Page 24 - 1-2017
P. 24
Хорижий филология. №1, 2017 йил
зеро интриганинг ривожланиши у билан Тодоровнинг бош кўрсатмасига ғоят яқин
боғлиқдир. Тодоров деярли исталган ва у илгари сурган поэтика тамойилларига
интригага нисбатан қўллаш мумкин бўлган тўла жавоб беради. Хатти –
эҳтимолий хатти-ҳаракатларнинг энг нозик харакатларнинг муфассал тоифаланиши
жиҳатларигача деталлаштирилган схемани ҳамда таснифланиши хусусияти (уларнинг
таклиф этади. Бироқ мана шу барча номланишининг ўзгача хусусиятида, бу эса
эҳтимолий хатти-ҳаракатларнинг ягона ушбу ҳолатда муҳим роль ўйнамайди)
қисқа формулага: статика – динамика – Ц.Тодоров схемасини эслатади. Ушбу
янги статикага келтирилиши унинг тузилмалар, худди Тодоровдаги сингари
эътибор майдонидан бадиий сюжет нафақат ҳикоя қилиши қонунларини,
ҳаракатланишининг ўзига хослиги чиқиб балки исталган инсоний ҳаракатларни
қолишига олиб келади, чунки бу схема ифодаловчи мавҳумий умумқамровли
исталган воқеага, исталган маиший формулага келтирилади (“имконият →
вазиятга татбиқ этилса-да, аммо санъат имкониятнинг амалга ошиши → натижа”).
қонунларида ҳеч қандай янгилик кашф Буни Бремоннинг ўзи ҳам тан олиб
этмайди. Боз устига, топилган формула таъкидлайди: “Келиб чиқиши (илдизлари)
моддият (материя) мавжудлигининг барча билан антропологияга бориб тақаларкан,
шаклларига проекцияланади. Тодоров адабий таҳлил техникаси, ҳикоя
таклиф қилган ренессанс новелласини семиологияси ундан кўплаб самарали
17
тадқиқ этиш методикасининг энг заиф имкониятларни олади” .
томони ҳам ана шунда. Муаллиф воқеа Сюжетга оид схемаларни инсоний
қолипини ўрганишни четда қолдиргани, харакатларнинг эҳтимолий турлари билан
ҳикояси билан ҳикоя қилиниши орасидаги бундай боғланишини адабиѐтни воқелик
ўзаро муносабатларни аниқлаштирмагани, билан ўзаро боғлаш истаги сифатида
ушбу китоб яхлитлиги ва бирлигини фақатгина маъқуллаш мумкин, бу истак
эътиборга олмаганида эмас – буларнинг доим санъат тилининг автономлигини
ҳаммасидан воз кечиш унинг томонидан уқдиришадиган структуралистик тақид
қайд қилинган ҳамда изоҳланган. Бироқ тарафдорлари учун қандайдир даражада
адабиѐтнинг ўзига хослигини англашга ва (қай маънода) кутилмагандир. Амалда бу
ҳикоя қилиш қонунларини қидириб ўзаро боғланиш ўзининг салбий томони
топишга интилаѐтган тадқиқотчи улардан билан намоѐн бўлади, чунки Тодоровда
чалғиб, ходисаларнинг исталган қаторида ҳам, Бремонда ҳам таҳлил шунга олиб
қўлланувчи қонунлар билан уларни келадики, санъат билан санъат бўлмаган
алмаштирганида, - у танлаган тадқиқот орасидаги чегаралар мутлақо йўқолади
методининг самарадорлигига шубҳа ҳамда адабиѐт тўғрисидаги илмнинг ўзига
туғилади. хос объекти ҳақида ҳеч қандай гап
Бироқ бундай натижа – таҳлил бўлмайди. Бундан ташқари, адабиѐт
чоғида йўл кўйилган қандайдир нотўғри ҳодисасининг ўзи ҳам, афтидан, шубҳа
адашмовчиликлар натижаси ўлароқ юзага остига олинади. Таклиф қилинган методни
келадиган ачинарли тасодиф, хато эмас. универсаллаштиришга бундай интилиш К.
Ўзининг халқ эртаклари композицияси Бремоннинг “Ҳикоя мантиғи” китобида
тадқиқи билан новелланинг тодоровчасига янада яққол таъкидланиб, унда олим
таҳлилига жуда яқин бўлган тадқиқотчи инсоний хатти – ҳаракатларни бошқарувчи
Кл.Бремоннинг ибрати шундан далолат умумий қонунларни белгилашга уринади
16
беради. Кл.Бремоннинг асосий вазифаси ва ўзининг сўзларига кўра ҳам қизиқиши
– жанр ўзига хосликларидан юқори туриб, ҳамда эътибори билан адабиѐтга боғланган
эртак структурасининг умумий
қонуниятларини аниқлаш бўлиб, бу 17 Бремон 1972, 135.
16 Brémond Cl. Logique du recit. Paris, 1973
23
