг фойдаланишди, сабаби структурализм учун асар ушбу қонуният ва
тарафдорлари бу истилоҳга янги ҳаѐт хусусиятларнинг ѐрқин ифодаси сифатида
1
бағишлаган эдилар. қизиқарлидир. Ўринли ва асосли
Ц.Тодоров наздида бадиий матнга эътирозларнинг олдини олиб Тодоров
бир нечта ѐндашув мавжуд. Даставвал бу шундай ѐзади: “Индивидуал матннинг
“проекция”, яъни асар мазмунини муайян ўзига хос хусусиятларига эътиборсизлик
фан доирасида қўлга киритилган илмий хамда инсоннинг бадиий идрокида мавжуд
ютуқлар нуқтаи назаридан ѐритиш. бўлмаган мавҳум тушунча ва
Иккинчидан, бу “commentaire”, яъни матн тасаввурларни аниқлаш ҳамда ўрганишга
маъно-мазмунига ойдинлик киритиш, уни интилишни (qui n‟ont pas d‟existence
батафсил шарҳлаш, бу ѐндашув ҳар доим perceptible) – поэтиканинг заиф томони деб
субъектив хусусиятга эга бўлади. Ва, ҳисоблаш мумкин, аммо шу сабаб деб уни
қоралаш мумкин эмас. Адабиѐт умумий
назариясининг қонунийлигини инкор этиш
1 “Поэтика” атамаси илк бор 1968 йилда “Qu‟est ce que
le structuralisme?” номли альманахга кирган Ц.Тодоровнинг шу ҳеч қачон бундай назария йўқлигига тенг
номдаги эссесида пайдо бўлди, кейинчалик 1973 йилда алоҳида бўлмаган. У бошқа бир янглиш фикрга,
нашр этилган китобида ва “Poétique de la prose” (Paris, 1971)
номли тўпламдаги қатор мақолаларида кўлланган эди. сунъий тушунчага олиб келган холос. Унга
1969 йилдан бошлаб Францияда адабиѐт назарияси кўра, бу назария ҳеч қачон
муаммолари ва адабий тадқиқотларга бағишланган “Poétique” ойдинлаштирилмаган, унга аниқлик
журнали чиқа бошлайди. У ҳозирда ҳам Ғарбий Европа
адабиѐтидаги жараѐнларни ѐритиб боради.
18